WETERYNARIA
WETERYNARIA
ARTYKUA
KONGRESOWY
W PRAKTYCE
W PRAKTYCE
dr n. wet. Jarosław Kaba1, dr n. wet. Mariusz Nowicki1, lek. wet. Lucjan Witkowski1,
lek. wet. Dorota Papierska1, lek. wet. Małgorzata Sobczak-Filipiak2,
lek. wet. Barbara Osińska2, dr n. wet. Magdalena Rzewuska3, dr n. wet. Maciej Klockiewicz4
1
Zakład Chorób Zakaz
nych i Epidemiologii, Katedra Nauk Klinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa
2
Zakład Patologii, Katedra Nauk Klinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa
3
Zakład Bakteriologii i Biologii Molekularnej, Katedra Nauk Przedklinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa
4
Zakład Parazytologii i Inwazjologii, Katedra Nauk Przedklinicznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW, Warszawa
Kozy jako zwierzęta użytkowe nigdy nie miały w Polsce poważniejszego znaczenia
gospodarczego. Moda na kozie produkty mleczarskie spowodowała jednak, że od końca
lat osiemdziesiątych notuje się zwiększone zainteresowanie tym gatunkiem zwierząt.
Aktualne problemy
w stadach kóz
w Polsce
Liczebność populacji kóz w Polsce mlecznie. Taka lokalizacja stad wynika Rynek ten ma więc typowo niszowy cha-
szacuje się obecnie na około 190 000 z umiejscowienia zakładów przemysłu rakter. W ostatnim czasie obserwuje się
sztuk, z czego około 111 000 to zwierzęta przetwórczego. W Polsce jedynie nielicz- jednak powolny wzrost zainteresowania
dorosłe. Ocenę użytkowości kóz prowadzi ne profesjonalne mleczarnie zajmują się szczególnie serami kozimi. Brak jest
się w ponad 80 gospodarstwach rozmiesz- skupem i przetwórstwem mleka koziego. natomiast w Polsce tradycji spożywania
czonych na terenie całego kraju. W sta- Na rynku w większych sklepach są jed- mięsa koziego, a co się z tym wiąże, ten
dach tych znajduje się około 4800 kóz, nak dostępne zarówno mleko i jogurty typ użytkowania kóz występuje bardzo
z których niespełna 2700 to zwierzęta kozie, jak i kilka gatunków serów. Grono rzadko. Zwykle związany jest on ze
hodowlane. Zdecydowana większość kóz odbiorców tych produktów jest raczej sporadycznymi możliwościami eksportu
utrzymywana jest w niewielkich stadach ograniczone (osoby z alergią pokarmową koz
lęciny oraz z lokalnymi rynkami du-
do 50 sztuk. W tej grupie znajdują się i stosunkowo nieliczne grono smakoszy). żych miast. Te ostatnie tworzone są przez
liczne stada, które raczej trudno uznać
za produkcyjne. Są to przede wszystkim
Odsetek stad,
stada w gospodarstwach ekologicznych,
Objawy chorobowe w których
dla których często znaczącą pozycją w bu-
obserwowano objawy
dżecie nie jest produkcja, ale działalność
ronienia 77,59
polegająca na prowadzeniu zajęć dydak-
biegunki u dorosłych kóz 72,41
tycznych dla dzieci i młodzieży pochodzą-
cej z miast. W czasie takich lekcji młodzi pasożyty jelitowe 65,52
ludzie mają możność bezpośredniego
pasożyty zewnętrzne 63,79
kontaktu ze zwierzętami gospodarskimi.
