Sytuacja międzynarodowa
r.a ~~. ~i


` ~ ',
~ Rola Stanów Zjednoczonych
w polityce światowej do 1945 r. ~ Polityka zagraniczna ZSRR przed 1945 r.
~ Konflikty między uczestnikami koalicji pod koniec II wojny
światowej.
U góry obraz Georgesa Rouaulta Homo hornini lupus (Człowiek człowiekowi wilkiem) - symbolizuje on pesymizm dominujqcy
w kulturze po 1945 r. w wyniku strasznych doświadczeń II wojny światowej.
W środowiskach komunistycznych mówiono o przyszłości świata "po Auschwitz", wśród przeciwników komunizmu - "po Auschwitz i Kołymie"
Kamień i dna, ktcSry widzial wysychanie mórz, I milion bialych ryb, skacz4cych w moczarni - Ja biedny czfowiek widzę mrowie białych
obnażonych ludów Bez wolności. Kraba widtc,~, który ich ciafem sil karmi
Widzi alem upadek państw i zgub narodów, Ucieczky króldw i cesarzy, IuU4~gę tyranów. Mog~ howiedziec' teraz, w tej godzinie,
Ze jednak -jestem, chociaż wszystko ginie, Że lepszy jest pies żywy, niźli zdechiy lew, Jak mówi pismo.
- Czesław Miłosz, Kamień z dna, 1945 r.
Wprowadzenie
II wojna światowa, w której ponioslo śmierć ponad 50 mln lu dzi, która przyniosla zagladę Zydów a straty ludności cywilne byly większe niż liczba zabitych w walkach na froncie, niewątpli wie spowodowala, że świat nie mógl po jej zakończeniu po proste wrócić do form przedwojennych. Stal się zupelnie inny i dlugc trwalo, zanim ludzie poradzili sobie nie tylko z gospodarczym i politycznymi, ale także z moralnymi oraz kulturowymi konse kwencjami wojny.
W Europie w pierwszych latach powojennych nastąpili ogromne przemieszczenia ludności. Zrujnowane drogi byly peln~ dipisów (displaced persons - osoby przesiedlone). Otwarci obozów, koniec robót przymusowych, a jednocześnie zmiany gra nic i ustrojów powodowaly, że po calej Europie wędrowali powra Gający i uchodźcy W wielu krajach dokonywano mniej lub bar dziej zdecydowanych rozliczeń za zachowanie podczas wojny. Po dobnie jak po I wojnie światowej narody przeżywaly okres kon fliktów i napięć spolecznych oraz radykalizacji nastrojów.
II wojna światowa niewątpliwie wzmocnila w spoleczeń stwach europejskich dążenia lewicowe. Wzrósl autorytet Związ ku Radzieckiego i "wujaszka Joe", jak nazywal Józefa Stalina pre zydent Franklin Delano Roosevelt. Spoleczeństwa zachodnioeu ropejskie i amerykańskie niewiele wiedzialy o stosunkach we wnętrznych w państwie radzieckim, a jednocześnie Armia Czer wona jawila się jako glówny zwycięzca III Rzeszy Wiele prawico wych ugrupowań w poszczególnych państwach skompromitowa lo się różnymi formami kolaboracji z wladzami okupacyjnymi. Jal zwykle po szoku wojny, która przyniosla nędzę i zniszczenia, ro sly oczekiwania reform spolecznych. Z tego względu wielu ludz na Zachodzie sklonnych byto akceptować ekspansję Związku Ra

dzieckiego w Europie Środkowo-Wschodniej i z pewną nieufnością wysłuchiwało oskarżeń przeciwko polityce radzieckiej, które napływały z tych terenów
Terminal (stacja końcowa), jak określil Churchill konferencję w Poczdamie, nie doprowadziła do podpisania traktatu pokojowego, nie zawarto go również w następnych dziesięcioleciach. Już pod koniec wojny zarysowała się groźba podziału świata. Polityczne rezultaty II wojny światowej okazały się niezwykle trwałe. Po pierwsze, w wyniku wojny zmalało znaczenie dawnych mocarstw europejskich. Niemcy zostały pokonane, zniszczone i podzielone. Francja, a nawet Wielka Brytania
Etlt'Opą 1945-1956 ~ ~ ~ ~ ~,, � ' Berlin straty nkapacvina
radziecka ,_=`-z:,L brytyjska =amerykańska francuska
Narwik
Rejkiavik o ISLANDIA
STANY ZJEDNOCZONE te99
KANADA 1949
Trondhaim 1 1949
Bergen� t~ OSIOo
�Edynburg
WIELKA
rl:,z~ BRYTANIA
u
IRLANDIAO ~'~Cc) t,~7~~;:3
Dublin
te49 Amster damu t$
Londyn
teas
Bruk f95x,
Hawr� tM
BrestO LUKSEMBU . 99
O
-
4
Paryż ; .
C J A
.
F R A ~

s
Ma oryt
uzboó ń HISZPANIA 2949
--- g ~ca miasta � oa iś4s
lotniska
�BordeauK
ANDORA ~Barcel�na
ary 1e
Ba
Sycylie
GIU~raltar Algier ó unis
-._-..-. -.-.-.---..-._ .. _.-~ _.-.
strefy okupacyjne przynależnosc do międzynarodowych daty paystępienia do organizacji
wNiemczechl1945 1949) organizacjipolityczno-wojskowych, 9ospodarcrych:
I Austrii (1945 1955y ich siedziby I daty paystdpienla- Rady Wzajem ej Pomocy
t~
GospodamzejIRWPG)
radżecka t~,s PaktPolnocnoatlanfyck
ejskiejWsp Inot
E
(NAT01 y
P
te52
l' (EW W SI
l
i St
W
amerykańska a
a
ęA
UkladWarszawsk ~,, ~ po ,oc emeryka' ka udzielona TfyPOIiS
b
k
rytyjs $. panstwom europejskim w ramach
a
planu Marshalla 1948-1952
f ~ Państwa neutralne
k
rancus (w mln dolarów USA)
a
,3%~J -. t9a9
.ą A N I A Kopenhaga
�ara,ew�" ~9
Benghazin
A
�Saloniki ts9x C 9
DOoD~ Ateny�
v D Krefa
500 km
Stambul� Ankarao t9sx
T u R c ~ a
Cypr lóryt.j
Aleksandria

