Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna
Przewodnik
dla edukatorów zdrowia
Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz
Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna
Przewodnik
dla edukatorów zdrowia
Oicyna Wydawnicza  Impuls
Kraków 2006
© Copyright by Oicyna Wydawnicza  Impuls , Kraków 2006
Recenzent:
prof. dr hab. Marian Kapica
Redakcja wydawnicza:
Ewelina Wrona
Adiustacja:
Beata Bednarz
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
ISBN 83-7308-740-0
ISBN 978-83-7308-740-8
Oicyna Wydawnicza  Impuls
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. [phone], fax [phone]
www.impulsoicyna.com.pl, e-mail: [e-mail]
Wydanie I, Kraków 2006
Spis treści
Wprowadzenie ................................................................................................... 7
Rozdział pierwszy
Społeczne czynniki warunkujące zdrowie ..................................................... 9
Zdrowie oraz modele jego uwarunkowań ................................................ 9
Styl życia w ujęciu interdyscyplinarnym .................................................. 14
Socjokulturowe determinanty zachowań zdrowotnych ......................... 22
Rozdział drugi
Promocja zdrowia a praktyka szkolna ............................................................ 31
Idea i obszary promocji zdrowia ................................................................ 31
Metody i podejścia w promocji zdrowia ................................................... 44
Szkoła promująca zdrowie .......................................................................... 46
Rozdział trzeci
Teoretyczne i metodyczne podstawy edukacji zdrowotnej w szkole ......... 53
Istota i zadania edukacji zdrowotnej ......................................................... 53
Modele edukacji zdrowotnej ...................................................................... 56
Wdrażanie edukacji zdrowotnej do szkoły  strategia działań ............. 59
Metody nauczania w edukacji zdrowotnej ............................................... 66
Planowanie edukacji zdrowotnej i jej ewaluacji ...................................... 81
Oferta programowa dla szkół ..................................................................... 88
6 Spis treści
Bibliograia ......................................................................................................... 95
Aneks
Narodowy Program Zdrowia .......................................................................... 105
Wprowadzenie
Mimo wysiłków podejmowanych przez ekspertów1 edukacja do zdro-
wia nie znalazła jeszcze stałego miejsca w praktyce szkolnej, czyli nie jest
przedmiotem; chociaż po reformie systemu oświaty została wprowadzona
do podstaw programowych jako obowiązkowa ścieżka międzyprzedmioto-
wa, wciąż duże grono nauczycieli i pedagogów nie widzi sensu jej realizacji,
a często także nie ma dostatecznej wiedzy na temat jej wdrażania do szkół.
Tymczasem istnieje pilna potrzeba rozpowszechniania działań z za-
kresu edukacji zdrowotnej przede wszystkim dlatego, że odpowiednie na-
wyki i postawy najłatwiej można wykształcić u ludzi młodych (co nie jest
bez znaczenia w sytuacji, gdy liczba zachorowań na choroby zależne od
stylu życia wykazuje w Polsce tendencję wzrostową2), ale także z uwagi na
to, że wprowadzane od 2002 roku do szkolnictwa egzaminy zewnętrzne
uwzględniają i będą uwzględniały  obok treści przedmiotowych  również
treści poszczególnych ścieżek edukacyjnych.
Należy jednak pamiętać, że nauczyciele podejmujący się trudu realiza-
cji edukacji zdrowotnej muszą mieć nie tylko chęć i zapał, ale także rzetelną
wiedzę teoretyczną i metodyczną na temat zdrowia, jego uwarunkowań
oraz sposobów kształtowania prozdrowotnego stylu życia. Jest to bowiem
konieczny warunek skuteczności podejmowanych działań.
Z doświadczeń wyniesionych z pracy ze studentami studiów podyplo-
mowych (z zakresu edukacji zdrowotnej właśnie) wiem, że taką wiedzę nie-
rzadko trudno nauczycielom zdobyć, ze względu na duże problemy z do-
stępem do informacji.
1
B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w szkole [w:] B. Woynarowska (red.), Zdrowie
i szkoła, Warszawa 2000, s. 417; por. M. Demel, Pedagogika zdrowia, Warszawa 1980.