pomoc porodowa 63,79
Zapoznają się także z typowo wiejskimi
zapalenia wymienia 62,07
pracami (dój, produkcja serów, wypiek
złamania kończyn i inne urazy mechaniczne 62,07
chleba). Najmniejsze stada są prowadzo-
biegunki u koz
ląt 58,62
ne również przez zapaleńców, dla których
hodowla kóz stanowi od wielu lat hobby. ropnie powierzchowne 53,45
W tych właśnie stadkach utrzymywane
choroby układu oddechowego u dorosłych kóz 48,28
są zwykle zwierzęta charakteryzujące
wzdęcia 46,55
się najwyższą wartością hodowlaną i, co
zła kondycja dorosłych kóz 43,10
bardzo ważne, wolne od powszechnie
zapalenia stawów 37,93
występujących w innych gospodarstwach
objawy nerwowe 34,48
chorób zakaz
nych. Wydaje się więc, że
w wielu przypadkach kozy należałoby choroby układu oddechowego u koz
ląt 34,48
raczej zaliczyć do zwierząt towarzyszą-
choroby skóry 31,03
cych, a nie użytkowych. Większe stada,
choroby okresu okołoporodowego 27,59
o typowo produkcyjnym charakterze, są
jałowienie 22,41
nierównomiernie rozrzucone na terenie
niesztowica 17,24
całej Polski. Największa ich koncen-
zła jakość kozła 13,79
tracja obserwowana jest w regionie
północno-zachodnim. W zdecydowanej
kulawka 10,34
większości są to zwierzęta użytkowane Tabela 1. Występowanie objawów chorobowych w stadach kóz objętych oceną użytkowości w Polsce
MONOGRAFIA  CHOROBY ZAKAy
NE PRZEŻUWACZY
24
WETERYNARIA
ARTYKUA
KONGRESOWY
W PRAKTYCE
restauracje i bardzo nieliczne społeczno- patogenami izolowanymi z takich przy- CHOROBY
ści kulturowe tradycyjnie spożywające padków są Pasteurella multocida i Man- UKA
ADU POKARMOWEGO
mięso kozie. nheimia haemolytica. Są to drobnoustroje Stosunkowo rzadko u kóz obserwowa-
Dane dotyczące występowania po- warunkowo chorobotwórcze i stwierdza no wzdęcia (występowały jedynie spora-
szczególnych chorób w populacji kóz się je w wymazach z gardła klinicznie dycznie w 47% stad). Poważny problem
w Polsce są bardzo fragmentaryczne. zdrowych zwierząt. W złych warunkach w chowie zarówno koz
ląt, jak i dorosłych
W latach 2002-2004 w ramach realiza- zoohigienicznych, w warunkach stresu kóz stanowią natomiast biegunki (od-
cji grantu KBN - 3 P06K 02022 podjęto wraz z innymi patogenami są przyczyną powiednio 59% i 72% stad). Najczęściej
więc próbę oceny aktualnej sytuacji enzootycznego zapalenia płuc. Z takich były one w obu grupach wiekowych
epidemiologicznej. Badania przeprowa- przypadków izoluje się również czynniki następstwem błędów żywieniowych.
dzono w populacji kóz będących pod wirusowe (adenowirus, herpeswirus, Wydaje się, że znacznie rzadziej powo-
oceną użytkowości (populacja aktywna) wirus PI 3) i inne bakterie (najczęściej dem biegunek były pasożyty i czynniki
i objęto nimi ponad 60 stad. W każdym Arcanobacterium pyogenes). Ważnym zakaz
ne. U młodych zwierząt częstym
stadzie przeprowadzono wywiad epi- czynnikiem chorobotwórczym, prowadzą- problemem klinicznym jest kokcydioza.
demiologiczny, zbierając podstawowe cym do pojawienia się objawów ze strony Notuje się ją zwykle u koz
ląt w wieku od
dane dotyczące występowania w prze- układu oddechowego u kóz, są także 3-4 tygodni do 4-5 miesięcy. Przebiega
szłości charakterystycznych objawów mykoplazmy. Brak jest jednak danych na z silną biegunką i przy braku leczenia
klinicznych oraz informacje na temat temat występowania tych zakażeń u kóz może prowadzić do licznych upadków.