zostaty poważnie osłabione i w konsekwencji utraciły swe imperia kolonialne. Po drugie, na czoto potęg światowych wysunęly się Stany Zjednoczone Ameryki i Związek Radziecki. Po trzecie, ze względu na rozbieżne cele tych dwóch supermocarstw równowaga sil okazata się bardzo chwiejna, a następne dziesięciolecia przyniosty zmagania o dominację, w których światowe peryferia byty wciągane w grę po jednej lub po drugiej stronie.
Stany Zjednoczone, których polityka z okresu wojny w dużej mierze doprowadzili do wzrostu potęgi Związku Radzieckiego, występowaly w roli obrońcy wolności gospodarczej i politycznej. Zachód Europy byt sparaliżowany zniszczeniami oraz wplywami proradzieckiej propagandy, jak też dziatalnością partii komunistycznych. Wykorzystując pacyfistyczne i lewicowe nastroje w Europie Zachodniej ZSRR mial nadzieję na stopniowe wciąganie państw tego rejonu w orbitę swojej dominacji. W rezultacie II wojny światowej Związek Radziecki opanowat catą niemal Europę Srodkowo-Wschodnią, stwarzając sobie przy pomocy rządów komunistycznych podstawy trwalej kontroli. Mial to być nowy etap rewolucji światowej, której symbolem stal się herb ZSRR - sierp i miot na tle globu ziemskiego. Poza zdobyczami terytorialnymi w Polsce, Moskwa zachowali odebrane w 1940 r. Rumunii Besarabię i Bukowinę, inkorporowane wówczas państwa baltyckie, a także przejęli od Czechoslowacji Ruś Zakarpacką.
Powstanie ONZ
Jeszcze przed zakończeniem dziatań wojennych w Europie, w kwietniu 1945 r., rozpoczęli się w San Francisco konferencja założycielska Organizacji Naro- '.~ . dów Zjednoczonych (ONZ). 26 VI 1945 r. zostali uroczyście podpisana Karta Narodów Zjednoczonych,
a w ciągu następnych czterech miesięcy ratyfikowało ją 51 państw, w tym Polska. W październiku 1945 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych z główną siedzibą *.:m w Nowym Jorku rozpoczęta oficjalne działania.
Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych ONZ miata na celu zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, współpracę polityczną, gospodarczą i kulturalną między narodami oraz dziatania na rzecz rozszerzania zasięgu wolności i akcje o charakterze humanitarnym. Naczelnym organem ONZ zostata Rada Bezpieczeństwa, jej najważniejsze decyzje miaty być podejmowane jednomyślnie przez pięciu statych cztonk~iw - Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Francję,
ZSRR i Chiny Stali cztonkowie Rady uzyskali tym samym prawo weta. W sktad Rady wchodzili też rotacyjnie czlonkowie niestali. W Zgromadzeniu Ogólnym mieli zasiadać przedstawiciele wszystkich państw
� skutki wojny
� dwa supermocarstwa
,;.
Gmach ONZ w Nowym Jorku
149

członkowskich na zasadzie równości. Jego pracami miał kierować sekretarz generalny ONZ. Pierwszym politykiem sprawującym ten urząd był Norweg Trygve H. Lie (1946-1952). Jego następcami byli: Szwed Dag Hammarskjóld (1952-1961), Birmańczyk U Thant (1962-1971), Austriak Kurt Waldheim (1972-1981), Peruwiańczyk Javier Perez de Cuellar (1982-1991), Egipcjanin Butros Ghali (1992-1995) oraz Kofi Annan z Ghany (od 1996). Specjalne organy ONZ stanowiły: Rada Powiernicza, sprawująca kontrolę nad terytoriami powierniczymi ONZ (terytoria niesamodzielne, które ONZ mula przygotować do niepodległości), oraz Rada Gospodarczo-Społeczna, której celem było rozwiązywanie międzynarodowych problemów ekonomicznych, kulturalnych i kwestii praw człowieka. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości ONZ w Hadze miał rozstrzygać spory między państwami i wydawać opinie doradcze w kwestiach prawnych.
Struktura Organizacji Narodów Zjednoczonych
Zgromadzenie Ogólne l
Rada Bezpieczeństwa 5 stałych członków: Rosja, Chiny, USA, W. Brytania, Francja
10 członków wybieranych na 2 lata
Sekretariat Sekretarz generalny
(na 5 lat),
12 podsekretarzy, li Biura i departamenty, Sekretariatu
Międzynarodowy Trybunał
Sprawiedliwości 15 sędziów wybieranych na 9 lat
Rada Gospodarczo-Społeczna 27 członków
Rada Powiernicza
5 stałych członków: I USA - państwo sprawujctce powiernictwo,
oraz Francja, Chiny, Rosja, W. Brytania
Niektóre organizacje wyspecjalizowane ONZ oraz MAEA i GATT
Międzynarodowa Organizacja Pracy, ILO,
siedziba Genewa Organizacja NZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury, UNESCO, siedziba Paryż Międzynarodowy Fundusz
Walutowy, MFW siedziba Waszyngton Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, siedziba Waszyngton
Organizacja NZ ds. Wyżywienia i Rolnictwa,
FAO, siedziba Rzym Swiatowa Organizacja Zdrowia, WHO, siedziba Genewa
Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej,MAEA, siedziba Wiedeń
Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu, GATT, siedziba Genewa
Flaga ONZ
konferencja w San Francisco struktura ONZ

Konferencja w Poczc
W lipcu 1945 r. rozpoczęta się w Poczdamie, w palacu w Cecilienhof, ostatnia konferencja wielkiej trójki. Delegacji Stanów Zjednoczonych przewodniczy) prezydent Harry Tru
man, radzieckiej - premier Józef Stalin, brytyjskiej zaś - początkowo premier Winston Churchill, a po wyborach parlamentarnych w Wielkiej Brytanii, przegranych przez konserwatystów, nowy premier, Clement Attlee z Partii Pracy.
Glównym celem konferencji byto uregulowanie problemów związanych z organizacją powojennej Europy, opracowanie warunków przyszlego traktatu pokojowego i podjęcie decyzji o losach pokonanych Niemiec do chwili zwolania konferencji pokojowej.
W uchwalach konferencji poczdamskiej, ogloszonych 2 VIII 1945 r., postanowiono, że Niemcy mają zostać poddane demilitaryzacji, w calym kraju ma być przeprowadzona denazyfikacja, demonopolizacja gospodarki oraz demokratyzacja życia politycznego i wychowania ("cztery D"). Uklad poczdamski zatwierdza) istniejący faktycznie podzial Niemiec na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i radziecką. Choć w uchwalach zastrzeżono, że mają one charakter przejściowy do chwili zawarcia traktatu pokojowego z Niemcami, postanowienia poczdamskie okazaly się uwalą podstawą powojennego status quo w Europie. Przesądzaly one zasadniczy fakt, iż wylączną odpowiedzialność za II wojnę światową poniosą Niemcy, drugi zaś sprawca kataklizmu - Związek Radziecki - zwycięży) swego bylego sojusznika i narzuci) swoje warunki. Powolano też Radę Ministrów Spraw Zagranicznych (czterech mocarstw oraz Chin), która mula przygotować traktaty pokojowe z sojusznikami III Rzeszy Podczas konferencji wielokrotnie omawiano także sprawę polską (zob. s. 213, 214).
Amerykanie wyjechali z Poczdamu pelni optymizmu, licząc, że atut bomby atomowej (zrzucenie bomby atomowej na Hirosimę nastąpiło 6 VIII 1945 r.) pozwoli im dominować w koncercie wielkich mocarstw Nie dostrzegali, że zatwierdzony w Poczdamie podzial świata odsunie ich od wpływu na wydarzenia na ogromnych obszarach, które oddali pod kontrolę Związku Radzieckiego. Churchill ocenia) sytuację bardziej trzeźwo, zdając sobie sprawę z tego, że w Europie Wschodniej jeden totalitaryzm zostaje zastąpiony drugim.
Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent Stanów Zjednoczonych Harry Truman i przywódca ZSRR Józef Stalin w Poczdamie. W trakcie konferencji Truman poinformował Stalina o posiadaniu przez Stany Zjednoczone nowej broni masowego rażenia. Radziecki dyktator niemal zignorował tę informację, co zdezorientowało Trumana. Tymczasem, dzięki swoim infomatorom w amerykańskim programie jqdrowym, Kreml był znakomicie poinformowany o postępach tego programu i przyspieszał własne badania nuklearne
uczestnicy cztery "D" rezultaty
151 �,, ~,