2
Narodowy Program Zdrowia 1996 2006,  Lider 1997, nr 1, 2, 3.
8 Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie powstało z myślą o osobach chcących dosko-
nalić swój warsztat pracy i poszukujących z
ródeł, które mogłyby im w tym
pomóc. Mam nadzieję, że skorzystają z niej także studenci szeroko rozu-
mianych kierunków pedagogicznych, mający szansę stać się w przyszłości
edukatorami zdrowia. Motorem ich działań niech będą słowa Hiroshi Na-
kajimy, Dyrektora Generalnego Åšwiatowej Organizacji Zdrowia:
Zdrowie jest nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych, dobrej ja-
kości życia i ekonomicznej produktywności. Wyposażając dzieci w wiedzę,
umiejętności i właściwe postawy wobec zdrowia, możemy zwiększyć ich szan-
sę na zdrowe życie oraz ich zdolności do działań na rzecz zdrowia społeczno-
ści, w których żyją3.
3
B. Woynarowska, Związki między zdrowiem a edukacją [w:] B. Woynarowska (red.),
Zdrowie i szkoła, dz. cyt., s. 15.
Rozdział pierwszy
Społeczne czynniki warunkujące zdrowie
Zdrowie oraz modele jego uwarunkowań
Zdrowie jest warunkiem sine qua non normalnego funkcjonowania i sa-
tysfakcjonującego życia, jednak jak dotąd nie opracowano idealnej i za-
dowalajÄ…cej wszystkich jego deinicji. Najbardziej rozpowszechnionÄ… jest
deinicja Światowej Organizacji Zdrowia, mówiąca, że zdrowie to:
Stan dobrego samopoczucia izycznego, psychicznego i społecznego, a nie
tylko brak choroby lub kalectwa i niepełnosprawności1.
Deinicja ta, jako pierwsza, uwzględniła całościowe (holistyczne) i po-
zytywne rozumienie zdrowia oraz wskazywała na kilka jego, powiązanych
ze sobą, wymiarów2:
1. Zdrowi e f i zyczne (somat yczne), czyli prawidłowe funkcjono-
wanie organizmu, jego poszczególnych narządów i układów.
2. Zdrowi e psychi czne, w obrębie którego można wyróżnić:
 zdrowie umysłowe (mentalne)  zdolność do logicznego i jasnego my-
ślenia;
 zdrowie emocjonalne  zdolność do rozpoznawania przeżywanych
uczuć i wyrażania ich w adekwatny sposób oraz umiejętność radzenia
sobie ze stresem, napięciami, lękami, depresją.
1
B. Woynarowska (red.), Edukacja zdrowotna w szkole. Promocja zdrowia dzieci i mło-
dzieży w Europie, Warszawa 1995, s. 9.
2
B. Woynarowska (red.), Jak tworzymy szkołę promującą zdrowie. Doświadczenia z re-
alizacji projektu  Szkoła Promująca Zdrowie w latach 1992 1995, Warszawa 1995, s. 14.
10 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
3. Zdrowi e społ eczne  zdolność do utrzymywania prawidłowych
relacji interpersonalnych.
4. Zdrowi e duchowe  u niektórych ludzi jest związane z wyznawa-
ną religią, u innych dotyczy zasad i sposobów utrzymywania wewnętrz-
nego spokoju.
Ponadto we współczesnej koncepcji zdrowia (zawartej w dokumentach
WHO) podkreśla się, że jest ono3:
 wartością, która pozwala jednostce lub grupie realizować swoje aspira-
cje i potrzebę satysfakcji oraz aktywnie zmieniać środowisko;
 zasobem (bogactwem), gwarantującym rozwój społeczeństwa i osiąganie
odpowiedniej jakości życia;
 środkiem (a nie celem) do codziennego życia;
 koncepcją eksponującą korzyści płynące z  bycia zdrowym w miejsce
negatywnych konsekwencji choroby.
W związku z powyższym można wysunąć następujące wnioski dla
praktyki4:
1. Zdrowie nie jest stanem danym raz na zawsze, wobec tego należy je zdo-
bywać tak jak zdobywa się zawód, wiedzę, dobra materialne itp.