stosowanego programu odrobaczania w Polsce. Mniejszą rolę w omawianych U dorosłych zwierząt brak jest zwykle
zwierząt. Pobrano również od reprezenta- zakażeniach przypisuje się chlamydiom objawów klinicznych choroby, chociaż
tywnej grupy zwierząt próbki krwi w celu i riketsjom, jednak i w tych przypadkach oocysty w kale stwierdzane są również
wykonania badań serologicznych w kie- krajowe dane na temat ich występowania bardzo często w tej grupie wiekowej.
runku zakażenia wirusem zapalenia są bardzo ograniczone. Wstępne wyniki Wydaje się, że poza błędami żywienio-
stawów i mózgu (CAE) oraz próbki kału badań serologicznych pozwalają nato- wymi jedną z poważniejszych przyczyn
do badań parazytologicznych. Badania biegunek u dorosłych kóz są robaczyce
serologiczne wykonano za pomocą testu żołądkowo-jelitowe. Stwierdza się je
ELISA (Chekit CAEV/MVV, Dr. Bommeli u około 80% stad. Dzieje się tak, mimo
AG, Bern, Szwajcaria), a badania para- że w zdecydowanej większości stad
zytologiczne metodami flotacji i larwo- prowadzone są regularne programy
skopową Vajdy. profilaktyczne. Jedynie około 5% stad
Przeprowadzony wywiad epidemiolo- nie stosuje środków przeciwrobaczych.
giczny pozwolił określić odsetek stad, W większości przypadków zwierzęta są
w których spotyka się określone pro- natomiast odrobaczane dwa razy (około
blemy zdrowotne. Informacje te uzyska- 40% stad) lub jeden raz (około 30%
no w trakcie rozmów z właścicielami Ryc. 1. Śródmiąższowe zapalenie płuc w przebiegu zakażenia stad) w ciągu roku. W dużych stadach
wirusem CAE u koz
lęcia
zwierząt. Jedynie w pojedynczych przy- utrzymywanych w warunkach chowu in-
padkach dostępna była podstawowa miast oszacować, że w około 67,7 % stad tensywnego poważny problem kliniczny
dokumentacja lekarsko-weterynaryjna. kóz będących pod oceną użytkowości stanowi niekiedy enterotoksemia. U kóz
Również dokumentacja zootechniczna w Polsce notuje się zakażenie wirusem choroba ta może przebiegać nadostro
była zwykle fragmentaryczna. Nie pozwa- CAE, a w 49,2 % zakażenia Corynebac- i ostro, powodując nagłe upadki, lub
lało to na dokładne zdefiniowanie chorób terium pseudotuberculosis (serowaciejące też przewlekle, dając objawy ze strony
występujących w badanych stadach. zapalenie węzłów chłonnych). Pierwsze układu pokarmowego. Inną bardzo
Wyniki dają jednak obraz, z jakimi gru- niebezpieczną chorobą układu pokarmo-
pami chorób spotykamy się najczęściej wego jest paratuberkuloza. Badania epi-
w hodowlach kóz w Polsce. demiologiczne przeprowadzone kilka lat
temu wykazały, że choroba ta występuje
CHOROBY u kóz w Polsce bardzo rzadko (16% stad
UKA
ADU ODDECHOWEGO zakażonych). Diagnostyka laboratoryjna
Choroby układu oddechowego u do- zakażeń Mycobacterium avium subsp.