Geneza zimnej wojny
Stosunki między aliantami stale się pogarszaly Przyczyną rozlaniu byla polityka ekspansji prowadzona przez Związek Radziecki oraz decyzje podejmowane w Waszyngtonie i stolicach Europy Zachodniej, by się jej przeciwstawić. W Moskwie zmierzano do dalszego poszerzania imperium radzieckiego. Kreml wspieral partyzantkę komunistyczną w Grecji oraz kurdyjską w Turcji i Iranie, wysuwal roszczenia terytorialne wobec Turcji, myśląc o zagarnięciu cieśnin Bosfor i Dardanele i wyjściu na Morze Śródziemne, odmawial wycofania swych wojsk z Iranu, staral się o przychylność wyzwoleńczych ruchów w krajach kolonialnych, a także wspomagal partie komunistyczne w Europie Zachodniej. Stalin czynil też wszystko, by wykraść Amerykanom tajemnicę produkcji bomby atomowej. 0 ile liczebność wojsk Stanów Zjednoczonych zmniejszyla się z 12,3 mln w szczytowym okresie II woj
i. ny światowej do 670 tys. w 1947 r., ~~'
o tyle demobilizacja w Związku r.
Radzieckim byla znacznie skrom- V k , ~, niejsza. W 1947 r. pozostawalo pod
S bronią jeszcze ok. 3,5 mln żolnie- _ , ~ ~~' ,~ ~ ~ -rj
rzy Armii Radzieckiej.
Kwestia warunków pokoju z Niemcami byla najtrudniejsza i dlatego nie zostal on zawarty, natomiast 10 II 1947 r. doszlo w Paryżu do podpisania traktatów pokojowych z pięcioma państwami satelickimi Niemiec. Wlochy zo
stały zmuszone do zaplacenia reparacji, z których 1/3 mial otrzy
mać Związek Radziecki. Triest stał się wolnym miastem pod kontrolą ONZ (w 1954 r. miasto przekazano ostatecznie Wiochom). W traktacie z Finlandią przewidziano wyplatę reparacji na rzecz ZSRR. Na korzyść Związku Radzieckiego przesunięto granicę: ZSRR otrzymal bazę w Porkkala kolo Helsinek, którą zwrócil Finlandii dopiero w 1955 r. Rumunia uznała radziecką inkorporację Besarabii i pólnocnej Bukowiny z 1940 r. i musiala zaplacić Moskwie reparacje. Bulgaria wyszla z wojny z nieokrojonym terytorium, placąc ZSRR odszkodowanie, podobnie jak Węgry, które wrócily do granic sprzed 1938 r. Traktaty te oznaczaly wzmocnienie pozycji ZSRR w Europie Środkowo-Wschodniej. Niezależnie od zatwierdzenia nowych granic, Związek Radziecki uzyskal lączne reparacje w wysokości 970 mln dolarów i prawo do stacjonowania garnizonów wojskowych w Rumunii, na Węgrzech i w Polsce, które teoretycznie mialy służyć utrzymywaniu polączeń transportowych ze strefami okupacyjnymi w Niemczech i Austrii. Ta ostatnia, podobnie jak Niemcy, została podzielona na strefy okupacyjne.
Widok sali rozpraw podczas procesu norymberskiego.
W jakiej mierze usprawiedliwiona byla opinia, iż był to sqd zwycięzców nad zwyciężonymi2

Nieufność w stosunkach międzyalianckich rosla. Sygnal do zaostrze- r~~ ~`
nia sytuacji dal Stalin, podkreślając w przemówieniu przed wyborami ł~~ s~
do Rady Najwyższej ZSRR w lutym 1946 r. wyższość systemu radziec-
kiego nad "rozdartym sprzecznościami światem kapitalistycznym". Od "gid Szczecina nad Bałtykiem do
tej chwili prasa radziecka nieustannie nasilali kampanię antyzachodnią Triestu nad Adriatykiem w
twierdząc, że "imperializm" jest drugim, obok "faszyzmu", wrogiem poprzek całego kontynentu
"postępowej ludzkości". zapadła żelazna kurtyna. Poza tą
Przywódcy Zachodu nie pozostali dłużni, tym bardziej, że ekspansja linią leżą wszystkie stolice starych
radziecka coraz bardziej ich niepokoili. W marcu 1946 r. w mowie wy- państw Europy Środkowej i
gloszonej w Fulton w stanie Missouri Churchill mówil o konieczności Wschodniej - leży c postawienia tamy tej ekspansji i zaproponowal ścisly sojusz Stanów ka" - Winston Churchill
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w tym celu. Użyte przez niego okre- w Fulton, 1946 r.
ślenie "żelazna kurtyna" stało się symbolem podziału świata na wrogie
obozy We wrześniu 1946 r. w Stuttgarcie amerykański sekretarz stanu
James Byrnes zapowiedzial pomoc w odbudowie przemysłu Niemiec.
Uznal też, że granica na Odrze i Nysie Łużyckiej nie jest ostateczna,
a rząd Stanów Zjednoczonych nie poprze postulatów polskich w tej
sprawie na przyszłej konferencji pokojowej. Przywódcy Zachodu rozpo-
częli grę o Niemcy, która miali powstrzymać ekspansję radziecką.
Związek Radziecki przeprowadził w swojej strefie okupacyjnej kon-
fiskatę prywatnej wlasności przemyslowej i parcelację majątków ziem-
skich. Administracja lokalna w strefie radzieckiej znalazła się pod kon-
trolą komunistów W kwietniu 1946 r. powstali Niemiecka Socjalistycz-
na Partia Jedności (SED), której członkami zostali komuniści i socjalde-
mokraci, z Wilhelmem Pieckiem i Otto Grotewohlem, a następnie Wal-
terem Ulbrichtem na czele. Stała się ona partią rządzącą.
Zludzeniu, że istnieje współpraca między aliantami, sprzyjal proces
głównych zbrodniarzy hitlerowskich w Norymberdze, zakończony 30 IX
1946 r. wydaniem 11 wyroków śmierci. Wokół problemu niemieckiego
narastalo jednak napięcie. Podczas konferencji ministrów spraw zagra-
nicznych Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych i Związku
Radzieckiego w kwietniu 1946 r. przedstawiciel Stanów Zjednoczonych
zaproponowal plan demilitaryzacji Niemiec, utworzenia z nich federa-
cyjnego państwa o charakterze rolniczym, zawarcie pokoju i zakończe-
nie okupacji. Daloby to Niemcom status zwyklego państwa, równowa-
żącego wpływy Związku Radzieckiego w Europie. Z kolei Wiaczeslaw
Molotow opowiedział się za "utrzymaniem jedności Niemiec" i przeciw
przeksztalceniu ich w państwo rolnicze. W rzeczywistości chodziło
o utrzymanie okupacji i stopniowe wzmacnianie komunizmu w strefie
radzieckiej, obejmującej Prusy i część Berlina - centralne ośrodki
dawnej Rzeszy Celowi temu slużyly przerzuty zsowietyzowanych jeń-
ców niemieckich z ZSRR do radzieckiej strefy okupacyjnej. Dla jeńców
tych akceptacja komunizmu byli warunkiem powrotu do domu.
Wobec fiaska kolejnych konferencji czterech mocarstw, zachodni
czlonkowie dawnej koalicji zaczęli stosować politykę faktów dokona-
nych. W strefie amerykańskiej i brytyjskiej zorganizowano wybory, wy-
grane przez chadecję, socjaldemokratów i liberalów W październiku
1946 r. przeprowadzono wybory do Landtagów w strefie radzieckiej.
153