2. Posiadanie dobrego zdrowia zwiększa szansę na osiągnięcie sukcesu
w życiu, w tym sukcesu materialnego (ponieważ sprawny człowiek ma
większe szanse na znalezienie dobrej i satysfakcjonującej pracy).
3. Wraz z przedłużeniem czasu ludzkiego życia, nie musi iść w parze prze-
dłużenie jego jakości. Aby to było możliwe, trzeba wcześnie  zainwesto-
wać w swoje zdrowie i sprawność.
A zatem istotą nowego podejścia do zdrowia jest uświadomienie lu-
dziom, że oni sami podejmują decyzje i wybory w sprawie swojego zdrowia.
To nowe podejście ukształtowało się w momencie, kiedy odkryto, że
dobra opieka medyczna wcale nie gwarantuje dobrego zdrowia społecz-
ności (druga połowa XX wieku) i zaczęto poszukiwać pozamedycznych
uwarunkowań zdrowia. Przełomowa pod tym względem okazała się kon-
cepcja pól zdrowi a, którą opracował Laframbois w 1974 roku na zlece-
3
B. Woynarowska (red.), Edukacja zdrowotna..., dz. cyt., s. 9; B. Woynarowska, Zdro-
wie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia [w:] A. Jaczewski (red.), Biologiczne i metodycz-
ne podstawy rozwoju i wychowania, cz. II, Warszawa 1998, s. 108.
4
Tamże, s. 109.
Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie 11
nie kanadyjskiego ministra zdrowia Lalonda, a następnie rozwinięta przez
samego Lalonda5. Wykazano w niej, że w krajach rozwiniętych można wy-
różnić cztery grupy czynników warunkujących zdrowie człowieka6:
1. St yl życi a i zachowani a zdrowot ne  stwierdzono, że obec-
nie determinują one w największym stopniu (50 60%) nasz stan zdro-
wia, a co istotne  jednostka może sama zmieniać swój styl życia w celu
poprawy zdrowia;
2. Środowi sko f i zyczne i społ eczne, w jakim żyjemy (20 25%);
3. Czynni ki genet yczne (ok. 20%);
4. Medycyna naprawcza (służba zdrowia)  może obecnie rozwią-
zać jedynie 10 15% problemów zdrowotnych.
Każdy człowiek może wykreślić swoje indywidualne koło pól zdrowia,
zależnie od specyicznej sytuacji i środowiska, w którym żyje; w koncepcji
nie uwzględniono relacji zachodzących między poszczególnymi polami
w kreowaniu potencjału zdrowia.
Istnienie skomplikowanych powiązań między człowiekiem i jego śro-
dowiskiem znalazło odzwierciedlenie w nowej koncepcji nazwanej Man-
dal ą zdrowi a (tzw. społeczno-ekologiczny model zdrowia), opraco-
wanej we wczesnych latach osiemdziesiÄ…tych przez Departament Zdrowia
Publicznego w Toronto7. Model ten, będący bazą teoretyczną dla promocji
zdrowia, wyjaśnia wielorakie zależności między środowiskiem izycznym,
społecznym i kulturowym a zdrowiem. Mandala składa się z kilku koncen-
trycznych kręgów, w których centrum znajdują się:
 czł owi ek  złożony z ciała, umysłu i ducha, ulegający wpływom nad-
i podsystemów;
 rodzi na  jako najważniejsza grupa socjalizująca jednostkę, odgrywa-
jąca zasadniczą rolę w kształtowaniu systemu wartości, w tym postaw
i zachowań zdrowotnych.
5
B. Bik, Koncepcja promocji zdrowia [w:] A. Czupryna, S. Paz
dzioch, A. RyÅ›, W. C. WÅ‚o-
darczyk (red.), Zdrowie publiczne, cz. II, Kraków 2001, s. 214.
6
B. Woynarowska, Zdrowie, edukacja..., dz. cyt., s. 109.
7
T. Hancock, F. Perkins, he Mandala of Health: A Conceptual Model and Teaching
Tool [w:] J. R. Anderson, J. Kickbusch (red.), Health Promotion. A Resource Book, Copen-
hagen 1990, s. 8 10.