rosłych kóz stanowiły istotny problem paratuberculosis nastręcza jednak nadal
zdrowotny w 48% gospodarstw, a u koz
- wiele trudności, a co się z tym wiąże,
ląt w 35%. W głównej mierze dotyczyły również zwalczanie choroby nie jest
Ryc. 2. Ropień w płucach u kozy chorej na serowaciejące zapalenie
one zwierząt utrzymywanych w dużych łatwe. Polska jest krajem wolnym od
węzłów chłonnych
stadach. Problemy te pojawiały się zwy- innych niebezpiecznych chorób małych
kle w koziarniach charakteryzujących z nich może prowadzić do przewlekłego przeżuwaczy, przebiegających z objawa-
się nieodpowiednimi warunkami zoohi- śródmiąższowego zapalenia płuc, a drugie mi ze strony układu pokarmowego: cho-
gienicznymi. Nadmierne zagęszczenie jest często przyczyną powstawania ropni roby niebieskiego języka, pomoru małych
zwierząt, nieodpowiednia wentylacja i z
le w płucach. Oba patogeny należy więc przeżuwaczy oraz pomoru bydła.
przystosowane pomieszczenia powodują, brać zawsze pod uwagę w diagnostyce za-
że stosunkowo łatwo dochodzi do rozwo- każeń układu oddechowego u kóz w Pol- CHOROBY
ju choroby i pojawienia się objawów ze sce. W Polsce u tych zwierząt nie notuje UKA
ADU NERWOWEGO
strony układu oddechowego. U kóz, po- się chorób przebiegających z objawami ze Objawy nerwowe obserwowane są
dobnie jak u innych zwierząt, przyczyną strony układu oddechowego, takich jak: stosunkowo często w stadach kóz (35%
mogą być zarówno zakażenia bakteryjne, ospa kóz, pomór małych przeżuwaczy czy stad). W stadach żywionych kiszonkami,
wirusowe, jak i robaczyce płuc. Częstymi zakaz
ne zapalenie płuc i opłucnej kóz. podobnie jak ma to miejsce u owiec,
MONOGRAFIA  CHOROBY ZAKAy
NE PRZEŻUWACZY
25
WETERYNARIA
ARTYKUA
KONGRESOWY
W PRAKTYCE
stwierdza się przypadki listeriozy. Kozy są jałowienie kóz (w 22% stad), jak i bezpłod- badaniem laboratoryjnym. Chorobami
szczególnie podatne na niedobór witaminy ność kozłów (w 14% stad) nie przysparza- zakaz
nymi kóz często występującymi
B1, stąd też stosunkowo często diagnozuje ją kłopotów hodowcom. Ważnym proble- w Polsce i prowadzącymi do wynisz-
się u nich poliencefalomalację. W jej prze- mem klinicznym są natomiast ronienia czenia są wirusowe zapalenie stawów
biegu dość charakterystycznym objawem (w 78% stad). Wydaje się, że z czynników i mózgu oraz serowaciejące zapalenie
Odsetek stad, w których stwierdzono obecność patogenu jako
Patogen
bardzo liczne średnio liczne liczne nieliczne pojedyncze brak
larwy nicieni płucnych 1,6% 7,9% 9,5% 14,0% 45,0% 21,0%
jaja nicieni żołądkowo-
0,0% 3,1% 4,7% 15,6% 53,1% 23,5%
jelitowych
oocysty kokcydiów 1,6% 1,6% 0,0% 3,2% 46,8% 46,8%
Tabela 2. Wyniki badań parazytologicznych kóz objętych oceną użytkowości w Polsce
jest ślepota. U kóz w Polsce, tak jak i u in- zakaz
nych główną rolę w ich patoge- węzłów chłonnych. W przebiegu formy
nych gatunków zwierząt, niekiedy notuje nezie odgrywa Chlamydophila abortus. głębokiej serowaciejącego zapalenia wę-
się przypadki tężca. Podobnie jak ma to W kilku badanych stadach enzootyczne złów chłonnych dochodzi do tworzenia
miejsce w innych krajach, mimo znacz- ronienie było powodem znacznych strat w narządach wewnętrznych (najczęściej
finansowych. Inne patogeny występujące w płucach, rzadziej w wątrobie, nerkach
w Polsce i mogące wywoływać ronienia i węzłach chłonnych wewnętrznych) rop-
u kóz, takie jak Coxiella burnettii, Listeria ni mogących osiągać znaczne rozmiary.