Wobec niemożności zrealizowania koncepcji zjednoczenia Niemiec poprzez wybory przeprowadzone pod kontrolą czterech mocarstw, Anglosasi zaczęli forsować projekt utworzenia państwa zachodnioniemieckiego. 1 I 1947 r. Anglicy i Amerykanie polączyli swe strefy w Bizonię.
Konsolidacja Zachodu
Państwa zachodnie i ZSRR nasila
ly wzajemne oskarżenia. Moskwa ~"
migla przewagę wojskową w Europie. ą a Waszyngton dysponowal jednak już
100 bombami atomowymi i prawie trzykrotnie większym potencjalem ekonomicznym niż ZSRR. Na Zachodzie na ogół przeceniano sity radziec
r kle, z niepokojem obserwując polity
kę i propagandę Związku Radzieckiego. Na Kremlu zdawano sobie sprawę z trudności gospodarczych ZSRR, wagi monopolu atomowego Stanów Zjednoczonych, wyczerpania ludności radzieckiej wojną oraz glodem. Lekarstwa na wewnętrzne slabości szukano jednak w ekspansji pod haslami "postępu" i "socjalizmu".
Korzystając z poparcia komuni
stów jugoslowiańskich, bulgarskich i albańskich Partia Komunistyczna Grecji przystąpili w 1946 r. do ofensywy zbrojnej przeciw prozachodniemu rządowi w Atenach. Związek Radziecki próbowal też wykorzystać niezdecydowanie Zachodu i powojenną slabość Turcji, by przybliżyć realizację tradycyjnego celu strategicznego Rosji - uzyskanie kontroli nad cieśninami prowadzącymi na Morze Śródziemne. Zachód stanął wobec możliwości utraty wpływów w tych krajach. Stany Zjednoczone porzucily dotychczasową politykę biernego dostosowania się do warunków stawianych przez Stalina. W styczniu 1947 r. sekretarzem stanu został George C. Marshall, który był rzecznikiem polityki powstrzymywania komunizmu. 12 III 1947 r. prezydent Truman wyglosił przed polączonymi izbami Kongresu przemówienie zapowiadające "poparcie wolnych narodów, które stawiają opór uzbrojonym mniejszościom lub zewnętrznemu naciskowi". Akcentowal szczególnie problem Grecji i Turcji, zagrożonych przez ZSRR. Wylożone w tej mowie treści nazwano wkrótce "doktryną Trumana". Ostatecznie, po krwawych walkach z udziałem wojsk brytyjskich i amerykańskich w latach 1946-1949, komuniści w Grecji zostali pokonani. Związkowi Radzieckiemu nie udalo się też zdobyć wplywów w Turcji.
Grecja, Turcja i Iran traktaty pokojowe
z satelitami osi mowa Stalina "żelazna kurtyna" proces norymberski Bizonia
Harry Truman ( 1884-1972),
od 1944 r. wiceprezydent u boku Franklina D.Roosevelta. Nie był zorientowany w kulisach politycznych wielkiej trójki. Dowiedziawszy się o śmierci Roosevelta i swej sukcesji powiedział reporterom: Jeśli umiecie się modlić, to pomódlcie się za mnie teraz [...). Poczułem, jakby księżyc, gwiazd y i wszystkie planety zwaliły się na mnie. Prowadził politykę powstrzymywania (containment) i odpychania (roll back) ZSRR
1 .5 4

Propaganda radziecka odpowiedziała falą demagogii i porównała
~
oświadczenie Trumana do wystąpień Adolfa Hitlera. Widząc niemoż- 9
pość porozumienia się z Moskwą, Waszyngton przygotował program
pomocy gospodarczej dla Europy, mający na celu odsunięcie groźby wy-
..Nasza polityka nie jest
korzystania powojennych trudności ekonomicznych przez komunistów. skierowana przeciw żadnemu
5 VI 1947 r. sekretarz stanu Marshall przedstawił zarys takiego planu, państwu czy doktrynie, lecz prze-
proponując zwołanie międzynarodowej konferencji w tej sprawie. Na ciw głodowi, ubóstwu, rozpaczy
konferencję, która miała się rozpocząć w lipcu w Paryżu, zaproszono i chaosowi" - sekretarz stanu
większość państw europejskich, w tym także Bułgarię, Czechosłowa- Ceorge C. Marshall w 1947 r.
c r Polsk Rumuni i u osławi . W ołowie czerwca rz d
Ję~ Węg Y, ę, ę J g ę P ą Y
brytyjski i francuski, które przyjęły ofertę amerykańską z entuzja- .
zmem, zaprosiły też do wstępnych rozmów rząd ZSRR.
Moskwa odrzuciła jednak ten plan pod pretekstem, że stanowi on
"ingerencję w sprawy wewnętrzne suwerennych państw". Mimo
iż Polska i Czechosłowacja wstępnie zaakceptowały plan, Kreml wy-
musił na rządach w Warszawie i Pradze, a także na pozostałych sateli-
tach jego odrzucenie. Na konferencji inicjującej program pomocy ame-
rykańskiej, która odbyła się w Paryżu, postanowiono więc, że plan
Marshalla będzie realizowany w ramach Europejskiego Programu Od-
budowy 16 państw uczestniczących w programie założyło Europejską
Organizację Współpracy Gospodarczej. W rezultacie czteroletniego
programu odbudowy (1948-1952) produkcja przemysłowa 16 państw
uczestniczących w nim przekroczyła o 35% poziom przedwojenny, pro-
dukt narodowy zaś - 0 15%. Wzajemna wymiana handlowa między ty-
mi krajami wzrosła o 70%. Powstrzymano inflację i rozwój konfliktów
społecznych. Doszło do poważnego zbliżenia między administracją
amerykańską i rządami państw zachodnio-
europejskich. W Europie Zachodniej plan Amerykański generał George
wzmógł tendencje do pogłębienia współ- ~~xM C. Marshall (1880-1959),
pracy ekonomicznej i politycznej. szef sztabu wojsk Ictdowych
Plan Marshalla wpłynął na zmianę sy- pg Stanów Zjednoczonych w la-
tuacji politycznej w Europie Zachodniej. tach II wojny światowej, stał
się uosobieniem amerykań-
W maju 1947 r. usunięto z rządów we Fran- sklej polityki powstrzymywa-
cji i Włoszech komunistów, którzy weszli ~, nia i autorem planu odbudo-
3
w skład władz w 1945 r. jako uczestnicy ru- Yv wy gospodarczej Europy
chu oporu z czasów wojny Tendencja do
ściślejszej współpracy państw Europy Za- ,d
chodniej nasiliła się szczególnie po utwo-
rzeniu Biura Informacyjnego Partii Komu-
nistycznych (Kominformu) we wrześniu ~
1947 r. oraz przejęciu władzy przez komu-
nistów w Czechosłowacji w lutym 1948 r.
n
(zob. s. 168). W marcu 1948 r. podpisano A,
pakt brukselski ustanawiający Unię Za-
chodnią i zobowiązujący sygnatariuszy - Wielką Brytanię, Francję,
Belgię, Holandię i Luksemburg - do rozwoju wszechstronnej współ-
pracy, w celu podniesienia poziomu życia oraz pogłębienia świadomości
wspólnego dziedzictwa cywilizacyjnego.
155
~ś

