my archive
my archive
m
Kompleksowa Pomoc
c Historyczna
my archive
Sytuacja na Dalekim
Wschodzie w okresie
dwudziestolecia
międzywojennego
1930-1941
Militaryzacja Japonii i podbój Mandżurii
Podbój Chin przez Japonię
Podboje Japonii w Chinach w latach 1937-1939
Japonia i Pakt Trzech
Stany Zjednoczone, Japonia i Trzecia Rzesza
my archive
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
Militaryzacja Japonii i podbój Mandżurii
W 1930 r. Japonia liczyła już 60 min mieszkańców. Jej ekspansję hamowały mocarstwa, które w
latach 1921 i 1922 narzuciły jej szereg zobowiązań, zmuszając do wycofania wojsk z Chin, Syberii i Kraju
Przymorskiego Rosji. Spór toczył się o Mandżurię, która nęciła Japończyków, tak ze względu na swe
położenie geograficzne, jak i bogactwa. Japonia była przeludniona i od lat szukała terenów
kolonizacyjnych oraz nowych surowców niezbędnych do rozwoju przemyski. Wprawdzie kryzys lat 1929-
1932 nie dotknął jej w takim stopniu jak Niemcy, niemniej spowodował wielkie zamieszanie. Gwałtownie
spadały ceny na podstawowe produkty, na przykład cena ryżu spadła w 1930 r. o połowę, spadały ceny na
jedwab. Gwałtownie kurczył się eksport produkowanych przez Japonię towarów, w 1930 r. spadł on w
stosunku do roku 1929 o 31%. W tej sytuacji zmniejszono też o 31% import. Społeczeństwo protestowało
przeciw zwalnianiu z pracy i trudnym warunkom życia. Liczba strajków w przemyśle wzrosła z 576 w
1929 r. do 907 w 1930 r. i 998 w 1931 r. Koła cywilne nie były w stanie zahamować kryzysu. Wybory z 20
lutego 1930 r. wygrała partia liberalna Minseito, która zdobyła 273 mandaty, podczas gdy konkurująca z
nią konserwatywna Seiyukai tylko 174.
Nowy rząd utworzył Hamaguchi Osachi, a stanowisko ministra spraw zagranicznych objął Kijuro
Shidehara. Rząd wziął udział w konferencji pokojowej w Londynie, poświęconej redukcji sił zbrojnych na
morzu (trwała od stycznia 1930) i 22 kwietnia 1930 r. podpisał umowę zgadzając się na to, by Japonia
mogła zachować tonaż krążowników i torpedowców w proporcji do Stanów Zjednoczonych jak 70:100.
Marynarka wojenna Japonii odmówiła uznania takiego osłabienia i sprzeciwiała się układowi. Podpisano
go tylko dlatego, że premier zastąpił na konferencji ministra marynarki Takarabe. Rząd był nastawiony na
dalszą redukcję sił zbrojnych, co spowodowało oburzenie kół wojskowych, które przystąpiły do walki o
władzę. Działał tajny wywiad Kempeitai. Duże wpływy miało tajne Stowarzyszenie Braterstwa Krwi
(Ketsumeidan), które poprzysięgło ukarać cywilnych zdrajców. W dniu 14 listopada 1930 r. dokonano
zamachu na premiera, który został ciężko ranny i 26 sierpnia 1931 r. zmarł. Przez pewien czas gabinet
kontynuował działalność pod przewodnictwem Shidehary, a od 11 kwietnia 1931 r. na czele rządu stanął
Wakatsuki.
Rząd przystąpił do realizacji planu oszczędnościowego i wiosną 1931 r. podjął kroki zmierzające do
redukcji budżetu marynarki wojennej i armii. Spotkał się jednak z silnym oporem kół wojskowych, głównie
ze strony młodych oficerów wychowanych w duchu nacjonalistycznym i militarystycznym, gotowych do
realizacji planu zawartego w memoriale Tanaki. Spowodowali oni ustąpienie gen. Ugaki z ministerstwa
armii i doprowadzili do powołania na to stanowisko gen. Minami. Nowy minister armii 4 sierpnia 1931 r.