monocytogenes czy Toxoplasma gondii, Jak wspomniano wcześniej, inna ważna
nie odgrywają tak dużej roli klinicznej. choroba przeżuwaczy przebiegająca
Obecnie rzadko obserwuje się u kóz z utratą kondycji zwierząt  paratuber-
obojnactwo, będące następstwem błędów kuloza  jest rzadko spotykana u kóz
w kojarzeniu zwierząt (krycie bezrogich w naszym kraju. Chorobą, która wpraw-
samic bezrogimi samcami). dzie nie prowadzi do wyniszczenia, ale
Wprawdzie zapalenia wymion noto- zdecydowanie wpływa na kondycję wielu
wano w aż 62% stad, jednak były to zwierząt w stadzie, jest niesztowica.
najczęściej pojedyncze, odosobnione Obserwuje się ją głównie u owiec, ale
przypadki. niekiedy także u kóz w Polsce.
CHOROBY PRZEBIEGAJ
CE KULAWIZNY
Z UTRAT
KONDYCJI W badanych stadach stosunkowo
Do częstych objawów klinicznych ob- często występowały kulawizny, wynika-
serwowanych u kóz należy zła kondycja jące zarówno z zapalenia stawów na tle
zwierząt, prowadząca niekiedy do wy- zakaz
nym (w 38% stad), jak i spowo-
niszczenia (43% stad). Zwykle przyczyną dowane urazami wiążącymi się zwykle
są w takich przypadkach inwazje paso- z żywym temperamentem kóz (w 62%
Ryc. 3. Koza z objawami klinicznymi listeriozy (opadnięcie lewego
ucha, intensywne ślinienie się)
żytnicze lub przewlekłe choroby zakaz
ne. stad). Do najważniejszych patogenów
nego rozprzestrzenienia wirusowego zapa- Do pierwszej grupy patogenów należy odpowiedzialnych za pojawienie się
lenia stawów i mózgu kóz, bardzo rzadko zaliczyć zarówno pasożyty wewnętrzne, kulawizn u kóz należy zaliczyć wirus za-
obserwuje się w Polsce formę nerwową tej jak i zewnętrzne. Często stwierdzanymi palenia stawów i mózgu oraz włoskowiec
choroby. Jest ona sporadycznie notowana różycy (Erysipelothrix rhusiopathiae). Za-
u koz
ląt w wieku 3-4 miesięcy. Przebiega każenie wirusem CAE prowadzi najczę-
z zapaleniem mózgu i charakterystyczny- ściej do przewlekłego zapalenia stawów.
mi, postępującymi porażeniami kończyn. Zmiany obserwuje się zwykle w stawie
Brak jest danych na temat występowania nadgarstkowym, ale mogą one dotyczyć
w naszym kraju, często opisywanych również pozostałych stawów obu koń-
w literaturze fachowej u koz
ląt, objawów czyn oraz stawu szczytowo-potylicznego.