W przemówieniu z 4 VII 1947 r. prezydent Truman nakreślił zasady życia społecznego wolnego świata. Według tych zasad rządy winny sprawować władzę na podstawie zgody rządzonych, należy szanować prawa człowieka jako gwarancję pokoju, utrzymywać wolny przepływ informacji i myśli, swobodę podróży oraz wymiany gospodarczej. Moskwa zareagowała ostrą kampanią propagandową skierowaną przeciw "imperializmowi". Ekspansja radziecka została jednak zahamowana. Związek Radziecki musiał się uciec do weta, by zablokować w czerwcu 1948 r. plan wprowadzenia międzynarodowej kontroli energii atomowej. Postępowała izolacja ZSRR na arenie międzynarodowej, gdyż wbrew szumnym deklaracjom sprzyjał on antydemokratycznym silom w świecie. Gdy 10 XII 1948 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przegłosowało Powszechną Deklarację Praw Człowieka, 6 państw obozu radzieckiego, w tym Polska, wstrzymało się od głosu.
Szczyt konfrontacji
W listopadzie 1947 r. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja uzgodniły w zasadzie zjednoczenie zachodnich Niemiec. W lutym 1948 r. strefy zachodnie Niemiec objęto planem Marshalla. W marcu tego roku delegat Związku Radzieckiego opuścił Radę Międzysojuszniczą, a pod koniec czerwca Moskwa uciekła się do użycia
sity, odcinając Berlin od dostaw prądu i od transportu lą- . a_ dowego z Zachodu. Krok ten mial na celu wymuszenie
zgody na radziecką propozycję utworzenia ogólnoniemieckiego rządu "demokratycznego". Europa znalazła się znów na krawędzi wojny Na posunięcia te Zachód od
powiedział uruchomieniem w cztery dni później "mo- .-7% stów powietrznych", największej operacji transportowej
w dziejach lotnictwa, trwającej prawie rok.
Naturalnym wzmocnieniem Unii Zachodniej wydawało ; . ~,~, się przyciągnięcie do niej Stanów Zjednoczonych i Kanady y ~`
W czerwcu 1948 r. idea paktu wojskowego Stanów Zjedno- "~.,, czonych i Unii Zachodniej uzyskała poparcie Kongresu Sta
nów Zjednoczonych. 4 IV 1949 r. doszło w Waszyngtonie do 4ir' podpisania Paktu Północnoatlantyckiego, znanego pod an
gielskim skrótem NATO, z udziałem Stanów Zjednoczo
nych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Belgii, Holandii, Luksemburga, Danii, Norwegii, Islandii, Kanady i Portugalii (zob. s. 201). Układ zobowiązywał wszystkie strony do udzielenia pomocy wojskowej w przypadku zbrojnej napaści na jedno lub więcej państw-sygnatariuszy, przy czym dotyczyć to miało tylko terytoriów Europy, Ameryki Północnej, Algierii oraz terenów położonych na północ od Zwrotnika Raka. W ten sposób, za sprawą Stanów Zjednoczonych, duża część kolonialnych posiadłości Wielkiej Brytanii i Francji została wyłączona z zasięgu układu. Po ratyfikacji paktu
a ó
doktryna Trumana plan Marshalla powstanie Kominformu Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
Karykatura amerykańska z 1949 r. przedstawia radzieckiego niedźwiedzia obejmujqcego zachodnie sektory okuparyjne Berlina
156

przez Senat, w październiku 1949 r., Sta- y/; $: ~,. ~? Na radzieckiej
~
ny Zjednoczone wyasygnowały kolejne ~ ~j karykaturze z 1951 r.
'
~
środki dla państw NATO oraz GrecJi, y ~' "imperialiści" wypę-
~ y
dza aniołka oko u
Turcji, Iranu, Korei i Filipin. 14 p I
W maju 1949 r. Związek Radziecki ~` ze "zmarszalizowanego
raju" (krajów objętych
zniósł bezskuteczną blokadę Berlina ;~
`d
4, f ",M"~ planem Marshalla).
i zasiadł w Paryżu do stołu obrad z mi- e ` ~ ' ~,~~ ' ~ ~`
nistrami spraw zagranicznych Stanów Hitlerowiec wymachuje
, toporem, amerykański
"
�'"'
�^ . policjant prowadzi na
Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii
i ~
i Franc i lansu c konce c z wino- smycry brykyjskiego
J ~ Ją P Ję J a' ~ ~`
czenia Niemiec pod kontrolą "rządu ~ $1 Iwa, nawet palmy maja
demokratycznego". Na konferencji $ bomby zamiast owo-
` ców. Czy karykatury
niczego nie rozstrzygnięto. W polowie
`
sierpnia 1949 r. w strefach zachodnich, ~ ' radzieckie różniły się
`~~'
które od kwietnia 1949 r. tworzyły Tri- f od zachodnichz
zonię, przeprowadzono wybory do
Bundestagu; wygrała chrześcijańska
demokracja i liberałowie. 21 IX 1949 r.
rząd kanclerza Konrada Adenauera,
wyłoniony przez Bundestag, ogłosił
powstanie Republiki Federalnej Niemiec. W listopadzie mocarstwa za-
chodnie uzgodniły z rządem RFN zmiany w statusie okupacyjnym i nie-
skrępowany rozwój gospodarki Niemiec. Związek Radziecki zdecydo-
wał się również na utworzenie państwa w swojej strefie okupacyjnej. blokada Berlina
7 X 1949 r. powstała tu Niemiecka Republika Demokratyczna z Wilhel- powstanie NATO
mem Pieckiem jako prezydentem i komunistyczną SED jako partią rzą- RFN i NRD
dzącą. NRD była "demokracją ludową" w duchu stalinowskim (zob.
s. 172). Berlin pozostał podzielony na cztery sektory, sektor radziecki
stał się stolicą NRD.
Wojna w Korei
W 1949 r. na pewnych odcinkach frontu zimnej wojny przewagę zdobywał Zachód, na innych Związek Radziecki. Nadal pierwszą potęgą światową były Stany Zjednoczone, choć Moskwa prowadziła szeroko zakrojone zbrojenia, a we wrześniu 1949 r. na radzieckim poligonie eksplodowała pierwsza bomba atomowa. Gospodarka ZSRR, nastawiona głównie na przemysł ciężki i zbrojeniowy, opierający się na pracy przymusowej, rozwijała się dość pomyślnie, mimo niesłychanie niskiego poziomu konsumpcji. Na takie zaciskanie pasa nie mógł sobie pozwolić Zachód, toteż różnica potencjałów ekonomicznych zaczynała z wolna maleć. Państwa zachodnioeuropejskie przeżywały trudności związane z tendencjami emancypacyjnymi w koloniach. Wielka Brytania stopniowo przyznawała niepodległość państwom azjatyckim, natomiast Francja uwikłała się w wojnę w Indochinach (zob. s. 194). W Europie udało się zahamować ekspansję Związku Radzieckiego, jednak w Azji Moskwa
157