oficjalnie ostro skrytykował dotychczasową politykę rządu w kwestii mandżurskiej. Wykorzystano
incydent, jaki w końcu czerwca 1931 r. wydarzył się na granicy mongolsko-mandżurskiej, gdzie żołnierze
chińscy zabili, przebranego za agronoma, oficera wywiadu japońskiego kpt. Nakamurę. Młodzi oficerowie
2
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
japońscy uznali ten fakt za niesłychaną obelgę i bezpośredni atak na japońską armię cesarską. Drugie
wydarzenie, które zostało nagłośnione, nastąpiło w początku lipca 1931 r. W miejscowości Wangpaoszan w
pobliżu Czangczunu chłopi chińscy starli się z Koreańczykami. Japończycy wsparli Koreańczyków i
doprowadzili do krwawych odwetów, zabito około 100 Chińczyków, a raniono około 400.
W wyniku narady kół wojskowych 15 września 1931 r. do Mandżurii wysłano organizatora
zamachu na marsz. Czang Tso-lina w 1928 r. płk. Kendzi Doiharę z Kempeitai. Agenci płk. Doihary
przekonali przebywającego pod opieką Japończyków byłego cesarza Chin z dynastii mandżurskiej Qing
Pu-Yui do podjęcia współpracy. W nocy z 17 na 18 września 1931 r. grupa dywersantów japońskich
wysadziła dwukilometrowy odcinek torów południowomandżurskiej linii kolejowej w pobliżu stacji
Beidan koło Mukdenu. Japońska straż kolejowa zastrzeliła trzech dywersantów. To zajście posłużyło za
pretekst do podjęcia akcji porządkowej w Mandżurii. Przeprowadziła ją stacjonująca w Port Artur Armia
Kwantuńska, która już 19 września przystąpiła do akcji. Jej oddziały zajęły Czangczun, Antung, Ingkou, 21
września zajęto Kirin, a następnie całą południową Mandżurię. Stacjonująca w tym rejonie VII Brygada
Piechoty chińskiej na polecenie rządu w Pekinie nie podjęła walki, lecz wycofywała się. Rząd chiński nie
chciał wojny z Japonią i postanowił odwołać się do Ligi Narodów. Do walk doszło dopiero w północnej
Mandżurii w listopadzie 1931 r., ale nie przybrały one większych rozmiarów. Armia Kwantuńska zajęła
Mukden, Charbin i inne miasta północnej Mandżurii.
W styczniu 1932 r. podjęto próbę opanowania Szanghaju. Znów zaczęło się od małego incydentu: 18
stycznia 1932 r. w Szanghaju pobito dwóch japońskich mnichów (buddyści). Dowódca operującej w tym
rejonie floty japońskiej zażądał od burmistrza Szanghaju zadośćuczynienia, ale nie czekając na realizację
ultimatum przystąpił do bombardowania miasta. Chińską dzielnicę Czapei obrócono w gruzy. Fakt ten
spowodował opór 19. armii chińskiej. Walki trwały cały miesiąc, ale w maju 1932 r. Japończycy musieli się
wycofać z Szanghaju. Natomiast w Mandżurii zorganizowano stałą okupację i podjęto próbę
zainstalowania cesarza Pu-i. Armia Kwantuńska nie miała stanowczego poparcia rządu w Tokio, co
spowodowało nową akcję młodych oficerów, którzy przeprowadzili kilka zamachów, likwidując
niektórych polityków cywilnych. Naciski oficerów 11 grudnia 1931 r. skłoniły rząd Wakatsuki do
ustąpienia.
Idee oficerskich grup nacisku realizował dotychczasowy minister spraw zagranicznych Adachi, który
utworzył nową partię polityczną Kukumindomei. Na czele nowego rządu stanął przywódca partii
konserwatywnej Seiyukai  Tsuyoshi Inuaki, a stanowisko ministra wojny objął gen. Araki. Rząd Inuaki
podjął bardziej stanowcze kroki. Nałożył embargo na wywóz złota, wyrzekając się parytetu złota i
przyspieszając proces inflacji, rozwiązał parlament i 20 lutego 1932 r. w atmosferze silnego terroru wojska i
policji przeprowadził nowe wybory. Znów zamordowano kilku polityków, rozpętano też nacjonalistyczną
i szowinistyczną propagandę, wysuwając postulaty zaspokojenia słusznych praw narodu japońskiego. W
tej sytuacji znajdująca się dotąd w mniejszości partia konserwatywna (Seiyukai) uzyskała aż 303 mandaty,
3
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
podczas gdy liberalna Minseito tylko 144. Nowy rząd Inkunai znajdował się pod bezpośrednim wpływem
kół militarystycznych, które parły do ekspansji.