nerwowych związanych z niedoborem Niebezpieczeństwo zakażenia kóz Erysi-
miedzi. Inne, bardzo rzadko notowane pelothrix rhusiopathiae wiąże się zwykle
na świecie choroby neurologiczne kóz z obecnością świń w tym samym gospo-
(scrapie, choroba Aujeszky ego, choroba darstwie. Sytuację taką zaobserwowano
graniczna, choroba bornaska) nigdy nie w jednym ze stad kóz utrzymywanych
były stwierdzane w Polsce. w budynku starej chlewni. U kóz ob-
serwowano liczne przypadki zapalenia
Ryc. 4. Objawy kliniczne niesztowicy u koz
lęcia
CHOROBY stawów nadgarstkowych i wynikających
UKA
ADU ROZRODCZEGO klinicznie w trakcie prowadzonych ba- z tego kulawizn. Objawy kliniczne suge-
Dane uzyskane z przeprowadzonego dań epidemiologicznych parazytozami rowały zakażenie wirusem CAE, jednak
wywiadu pozwalają na stwierdzenie, że była wszołowica, a jedynie w kilku badania serologiczne nie potwierdziły tej
stosunkowo rzadko obserwuje się u kóz przypadkach obserwowano nużycę. diagnozy. W żadnym ze stad objętych
problemy związane z rozrodem. Wpraw- W jednym stadzie objawy kliniczne na- badaniami epidemiologicznymi nie zano-
dzie hodowcy często udzielają pomocy suwały podejrzenie inwazji świerzbowca, towano klinicznej postaci kulawki, mimo
porodowej (w 64% stad), ale zarówno ale diagnozy tej nie udało się potwierdzić że często stwierdzano brak właściwej
MONOGRAFIA  CHOROBY ZAKAy
NE PRZEŻUWACZY
26
WETERYNARIA
ARTYKUA
KONGRESOWY
W PRAKTYCE
korekcji racic. U kóz choroba ta rzadko prymitywne i odporne zwierzęta, które
Immunity & Vaccines, Kazimierz Dol-
występuje i przybiera jedynie bardzo powinno się traktować jak owce lub
ny, 21-22 paz
dziernika 2000, s. 29.
łagodną formę. Kulawizny u kóz mogą małe krowy. Osoby z dużym stażem
3. Matthews J.: Diseases of the Goat.
być również wynikiem zapalenia stawów zawodowym dobrze wiedzą, jak błędne
Blackwell Science, 1999.
na tle zakażenia mykoplazmami i innymi są to stwierdzenia. Chów i hodowla
4. Nowicki M., Kaba J., Witkowski L., Pa-
bakteriami (Arcanobacterium pyogenes, kóz mają swoją specyfikę i wymagają
pierska D., Frymus T.: Występowanie
Streptococcus spp., Staphylococcus odpowiedniej wiedzy i doświadczenia
i szerzenie się serowaciejącego zapale-
spp., Escherichia coli), jednak brak jest zarówno od właściciela stada, jak i le-
nia węzłów chłonnych u kóz w Polsce.
odpowiednich danych krajowych na ten karza weterynarii.
Sympozjum  System identyfikacji zwie-
temat. Należy również pamiętać, że ku-
rząt w hodowli i ochronie zdrowia kóz ,
lawizna u małych przeżuwaczy może być Piśmiennictwo
Warszawa, 4 paz
dziernika 2003, s. 9.
jedynym objawem zakażenia wirusem 1. Kaba J., Nowicki M., Witkowski L.,
5. Platt-Samoraj A., Ciecierski H., Mi-
pryszczycy. Papierska D.: Występowanie i szerze-
chalski M.: Występowanie zakażeń
Omówione powyżej wstępne wyni- nie się wirusowego zapalenia stawów
Coxiella burnetii oraz Toxoplasma
ki przeprowadzonych badań epide- i mózgu kóz w Polsce. Sympozjum
gonidii w stadzie zakażonym wirusem
miologicznych dają przybliżony obraz  System identyfikacji zwierząt w ho-
zapalenia stawów i mózgu kóz (CAEV).
głównych problemów zdrowotnych dowli i ochronie zdrowia kóz , War-
XII Kongres Polskiego Towarzystwa
w populacji kóz w Polsce. Wśród la- szawa, 4 paz
dziernika 2003, s. 15.
Nauk Weterynaryjnych, Warszawa,
ików, a niekiedy także początkujących 2. Kaba J., Prandota J.: Epidemiology of
15-17 września 2004, s. 37.
hodowców kóz, można wciąż spotkać Johne s disease in breeding goats popu-
6. Smith M.C., Herman D.M.: Goat me-
się z poglądem, że kozy to niezwykle lation in Poland. EFIS 2000 Infectious
dicine. Lea & Febiger, 1994.
MONOGRAFIA  CHOROBY ZAKAy
NE PRZEŻUWACZY
27