12 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
W modelu wyróżniono cztery grupy czynników warunkujących zdro-
wie jednostki i rodziny8 (znajdujących się na kręgu je otaczającym):
 czynni ki bi ol ogi czne  przekaz genetyczny, dyspozycje wrodzo-
ne, właściwości systemu immunologicznego, cechy biologiczne, izjolo-
giczne i anatomiczne jednostki oraz członków jej rodziny;
 zachowani a i ndywi dual ne  rodzaj diety, palenie papierosów,
picie alkoholu, bezpieczeństwo w codziennym życiu, w tym skłonność
do podejmowania ryzyka, podejmowania działań proilaktycznych; za-
kłada się tutaj, że określone zachowania będące w danym momencie
obiektem zainteresowania (na przykład picie alkoholu, palenie papiero-
sów itp.) są elementem pewnego zespołu zachowań i nie mogą być rozpa-
trywane w oderwaniu od pozostałych. Zatem dopiero poznanie wzorów
codziennego życia jednostki daje szansę zrozumienia powodów pojawie-
nia się określonych zachowań szkodzących lub wspierających zdrowie9;
 środowi sko f i zyczne  warunki mieszkaniowe, środowisko pracy,
bliższe i dalsze otoczenie człowieka;
 środowi sko psycho-socj o-ekonomi czne  status społeczny
i ekonomiczny, podatność na presję społeczną, podatność na informację
zewnętrzną (w tym reklamę), uzyskiwane wsparcie społeczne.
Wymienione czynniki sÄ… ze sobÄ… powiÄ…zane takimi elementami, jak10:
 st yl życi a  rozumiany jako kompleks zachowań modyikowanych
przez wpływ środowiska socjo-ekonomicznego;
 syst em opi eki zdrowot nej  odnosi się głównie do czynników
biologicznych i zachowań indywidualnych, jest mniej istotnym elemen-
tem modelu;
 praca l ub j ej brak, a przede wszystkim funkcje pełnione w pracy.
Stosunki społeczne i jakość życia w miejscu pracy są ważnymi determi-
nantami zdrowia izycznego i psychicznego;
 środowi sko przekszt ał cone przez czł owi eka  narastają-
cy proces urbanizacji i uprzemysłowienia powodujący wzrost zanieczysz-
czenia oraz degradacji środowiska.
8
B. Bik, Koncepcja promocji..., dz. cyt., s. 215 216.
9
Por. Z. Słońska, Promocja zdrowia  zarys problematyki,  Promocja Zdrowia. Nauki
Społeczne i Medycyna 1994, nr 1 2, s. 39 42.
10
B. Bik, Koncepcja promocji..., dz. cyt., s. 216.
Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie 13
Na zewnętrznym kręgu Mandali znajdują się:
 kul t ura  wartości kulturowe (postawy i przekonania) wpływające na
kształt zachowań w zdrowiu i w chorobie;
 bi osf era  podstawowa determinanta zdrowia, ponieważ człowiek jest
nieodłącznym elementem biosystemu, w skład którego wchodzą wszyst-
kie organizmy żywe.
 Mandala zdrowia jest uznawana za model hol i st yczny (całościo-
wy), ponieważ wskazuje, w jaki sposób zdrowie jest determinowane izycz-
nymi i społecznymi komponentami środowiska. Jest też nazwana modelem
dynami cznym, ze względu na to, że poszczególne czynniki traktowane
jako przyczyny określonego stanu zdrowia mogą być modyikowane przez
człowieka. Stąd też koncepcja ta kładzie duży nacisk na indywidualną od-
powiedzialność za zdrowie.
Wreszcie charakterystyczną cechą Mandali jest i nt erakt ywność,
co oznacza, że różne komponenty modelu, działając na człowieka, wcho-
dzą jednocześnie w interakcje między sobą, wzmacniając lub znosząc swoje
działanie11.
Model Mandali zakłada ponadto tzw. społeczną dystrybucję zdrowia,
czyli nierówny dostęp do zdrowia, zależny od cech położenia społecznego
człowieka, takich jak: płeć, dochód, wiek czy poziom wykształcenia. Chodzi
tu nie tylko o dostęp do służby zdrowia, ale również o możliwość przestrze-
gania zasad zdrowego stylu życia, stąd konieczność rozpatrywania proble-
mów stylu życia jednostek i grup w kontekście ich życiowych szans12.