Powstanie nowego państwa Manshinkoku (Mandżukuo) ogłoszono l marca 1932 r. Na tron
wprowadzono Pu-i, który początkowo występował w charakterze regenta, by w 1934 r. (l marca) dać się
koronować na cesarza.
Kliki oficerskie nadal odnosiły się krytycznie do rządu. W początku 1932 r. przeprowadzono nowe
zamachy: 9 lutego zamordowano byłego ministra finansów Inoue w rządzie Wakatsuki, 5 marca finansistę
barona Dana, a 15 maja 1932 r. szefa aktualnego rządu Tsuyoshi Inuaki. Zamachowcy obrzucili granatami i
bombami kilka lokali i gmachów oraz przygotowali listę osób przeznaczonych do likwidacji w następnej
kolejności. Akcji tej nie zdołali już przeprowadzić, ponieważ zostali ujęci przez policję. Nie powiodła się
też koncepcja utworzenia w Japonii na wzór niemiecki partii narodowo-socjalistycznej. Idee takie lansował
przywódca partii Akamatsu. Nawiązał on współpracę z grupą młodych oficerów i na plenarnym
posiedzeniu Komitetu Centralnego Minshuto Shaki, w kwietniu 1932 r., wystąpił z wnioskiem o
przekształcenie partii w narodowo-socjalistyczną. Projekt ten odrzucono większością 61 głosów przeciw
52. Grupa Akamatsu wystąpiła z partii i utworzyła nową partię Nippon Kokka Shakaito (Japońska Partia
Państwowo-Socjalistyczna). Inna grupa z Shimonoka na czele utworzyła partię Nippon Kokumin Shakaito
(Japońska Partia Narodowo-Socjalistyczna), ale ruch ten nie uzyskał większych wpływów.
Nowy rząd Japonii powstał jako wyraz kompromisu pomiędzy kołami fmansowo-przemysłowymi i
wojskowymi, utworzył go emerytowany admirał  Saito. Reprezentant kół militarystycznych gen. Araki
zachował w nim swoje stanowisko, mimo że ponosił odpowiedzialność za zamachy organizowane w latach
poprzednich. Rząd ten doprowadził do uregulowania kwestii Mandżurii.
Nowe państwo obejmowało obszar 1303 km2 zamieszkany przez 31 min ludzi. Formalnie biorąc,
Mandżuria była częścią Chin, które wystąpiły do Ligi Narodów ze skargą na Japonię. Rada Ligi powołała
specjalną komisję, z byłym wicekrólem Indii, Anglikiem Yictorem Lyttonem na czele, w celu zbadania
sprawy. Rząd Japonii głosił, że nie dokonał żadnej agresji ani cesji terytorialnej. Wydarzenia w Mandżurii
prezentowano jako samodzielny ruch mandżurski, który doprowadził do oderwania się tego kraju od Chin
i usamodzielnienia się. Miały to powierdzać takie fakty, jak powołanie różnych lokalnych władz i rządu
centralnego spośród ludności miejscowej. Były to władze na pokaz, ale przedstawiciele różnych starych
rodów legitymizowali ten system, a były cesarz Chin Aisin Gioro Pu-i (1906-1967) odgrywał tu rolę
szczególną.
Rząd japoński podjął zasadnicze decyzje nie czekając na raport komisji Lyttona, która przedstawiła
swój raport 2 paz
dziernika 1932 r. Już 8 sierpnia 1932 r. Japonia wyznaczyła swego ambasadora przy
rządzie Mandżurii, a 15 września uznała to państwo de iure. Podpisano umowę mandżursko-japońską,
która przyznała Japonii różne prawa i przywileje, w zamian Japonia zobowiązała się bronić niepodległości
Mandżurii. W tym celu na terenie Mandżurii zostały rozlokowane wojska japońskie.