P 200 km Dz
Wojna domowa
w Chinach 7946-7949 i
ofensywa ~p Kuomintangu 1946 1947
f ~ kontrofensywa ! komunistów i 1947-1949
'j tereny opanowane przez komunistów: I
i do 1947 1948-1949 I
i w 1950 ewakuacja rzaz Chiang Kai-Shel wraz z 2 mln
w uchodźców na
I
158
ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH
Nan~i ,.. yaóghaj
v 1
Daleki Wschód 1945-1956
500 km
0 N ' d
_. ~e J k~ 'git `rnr,.
~u ' a,,~ ~,L 0 sapp r ~~/k.
y.r , ~ywostok ),�,.`~,r,.... Korea Pólnocna t" git, 1945-1948 okupacja
radziecka, następnie ~ w. i',r~?' Koreańska Republika r idawo-Demokratyczna ~. "k.,~k`"
d z n"~4ń.&
1 ~ 4~' ~, Honsiu I ~~ ~4
~~ra ~t
' ' `. ~ .,~, z G ~ k
f 4~ , I 4. w z i H~`k.. ~~s. agim ~
~rw k"1 ,~`~..,Sikoku I ~~.. I
~ I
sylki ~ ,tapoma ' ; `4Kiusiu ~ okupacja amerykańska ! 1945-1951 I
_-T .:.. i '., .

wzmocnili swoje pozycje. Było to m.in. związane ze zwycięstwem rewolucji komunistycznej w Chinach w pażdzierniku 1949 r. (zob. s. 174).
W 1950 r. zimna wojna przerodzili się w pierwszą gorącą wojnę peryferyjną między blokiem komunistycznym a Zachodem. Terenem, na którym komuniści podjęli próbę ekspansji zbrojnej, stila się Korea, podzielona po 1945 r. na część północną, w której stacjonowali Armia Radziecka, oraz południową, gdzie przebywały oddziały amerykańskie. Podział ten utrwalił się po
utworzeniu w 1948 r. komunistycznej Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej (KRL-D) na północy i Republiki Korei na południu. Słabość rządu w Korei Południowej zachęcili Kim Ir Sena, szefa komunistycznej partii KRL-D, do podjęcia próby opanowania calej Korei. W czasie rozmów w Moskwie i Pekinie w kwietniu 1950 r. uzyskał on poparcie obu mocarstw.
25 VI 1950 r. armia północnokoreańska przekroczyła granicę na 38 równoleżni
ku, rozpoczynając podbój południa. Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwalili rezolucję żądającą zaprzestania agresji i wycofania wojsk, a także zalecającą członkom ONZ pomoc w wykonaniu rezolucji. Delegat Związku Radzieckiego, bojkotujący posiedzenia Rady na znak protestu przeciw obecności Tajwanu jako repręzentacji Chin, był nieobecny, toteż weto radzieckie nie zostało zgłoszone. Rada Bezpieczeństwa uchwaliła wystanie wojsk ONZ do Korei Południowej. Na czele tych sil stanął generał amerykański Douglas MacArthur.
Początkowo wojska północy wyparły słabe sity południa aż na skraj półwyspu. Sytuacja uległa zmianie, gdy we wrześniu 1950 r. w Inczhon koło Seulu wylądowały siły ONZ, które rozbiły armię północy i zajęty prawie Galą Koreę. Wówczas przywódca Chińskiej Republiki Ludowej Mao Zedong (Mao Tse-tung) wydał rozkaz o włączeniu do działań sił chińskich, występujących jako "ochotnicy". W październiku 1950 r. czterystutysięczna armia chińska zalata Koreę Północną. Oznaczało to niezwykle niebezpieczne zaostrzenie konfliktu. Gen. MacArthur planował natarcie na wybrane cele w Mandżurii, lecz został powstrzymany przez Trumana, który obawiał się, że wówczas do wojny po stronie Chin może przystąpić także Związek Radziecki. Truman odwołał MacArthura z dowództwa, a siły ONZ zostały odepchnięte na południe. Przez cały rok 1951 walki toczyły się wokół Seulu. Próby negocjacji podjęte w połowie 1951 r. załamały się wobec nieustępliwości komunistów. Również w 1952 r. front nie uległ większym przesunięciom.
v....:l~,Ryaa
.~. ri~~.. <
Wojna w Korei. Chińscy "ochotnicy' w nocnym natarciu
159 ;:~~ n ;;..
Inwazja komunistyczna w Korei przechyliła nastroje międzynarodowej opinii publicznej na stronę Stanów Zjednoczonych i Zachodu. Zaczęły się też zmieniać proporcje sił między dwoma supermocarstwami. Wojna w Korei ogromnie przyspieszyli zbrojenia amerykańskie, które w 1952 r. przekroczyły rozmiary wydatków ZSRR. Również liczebność armii Stanów Zjednoczonych znacznie wzrosła. Utrzymywali się nadal około dziesięciokrotna przewaga amerykańska w broni atomowej i jej nośnikach. Gospodarka zachodnia reagowali na zbrojenia poprawą koniunktury, podczas gdy gospodarka Związku Radzieckiego, od lat nieustannie nastawiona na zbrojenia, nie mogla wytrzymać wzrostu obciążeń bez drastycznego pogorszenia stopy życiowej ludności.
Jedność atlantycka pogłębiła się. Z obawy przed komunistyczną
agresją, w Europie narodził się plan Europejskiej - --_ - _ - __
Wspólnoty Obronnej. W marcu 1952 r. Stalin przedłożył I Produkt krajowy brutto (PKB) na 1 tniesz- I projekt traktatu pokojowego z Niemcami pod warun- ! kańca w 1950 r. (w dolarach USA z 1964 r.) I
klem ich neutrahzacJi. Zachod, w tym takze rząd RFN, i
nie uwierzył jednak w szczerość tych propozycji, obli-
~ Kraj PKB
I
czonych na zerwanie rozmów w sprawie armii europej-
skiej. W maju 1952 r. zawarto w Paryżu układ o utwo- I Stany Zjednoczone 2536
rzeniu Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Sojusz atlan- I ZSRR 699
tycki został wzmocniony po podpisaniu we wrześniu I Wielka Brytania 1393
1951 r. traktatu pokojowego z Japonią i amerykańsko- ~ Francja 1172
-japońskiego układu wojskowego, a w Europie - po
I RFN 1001
przystąpieniu do NATO Grecji i Turcji w 1952 r. Wojna Japoni 382
I
w Korei zwiększyli aktywność Stanów Zjednoczonych y 626
i Włoch
w walce o wpływy w świecie. Waszyngton włączył się i
do wojny psychologicznej z komunizmem. ROZSZerZO- I Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata, Warszawa 1 994
no działania założonego jeszcze w 1949 r. Komitetu
Wolnej Europy i kierowanego przez emigrantów ukraińskich Komitetu Wyzwolenia Narodów ZSRR. W lipcu 1950 r. zaczęto nadawać audycje Radia "Wolna Europa", w 1952 r. wybudowano radiostację w Monachium. Wybrany w tym samym roku nowy prezydent Stanów Zjednoczonych Dwight Eisenhower kontynuował tę politykę (zob. s. 208). Histeria zimnowojenna rosła po obu stronach. Niezasadne jest jednak przeprowadzenie pełnej analogii. Oddziaływanie propagandowe nie wygląda tak samo w systemie totalitarnym i demokratycznym. W tym drugim propaganda nigdy nie jest tak wszechogarniająca, a także nie prowadzi do masowych represji.
Oznaki odprężenia
Po śmierci Stalina w marcu 1953 r. rozgorzali walka o sukcesję na Kremlu (zob. s. 178). Zla sytuacja ekonomiczna skłaniała nowe kierownictwo radzieckie do szukania odprężenia na arenie międzynarodowej. W lipcu 1953 r. podpisano rozejm i ustalono linię demarkacyjną rozdzielającą KRL-D od Korei Południowej. Państwa NATO przeżywały dobrą
komunistyczna inwazja w Korei
akcja wojsk ONZ wejście "ochotników chińskich"
skutki wojny koreańskiej