11
Tamże, s. 216 217.
12
Z. Słońska, Promocja zdrowia..., dz. cyt., s. 39 42.
14 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
Schemat 1
Mandala zdrowia. Model ekosystemu człowieka
Kultura
Społeczeństwo
Styl życia
Åšrodowisko
Czynniki
psycho-socjo-
Rodzina
biologiczne
-ekono-
miczne
Duch
System
opieki
Praca
nad
Ciało Umysł
chorymi

Czynniki Åšrodowisko
biologiczne izyczne
Środowisko przekształcone
przez człowieka
Biosfera
y
ródło: T. Hancock, F. Perkins, he Mandala of Health: A Conceptual Model and Teaching
Tool. Health Promotion [in:] R. Anderson, J. Kickbusch (eds.), Health Promotion. A Resou-
rce Book, Copenhagen 1990, pp. 8 10.
Styl życia w ujęciu interdyscyplinarnym
Niewiele pojęć mających swe korzenie w naukach społecznych zdobyło
w sferze zdrowia publicznego tak dużą popularność jak styl życia. Od po-
Å‚owy lat osiemdziesiÄ…tych pojawia siÄ™ ono systematycznie w publikacjach
naukowych i oicjalnych dokumentach Åšwiatowej Organizacji Zdrowia. Jest
także wyrazem poszukiwania przez medycynę nowych dróg wiodących do
poprawy zdrowia społeczeństw, a zarazem symbolem przechodzenia od
Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie 15
medycznej do postmedycznej13. Bodz
cem do rozpoczęcia tych przemian
były wyniki badań epidemiologicznych14 kwestionujących tzw. wielkie rów-
nanie (dobra opieka zdrowotna = dobre zdrowie).
Pojęcie st yl u życi a funkcjonuje na gruncie różnych nauk, a jego
deinicje często różnią się tym, że jedne akcentują opis zachowań poszcze-
gólnych jednostek, inne zaś koncentrują się na zachowaniach całych grup
społecznych15.
A. Siciński16 styl życia określa jako
specyiczny zespół codziennych zachowań jednostek czy grup społecznych,
stanowiący odzwierciedlenie ich położenia społecznego, a dzięki temu umoż-
liwiający ich społeczną identyikację.
Z kolei I. Szilagyi-Pągowska17 deiniuje styl życia poprzez
zespół zachowań i postaw, zależnych od środowiska zewnętrznego, społecz-
nego, kulturowego, a także od sytuacji ekonomiczno-politycznej państwa, od
uznanych przez daną jednostkę wartości i przekonań.
Deinicje te  mimo że powszechnie uznane  są na ogół zbyt szero-
kie i ogólne, by można było określić ich konkretne konsekwencje, szczegól-
nie w zakresie zdrowia.
Inni autorzy używają określenia  styl życia , niejako sygnalizując,
że jednostka wybrała określone typy zachowania i określone zwyczaje
z własnej i nieprzymuszonej woli. Jedna z takich deinicji za s t yl życi a
uznaje
13
A. Ostrowska, Prozdrowotne style życia,  Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Me-
dycyna 1997, nr 10 11, s. 7.
14
J. B. McKinley, S. M. McKinley, he Questionable Contribution of Medical Measures
to the Decline of Morality in the United States in the Twentieth Century,  he Milbank Me-
morial Fund Quarterly 1977, nr 55; S. N. Kannel, Niektóre wyniki długofalowego badania
populacji Framingham,  PrzeglÄ…d Lekarski 1978, nr 2.
15
W. Okła, P. Niedziela, J. Michalak, Wiedza na temat miażdżycy jako czynnik kształto-
wania zachowań prozdrowotnych,  Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1998,
nr 14, s. 85.
16
A. Siciński (red.), Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, Warszawa 1979,
s. 13.
17
I. Szylagyj-Pągowska, Styl życia i zachowania zdrowotne [w:] K. Bożkowa, A. Sito
(red.), Opieka zdrowotna nad rodzinÄ…, Warszawa 1994, s. 84.