4
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
Komisja Lyttona ustaliła, że Mandżuria stanowi obszar, na którym krzyżują się interesy Chin, ZSRR
i Japonii, ale że formalnie nadal jest ona prowincją Chin zamieszkaną głównie przez ludność chińską.
Działania Japonii uznano za przejaw agresji, a utworzenie Mandżukuo za jej następstwo. Zalecano, by
obszar ten zwrócić Chinom. Japonia odmówiła uznania tych zaleceń i 27 marca 1933 r. demonstracyjnie
wystąpiła z Ligi Narodów. W ślad za Japonią Mandżukuo zostało póz
niej uznane przez niektóre inne
państwa. W latach 1937-1938 uczyniły to: Niemcy, Włochy, Hiszpania i Polska, ale przez większość państw
nie zostało uznane.
Podbój Chin przez Japonię
Japonia kontynuowała ekspansję w kierunku centrum Chin atakując Mongolię Wewnętrzną. W
lutym 1933 r. opanowała prowincję Jehol, w kwietniu prowincję Czahar, a następnie przekroczyła Mur
Chiński i wtargnęła do prowincji Hopei. W końcu maja wojska japońskie podeszły pod Pekin, nie
napotykając większego oporu. Porozumienie z lokalnymi władzami Chin zawarto 31 maja 1933 r. i
utworzono strefę zdemilitaryzowaną, obejmującą obszar 5 tyś. km2. Strefa znajdowała się w prowincji
Hopei na południe od Muru Chińskiego, w odległości 12 mil od Pekinu i 35 mil od Tientsin. Wojska
chińskie musiały opuścić to terytorium  Japonia zyskała doskonałą bazę do ewentualnej dalszej ekspansji
w Chinach. Japoński minister spraw zagranicznych Hirota we wrześniu 1933 r. oznajmił, że Japonia zmie-
rza do utworzenia bloku trzech państw: Japonii, Mandżurii i Chin. Projekt ten zaniepokoił nie tylko ZSRR,
ale również tolerujące dotąd ekspansję japońską państwa zachodnie z USA i Wielką Brytanią na czele.
Centralny rząd Chin zajmował się w tym okresie walką z komunistami. W latach 1930-1933 rząd
Kuomintangu zorganizował pięć wielkich wypraw przeciw ukrytym w niedostępnych terenach górskich
bazom komunistycznym. Przywódcy baz nie podejmowali walki bezpośredniej, ponieważ nie
dysponowali odpowiednimi siłami. Okrążani i atakowani przenosili się na inne tereny, prowadząc wojnę
podjazdową. Stosowali taktykę wojny szarpanej, zadając przeciwnikowi znaczne straty. Sami także je
ponosili, ale nie dali się w pełni zniszczyć. W bazach prowadzono szkolenia i pracę wychowawczą,
przestrzegano surowo dyscypliny i kształtowano system władz rewolucyjnych. W bazie w Ruijin 7
listopada 1931 r. przeprowadzono I Wszechchiński Zjazd Rad. Na przewodniczącego centralnego rządu
tymczasowego Chińskiej Republiki Rad wybrano Mao Tse-tunga, w następnym roku jednak go odwołano,
krytykując jego taktykę wojenną. W maju 1933 r. komisarzem politycznym Armii Czerwonej został Czou
En-ląj.
Piąta ofensywa wojsk Kuomintangu przeciw bazie rewolucyjnej w Jiangxi latem 1934 r. została
przygotowana na podstawie planów doradców niemieckich. Bazę okrążono i zmuszono komunistów do
kolejnego przegrupowania ich sił. Opuszczając bazę w Ruijin na pograniczu południowego Hunanu i
Jiangxi w końcu roku 1934, komuniści rozpoczęli trwający dwa lata tzw. Wielki Marsz, który przeszedł
5
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
póz
niej do legendy. W literaturze hagiograficznej Wielki Marsz prezentowano jako zaplanowane przez
genialnego wodza posunięcie strategiczne, które doprowadziło do osłabienia Armii Kuomintangu i
wielkiego zwycięstwa KPCh. Faktycznie była to ucieczka przed atakującymi wojskami przeciwnika, której
cel stopniowo się zmieniał. Komuniści okrążyli prawie całe Chiny, udając się najpierw na południowy
zachód, by po dwóch latach dotrzeć w rejony położone na północnym zachodzie wielkiego kraju.