koniunkturę. Natomiast kierownictwo Kremla byto zmuszone przesunąć część środków z budżetu zbrojeniowego na rzecz utrzymania poziomu obniżającej się stale stopy życiowej ludności. Glównym atutem radzieckim stalo się przeprowadzenie w ZSRR pierwszej eksplozji bomby wodorowej w sierpniu 1953 r.
Bardziej pojednawczy ton Moskwy zostal przyjęty na Zachodzie z ulgą. Prezydent Eisenhower już w kwietniu 1953 r., a w maju tegoż roku premier brytyjski Churchill zaproponowali spotkanie "na szczycie" przywódców czterech mocarstw Przewaga amerykańska mogła stać się istotnym czynnikiem w polityce międzynarodowej, gdyby Stany Zjednoczone wykorzystywaly ją jako środek nacisku na Związek Radziecki. Tymczasem próby tego rodzaju były slabe. Amerykańska doktryna powstrzymywania wpływów komunistycznych i "zmasowanego odwetu" w razie ataku Kremla maskowata bierność polityki Waszyngtonu. Strasząc się i montując bloki militarne obie strony próbowały jednocześnie nawiązać dialog, dążyły do odprężenia, co było korzystne dla przeżywającego trudności Związku Radzieckiego.
Utrwalenie podziału Europy
Przed spotkaniem "na szczycie" mocarstwa zachodnie wysunęły projekt zjednoczenia obu państw niemieckich i powołania centralnego rządu wyłonionego z wolnych wyborów, jednakże bez zapowiedzi neutralizacji Niemiec. Na konferencji ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw w Berlinie, na przełomie stycznia i lutego 1954 r., Mołotow przedlożyl konkurencyjny projekt układu o bezpieczeństwie zbiorowym w Europie z udzialem dwóch zneutralizowanych państw niemieckich. Stanowisk tych nie udało się zbliżyć. W październiku 1954 r. delegacje państw NATO uzgodniły w Paryżu włączenie wojsk RFN do sil
paktu. Związek Radziecki usilowal zapobiec włączeniu RFN do NATO, proponując zwołanie nowej konferencji czterech mocarstw oraz nasilając propagandę pokojową w celu pozyskania opinii publicznej na Zachodzie. W marcu 1955 r. parlament zachodnioniemiecki zatwierdzi) jednak udział Bundeswehry w NATO, a w cztery miesiące później uchwali) też ustawę o powszechnym obowiązku wojskowym. Remilitaryzacja RFN stała się faktem.
śmierć Stalina rozejm w Korei
Podpisanie Układu Warszawskiego w maju 1955 r. nastctpiło w tej samej sali Pałacu Namiestnikowskiego, w której w kwietniu 1989 r. podpisano porozumienie "okrqgłego stołu"
161 aa

Po ratyfikowaniu przez Bundestag układów paryskich, Związek Radziecki i jego europejscy satelici podpisali 14 V 1955 r. w Warszawie wielostronny pakt o "przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy" (zob. s. 202). Przewidywał on wspólną "samoobronę" i "pomoc wzajemną" w przypadku "napaści zbrojnej w Europie na jedno lub kilka państw-stron układu". Zjednoczone Dowództwo Wojsk Układu Warszawskiego objął marszałek radziecki Iwan Koniew Siły paktu liczyły wówczas ok. 200 dywizji Armii Radzieckiej i 80 dywizji krajów satelickich. W tekście układu znalazło się usprawiedliwienie obecności wojsk radzieckich na terenie "krajów demokracji ludowej": NRD, Węgier, Rumunii i Polski. Zasadnicze decyzje podejmować miał Doradczy Komitet Polityczny Powstanie Układu Warszawskiego miało ogromne znaczenie polityczne. Układ był nie tylko wzmocnieniem bloku radzieckiego w odpowiedzi na przystąpienie RFN do NATO, ale i tworzył nową formę dominacji Moskwy w samym bloku. Zastępował pewien sposób Kominform, rozwiązany ostatecznie w kwietniu 1956 r., przez sformalizowany w sensie wojskowym i prawnym system zobowiązań militarnych krajów satelickich Moskwy
Po zawarciu w maju 1955 r. traktatu pokojowego z Austrią zakończono okupację tego kraju przez cztery mocarstwa. W tym samym roku ZSRR wycofał wojska z terenu Finlandii. W ten sposób utrwalono podział Europy na blok radziecki, państwa NATO i kraje neutralne (Austria, Szwajcaria, Szwecja, Finlandia).
W lipcu 1955 r. w Genewie doszło do pierwszego po wojnie spotkania szefów rządów Francji, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i ZSRR. Konferencja dotyczyła przede wszystkim kwestii bezpieczeństwa w Europie i choć nie podpisano na niej konkretnych porozumień, przyczyniła się do zmniejszenia napięcia międzynarodowego.
Kryzys sueski i węgierski
Odprężenie lat 1954-1955 nie przyniosło trwałych efektów. Już w 1956 r. doszło do ponownego zaostrzenia sytuacji międzynarodowej. Po nacjonalizacji Kanału Sueskiego przez rząd egipski w lipcu 1956 r. (zob. s. 196, 197), Francja i Wielka Brytania dążyły do przejęcia zarządu nad Kanałem. Izrael zaś liczył na powiększenie swego terytorium kosztem Egiptu. W październiku 1956 r. doszło do gwałtownego wzrostu napięcia w Polsce (zob. Historia 1956-1997 s. 87) i na Węgrzech, gdzie "odwilż" w Polsce wywołała nadzieję na liberalizację systemu. Tymczasem tamtejsze kierownictwo partyjne nie zamierzało iść na ustępstwa, co spowodowało krwawe starcia w Budapeszcie.
24 X 1956 r. po raz pierwszy interweniowały wojska radzieckie. Liberalny komunista Imre Nagy został premierem w momencie, gdy czołgi radzieckie były już w akcji, a rozruchy zamieniły się w zbrojne powstanie. Nagy mógł się utrzymać albo współdziałając z Rosjanami, albo ogłaszając program prawdziwie radykalny Uczynił to drugie oświadczając, iż Węgry występują z Układu Warszawskiego i przechodzą do peł
RFN w NATO Powstanie Układu Warszawskiego traktat pokojowy z Austrid
neutralna strefa w Europie "duch Genewy"
~~m-,
"Walka rewolucyjna narodu
i jego bohaterów zakończyła się triumfem wolności i niepodległości, Ta heroiczna walka umożliwifa realizację naszych fundamentalnych dążeń narodowych w stosunkach międzynarodowych, mianowicie neutralności" - Imre Nagy, w apelu do Narodów Zjednoczonych wygłoszonym
1 XI 1956 r.
162