16 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
wzory wyborów zachowań spośród alternatywnych możliwości, jakie dostęp-
ne są ludziom w zależności od ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i łatwości,
z jaką są w stanie przedłożyć określone zachowania nad inne18.
Podobnie A. Gniazdowski19, powołując się na model Lalonda, uważa,
że na st yl życi a składają się decyzje podejmowane przez jednostki, któ-
re dotyczą ich zdrowia i nad którymi mogą one mieć mniejszą lub większą
kontrolÄ™. Personalne decyzje lub nawyki niekorzystne z punktu widzenia
zdrowia stwarzają zagrożenie zdrowotne. Jeśli aktualizuje się ono w po-
staci choroby lub zgonu, wówczas styl życia może być traktowany jako
czynnik przyczyniający się lub wywołujący chorobę albo śmierć.
W strategii WHO wypracowanej dla regionu europejskiego20 przyjęto,
że termin  styl życia odnosi się do sposobu życia opartego na związku
między warunkami życia w szerokim sensie a indywidualnymi wzorcami
zachowań. Zakres wzorców zachowań dostępnych dla jednostki może zo-
stać ograniczony lub poszerzony pod wpływem czynników środowisko-
wych, a także stopnia samodzielnej aktywności. Sposób, w jaki jednostka
żyje, może się przyczynić do powstania wzorów zachowań, które są albo
korzystne, albo szkodliwe dla zdrowia.
Styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo
szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zacho-
wań zdeterminowanych przez czynniki kulturowe i cechy osobiste jed-
nostek. W odniesieniu do stanu psychoizycznego elementem współtwo-
rzącym styl życia jest świadomy wybór zachowań służących utrzymaniu
i doskonaleniu zdrowia przez wykorzystanie wszelkich dostępnych środ-
ków, a także przez kształtowanie otoczenia przyjaznego zdrowiu; nazywa-
my je zachowani ami zdrowot nymi21.
18
N. Milio, Promoting Health hrough Public Policy, Philadelphia 1981; cyt. za: Styl
życia a zdrowie (publikacja przygotowana przez Zespół ds. Edukacji Zdrowotnej Euro-
pejskiego Biura Regionalnego WHO pod kierunkiem I. Kickbusch),  Promocja Zdrowia.
Nauki Społeczne i Medycyna 1994, nr 1 2, s. 101.
19
A. Gniazdowski, Zachowania a zdrowie. Podstawowe zależności [w:] A. Gniazdowski
(red.), Zachowania zdrowotne, A
ódz
1990, s. 84.
20
Zadania europejskiej strategii zdrowia dla wszystkich do 2000 roku, Warszawa 1994,
s. 18.
21
D. Woitas-Ślubowska, Kierunki przemian stylu życia uczniów w dwudziestoleciu
(1973 92) na tle zmian pozytywnych i negatywnych mierników zdrowia,  Promocja Zdro-
wia. Nauki Społeczne i Medycyna 1997, nr 10 11, s. 98.
Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie 17
Niektórzy autorzy posługują się tym terminem bez jego deiniowania,
liczÄ…c na intuicyjne zrozumienie bÄ…dz
uznając, że posiada ono powszechnie
zrozumiały i ujednolicony sens. Inni podejmują próby zdeiniowania tego
pojęcia. D. Gochman22 stwierdza, że zachowania zdrowotne (health beha-
vior) obejmujÄ…
takie jednostkowe atrybuty, jak: przekonania, oczekiwania i przewidywania,
motywy, wartości, spostrzeżenia i inne kognitywne elementy osobowościowej
charakterystyki, włączając uczuciowe i emocjonalne stany i cechy, i wszelkie
wzory zachowania oraz działania i nawyki odniesione do utrzymania, przy-
wracania i umacniania zdrowia.