W styczniu 1935 r. w czasie marszu na czele KC KPCh stanął Mao Tse-tung, obok niego wielką rolę
odgrywał Czou Enlaj. Wychowanków Międzynarodówki Komunistycznej odsunięto od kierownictwa.
Oddziały rewolucyjne przebyły 10,5 tyś. km, przechodząc przez 11 prowincji. Po drodze sforsowano 18
łańcuchów górskich i 24 rzeki. W paz
dzierniku 1936 r. kolumny rewolucjonistów dotarły do prowincji
Shaangxi. W końcu 1934 r. wyruszyło w drogę około 100 tyś. ludzi, w tym około 85 rys. żołnierzy i 15 tyś.
cywilów, marsz zakończyło około 8-10 tyś. ludzi. Założyli oni nową bazę rewolucyjną na płaskowyżu
Shaanxi, która stała się zalążkiem nowego etapu walki o władzę i przekształcenie Chin. Do obozu Mao Tse-
tunga dołączyły inne grupy i oddziały. Do tego czasu marszowi towarzyszył komisarz Międzynarodówki
Komunistycznej Niemiec Otto Braun, który wydarzenie to opisał w pamiętniku.
Kiedy komunistyczne wojsko dotarło na północny zachód prowincji Shaanxi miało za sobą jedynie pustynię na zachodzie,
a rzekę Żółtą na północy i wschodzie. Shaangxi to lessowy płaskowyż rzez
biony od wieków przez erozję. Brak dróg czynił z niego
teren łatwy do obrony, choć ubogi w żywność i z niewielką liczbą mieszkańców. Wojska rządowe mogły podczas kampanii karnej
zetrzeć wojsko komunistyczne z powierzchni ziemi, gdyby nie doszło do napaści japońskiej w roku 1937. Przygotowując się do
stawiania oporu, oddziały z pomocnego wschodu (Mandżuria) rozlokowane w Xi'anie, żeby zwalczać komunistów, wolały
walczyć z Japończykami, którzy najechali ich kraj rodzinny. W grudniu 1936 r. północno-wschod-nie oddziały zbuntowały się i
uwięziły Jiang Jieshi. Przed wypuszczeniem na wolność wysunięto hasło zjednoczonego frontu Chińczyków, zamiast walki
Chińczyków z Chińczykami.
[F.K. Fairbank]
Zawieszenie broni w wojnie domowej w Chinach pozwoliło skoncentrować siły chińskie do wojny z
Japonią.
Podboje Japonii w Chinach w latach 1937-1939
W latach 1933-1937 w Japonii nastąpił ogromny rozwój gospodarki. Produkcja przemysłowa w tym
okresie wzrosła o kilka punktów. Produkcja stali z 2294 tyś. t w 1929 r. powiększyła się do 5654 tyś. t w
1936 r. Wzrost ten dokonywał się dzięki rosnącemu importowi surowców. Japonia importowała około 75%
zużywanej rudy żelaza, 90% ropy naftowej, 70% metali kolorowych, 85% bawełny, 95% wełny, 100%
kauczuku. Fakt ten spowodował wzrost zadłużenia zagranicznego, które wzrosło z 6 mld jenów w 1931 r.
do 10 mld jenów w 1936 r. i 16 mld w 1938 r. Koła polityczne uznały, że najlepszą drogą do poprawienia
bilansu handlowego i utrzymania tempa rozwoju ekonomicznego państwa jest pozyskanie tanich z
ródeł
surowca. Do ekspansji parły też koła oficerskie armii lądowej, zwłaszcza grupa młodych oficerów.