nej demokracji parlamentarnej. Do rządu Nagy'a weszli politycy niekomunistyczni. 4 listopada nastąpiła druga, decydująca inwazja Armii Radzieckiej, która zgniotła powstanie węgierskie i ustanowiła w pełni przez siebie kontrolowany rząd Janosa Kadara. Zginęło kilka tysięcy Węgrów, a ponad 200 tys. uszło przez granicę do Austrii.
~: ;
Reakcją na akcję wojsk ZSRR na Węgrzech stało się przyjęcie przez większość krajów członkowskich ONZ rezolucji potępiającej Związek Radziecki. Nie nastąpiły jednak po niej żadne czyny Przywódcy Zachodu skierowali całą uwagę na Bliski Wschód, gdzie 28 X 1956 r. szykanowany przez państwa arabskie Izrael rozpoczął działania wojskowe przeciw Egiptowi. Wielka Brytania i Francja poparły akcję izraelską, licząc na przywrócenie kontroli nad Kanalem Sueskim. Gdy wojska izraelskie zajęły półwysep Synaj, a spadochroniarze brytyjscy i francuscy wylądowali w Port Saidzie, premier ZSRR Nikolaj Bulganin zaproponował, by Stany Zjednoczone pomogły w rozstrzygnięciu konfliktu, a Wielkiej Brytanii zagroził wojną atomową. W nocy z 5 na 6 listopada Eisenhower zażądał od Londynu przerwania ognia. Egipt i Izrael zgodziły się na zawarcie rozejmu. Byl to przełomowy moment w historii powojennej. W momencie gdy wojska radzieckie krwawo tłumiły powstanie węgierskie, rząd Stanów Zjednoczonych uznał problem Węgier za wewnętrzną sprawę ZSRR i wystąpił w roli mediatora wobec swego sojusznika z NATO, pozwalając na radziecki szantaż atomowy Bezczynność amerykańska przekonała przywódców Kremla, iż wyzwoleńcze hasła Waszyngtonu byty mistyfikacją. Moskwie wróciła pewność siebie.
Powstańcy węgierscy na zdobytym czołgu radzieckim przed gmachem parlamentu w Budapeszcie
nacjonalizacja Kanału Sueskiego
tragedia Węgier ofensywa brytyjsko-francuska
stanowisko ZSRR
163 jMr~~ ~~~~,.;

Tel
E G
50km
Projekt podziafu brytyjskiego mandatu Palestyny przez ON2 29 XI 1947
państwo arabskie '""r państwo araelskie strefa międzynarodowa
Zachodni Brzeg Jordanu (Cisjordania)
wlaczony do Jordanii po wojnie arabsko-izraelskiej 1948-1949
I Bliski Wschód 1948-1956 Tartuso
Jerozolima 1922-1948 stolica brytyjskiego
mandatu Palestyny,
po wojnie arabsko-izraelskiej 1948-1949 podzielona między Jordanię i Izrael
60km 1 /, d
AI-Akaba
ARABIA SAUDYJSKA
granice brytyjskiego mandatu
Palestyny 1922-1948
państwa należace
da Ligi Państw Arabskich
" "j państwo izraelskie w 1948
obszary zajęte przez Izrael
podczas wojny arabska-izraelskiej
1948-1949
granice Izraela w 1949
interwencja
brytyjsko-francuska
5 XI 1956
desant
brytyjsko-francuski

~fl
Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału po trafisz omówić następujc~ce tematy:
1 Główne cechy układu sił w świecie po II wojnie światowej (różnice w stosunku do układu istniejacego przed 1939 r.).
2 Postanowienia konferencji poczdamskiej i ich realizacja. 3 Geneza, cel i zasady działania Organizacji Narodów Zjednoczonych.
4 Proces rozpadu wielkiej koalicji i narastania zimnej wojny w latach 1945-1949.
5 Powstanie dwóch państw niemieckich.
6 Polityka wewnętrzna i sytuacja międzynarodowa RFN do połowy lat pięćdziesiatych.
7 Geneza, przebieg i znaczenie międzynarodowe wojny w Korei. 8 Geneza utworzenia NATO i Układu Warszawskiego.
9 Powstanie na Węgrzech i jego klęska.
Przykłady ćwiczeń
1 Jakie wynalazki przyniosła II wojna światowa w technice i medycynie2
2 Opracuj, wykorzystujac wiedzę nabyta na lekcjach polskiego i pozaszkolna, tezy do referatu:
- Kultura wobec II wojny światowej - moralne, psychiczne i intelektualne konsekwencje wojny.
3 Czym różniła się sytuacja polityczna, w której odbywała
się konferencja w Poczdamie, od sytuacji podczas konferencji krymskiej2
4 W jaki sposób realizacja doktryny Trumana i planu Marshalla wpłynęły na ograniczenie europejskiej ekspansji ZSRR2
5 Jakie przyczyny mogły wpłynać na decyzję ONZ o wysłaniu wojsk do Korei w 1950 r., a jakie o powstrzymaniu się od ingerencji w sprawy Węgier w 1 956 r.2
6 W jakim stopniu pamięć o II wojnie światowej jest nadal żywa w świadomości społeczeństw Europy2 Uzasadnij odpowiedź.
165 �,;,-,., psi 4