L. Kolbe23 podjął próbę systematyzacji zachowań zdrowotnych, wyróż-
niając następujące deinicje szczegółowe:
 wellness behavior  działalność podejmowana przez osobę uważającą sie-
bie za zdrową, w celu osiągnięcia wyższego poziomu zdrowia;
 preventive health behavior  działalność podejmowana przez osobę
uważającą siebie za zdrową, mająca na celu zapobieganie chorobie lub
wykrycie jej w niegroz
nym, asymptomatycznym stanie;
 at-risk behavior  działalność podejmowana przez osobę uważającą się
za zdrową, ale znajdującą się w stanie zwiększonego ryzyka dla określo-
nych elementów zdrowia, mająca na celu zapobieżenie skutkom tych
zagrożeń lub rozpoznanie ich wpływu w asymptomatycznym stanie;
 illness behavior  działalność osoby dostrzegającej u siebie chorobę, mają-
ca na celu określenie własnego stanu zdrowia i uzyskanie odpowiednich
środków zaradczych;
 self-care behavior  działalność osoby uważającej siebie za chorą, mająca
na celu poprawę własnego stanu, co obejmuje minimalny udział odpo-
wiedniego terapeuty i włącza niewielkie uzależnienie od otoczenia, a jed-
nocześnie częściowe ograniczenia w pełnieniu przypisanych jednostce
zadań;
 sick role behavior  działalność osoby uważającej siebie za chorą, mająca
na celu poprawę własnego stanu zdrowia, co obejmuje leczenie przez od-
22
D. S. Gochman, Health Behavior Research. Present and Future [w:] D. S. Gochman
(red.), Health Behavior. Emerging Research Perspectives, New York  London 1988, s. 102.
23
J. L. Kolbe, he Application of Health Behavior Research. Health Education and Health
Promotion [w:] D. S. Gochman (red.), Health Behavior..., dz. cyt., s. 382.
18 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
powiednie osoby, powoduje pełen zakres uzależnienia od innych i pro-
wadzi do pewnego ograniczenia w realizowaniu przypisanych jednostce
zadań;
 reproductive behavior  działalność jednostki mająca na celu zajście w cią-
żę lub normalny jej przebieg;
 parenting health behavior  każde ze wskazanych powyżej pierwszych
sześciu zachowań, podejmowanych w celu zabezpieczenia, utrzymania
lub poprawy zdrowia płodu lub dziecka, za które dana jednostka jest od-
powiedzialna;
 health related social action  działalność podejmowana przez jednostkę
samodzielnie lub wspólnie z innymi za pomocą środków instytucjonal-
nych czy ekonomicznych, mająca na celu wpływanie na zasoby służb me-
dycznych, skutki oddziaływania środowiska, różne produkty i regulacje
społeczne związane ze zdrowiem populacji.
Powyższa typologia, a zwłaszcza pierwsza i trzy ostatnie kategorie,
wskazuje, jak znacznie rozszerza się obszar zainteresowań wokół pojęcia
zdrowi e oraz koncepcji jego promocji.
Kolejną deinicję, którą należy tu przytoczyć, zaproponowała H. Sęk.
Deinicja ta głosi, że
zachowania zdrowotne, pojmowane zarówno jako reakcje na sytuacje, jak i ja-
ko nawyki oraz celowe czynności, są to zachowania, które pozostają  w ramach
pewnej wiedzy obiektywnej lub subiektywnego przekonania  w istotnym
związku ze zdrowiem. Zachowania te mogą sprzyjać równoważeniu obciążeń
i działaniu czynników patogennych przez aktualizowanie zgeneralizowanych
zasobów odpornościowych, mogą one jednak także, przeciwnie, ten proces
zakłócać oraz powodować naruszenie zasobów odpornościowych24.
W rozważaniach dotyczących zachowań zdrowotnych bardzo jest rów-
nież przydatna propozycja K. Puchalskiego, który przyjmuje dwa kryteria
podziału zachowań zdrowotnych:
 wiedzÄ™;
 kierunek analizy zmiennych: zachowanie zdrowie.
24
H. Sęk, Subiektywne koncepcje zdrowia, świadomość zdrowotna a zachowania zdro-
wotne i promocja zdrowia [w:] Z. Ratajczak, I. Heszen-Niejodek (red.), Promocja zdrowia.
Psychologiczne podstawy wdrożeń, Katowice 1997, s. 45.
Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie 19
Wiedza może mieć charakter subiektywny, podmiotowy (przekona-
nia) oraz obiektywny (usystematyzowana wiedza medyczna i społeczna
o zdrowiu i chorobach); zachowanie zdrowotne może wynikać z wiedzy
podmiotu, że określone zachowanie wpływa na poziom zdrowia, ale także
wiedza o zdrowiu jako kategorii wartościowanej może motywować do pod-
jęcia zachowań zdrowotnych.
Zachowania zdrowotne można zatem zdeiniować jako
wybrane działanie, które na gruncie pewnego systemu wiedzy (na przy-
kład przekonań potocznych, danej koncepcji naukowej, ideologii społecznej
itp.) pozostaje w istotnym zwiÄ…zku ze zdrowiem ujmowanym w znaczeniu
ustalonym w tym systemie wiedzy25.
Rozpatrywanie zachowań jako znaczących dla zdrowia na gruncie
skutkowej koncepcji działania26 polega na odwołaniu się do badań epi-
demiologicznych dotyczących relacji między zachowaniami a wybrany-
mi elementami stanu zdrowia. W tym ujęciu zdrowotnymi nazywa się te
zachowania, co do których istnieją dowody, że pozytywnie lub negatyw-
nie wpływają na zdrowie. Jak wskazują dokumenty europejskiej strategii
 Zdrowie dla wszystkich do roku 2000 :
zachowania, takie jak: zrównoważona dieta, regularne ćwiczenia izyczne, ra-
cjonalny odpoczynek, angażowanie się w satysfakcjonujące relacje społeczne
i seksualne, pomagają we wzmocnieniu poczucia własnej wartości i poprawie
samopoczucia, a także stanowią zaporę przeciwko inwazji choroby27.
Zdaniem Haggerty ego28, najważniejsze przyczyny możliwych do unik-
nięcia chorób społeczności zachodnich stanowią następujące zachowania:
złe odżywianie się, brak aktywności izycznej, nadmierna konsumpcja uży-
wek (poczynając od kofeiny i alkoholu, a na środkach pobudzających i uspo-
kajających kończąc), bierny stosunek do zagrożeń środowiska.
25
K. Puchalski, Zachowania zwiÄ…zane ze zdrowiem jako przedmiot nauk socjologicznych.
Uwagi wokół pojęcia [w:] A. Gniazdowski (red.), Zachowania..., dz. cyt., s. 50 55.
26
J. Kopias, Ocena postaw i zachowań zdrowotnych ludności zamieszkałej na obszarach
ekologicznie zagrożonych w Polsce (raport z badań), A
ódz
1988, s. 31 32.
27
Targets for Health for All. Targets in Support of the European Regional Strategy for
Health for All, Copenhagen 1985, s. 8 12.
28
Cyt. za: K. Puchalski, Zachowania..., dz. cyt., s. 49.
20 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
W niniejszej pracy przyjęto za B. Woynarowską, że
zachowania zdrowotne można określić jako postępowania, działania (lub ich
zaniechanie), które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na zdrowie i samo-
poczucie człowieka29.
Można wśród nich wyróżnić:
 zachowani a sprzyj aj Ä…ce zdrowi u (zachowania prozdrowot-
ne, pozytywne): aktywność izyczna, racjonalne odżywianie, higiena
ciała i otoczenia, zachowanie bezpieczeństwa, higiena psychiczna (utrzy-
mywanie właściwych relacji międzyludzkich, radzenie sobie ze stresem)
oraz właściwe zachowania seksualne;
 zachowani a zagrażaj ące zdrowi u (antyzdrowotne, negatyw-
ne): palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu i innych środków uzależnia-
jących oraz brak zachowań prozdrowotnych.
Tabela 1
Czynniki warunkujące stan zdrowia (z uwzględnieniem zachowań zdrowotnych)
Kategoria
chorób Choroby
Choroby
Choroby Choroby układu
układu
układu psychi- mięśnio- Guzy Urazy
odde-
krążenia czne wo-kost-
chowego
Kategoria nego
czynników
1. Społeczne
środowisko
+++
wycho-
wawcze
2. Społeczne
środowisko
++ ++ +
pracy
i bezrobocie
29
B. Woynarowska, Zdrowie i czynniki je warunkujÄ…ce [w:] B. Woynarowska (red.),
Edukacja zdrowotna w szkole..., dz. cyt., s. 10.