6
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
Nowe wybory do parlamentu w Japonii przeprowadzono 20 lutego 1936 r. Przyniosły one porażką
partiom wspierającym ekspansję, co spowodowało bunt młodych oficerów. W Tokio 26 lutego 1936 r.
wyprowadzili oni z koszar około 1500 żołnierzy, zajęli niektóre gmachy rządowe oraz przystąpili do
rozprawy z politykami uznanymi za przeciwników kół militarnych. Zamordowano lub ciężko raniono
wiele znanych osobistości cywilnych oraz niektórych wojskowych. Bunt trwał trzy dni. Władze zarządziły
stan wojenny i spacyfikowały bunt, który nie uzyskał wsparcia ludności cywilnej. Rząd premiera Okady
musiał jednak ustąpić. Nowy rząd utworzył Hirota. Był to rząd uległy wobec kół militarnych, w którym
największe wpływy uzyskał minister wojny, gen. Terauchi. Wzmocniono siły zbrojne w Chinach i w Man-
dżurii, wezwano rząd Chin do rokowań, zmierzając do narzucenia mu swoich roszczeń. Japończycy
wystąpili z żądaniem, by Chiny rozprawiły się ostatecznie z Armią Czerwoną, uznały Mandżukuo,
wyraziły zgodę na utworzenie autonomicznego obszaru obejmującego pięć prowincji północno-zachodnich
Chin, wprowadziły do wszystkich działów administracji japońskich doradców, zakazały prowadzenia
agitacji antyjapońskiej w Chinach, obniżyły taryfy celne na towary importowane do Chin z Japonii.
Politycy japońscy szukali sojusznika dla swej linii politycznej i 25 listopada 1936 r. zawarli układ
polityczny z Rzeszą Niemiecką zwany paktem antykominternowskim. Ostrze układu kierowało się
przeciw ZSRR, ale w pewnym sensie także przeciw Wielkiej Brytanii i USA. Do tego czasu Niemcy
współpracowały z Chinami, w 1936 r. udzieliły im pożyczki w wysokości 100 min dolarów na zakup
towarów niemieckich. Rząd ZSRR w odpowiedzi odmówił przedłużenia wygasającej właśnie konwencji
rybackiej z Japonią, Chińczycy nie przyjęli żądań, a społeczeństwo chińskie zaczęło buntować się przeciw
polityce uzależniania Chin od Japonii. Kiedy w grudniu 1936 r. Czang Kaj-szek przybył z wizytą do Sian w
północno-zachodnich prowincjach Chin, został aresztowany przez gen. Czang Sue-lianga i osadzony w
areszcie domowym. Żądano, by przerwał bratobójczą wojnę z komunistami, zawarł z nimi porozumienie i
podjął wspólną wojnę przeciw Japonii. Czang Kaj-szek nie miał innego wyjścia i zgodził się na rozmowy z
komunistami, które w ich imieniu prowadził współpracujący ściśle z Mao Tse-tungiem Czou En-laj. Układ
podpisano w kwietniu 1937 r. Było to zgodne z zaleceniami KW Międzynarodówki Komunistycznej, która
wzywała właśnie do tworzenia frontów ludowych. ZSRR także podjął ponownie kurs na współpracę z
Czang Kaj-szekiem.
Japończycy zrozumieli, że w drodze pokojowej niczego więcej od Chin nie uzyskają. Kiedy 30
kwietnia 1937 r. przeprowadzono nowe wybory, na 14,5 min uprawnionych do głosowania wzięło udział
zaledwie 10 min, spośród których 9 min głosowało na partie opozycyjne. Nowym premierem Japonii został
ks. Fumimaro Konoye (1891-1945), cieszący się dużym autorytetem i wpływami. Pod jego kierownictwem
sfinalizowano przygotowania do agresji na Chiny. Jak zwykle zaczęło się od małego incydentu. W
położonym około 20 km od Pekinu Lukouchiao 7 lipca 1937 r. Japończycy ostrzelali żołnierzy chińskich i
zamiast wyjaśnić to wydarzenie, potraktowali je jako casus belli. Armia japońska 27 lipca rozpoczęła
7
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
ofensywę, licząc na prędkie podporządkowanie sobie Chin. W szybkim tempie opanowała rejon Pekinu,
Tien-tsin i podjęła marsz wzdłuż linii kolejowych Tientsin-Puku, Tientsin-Suiju-an i Pekin-Hankou.
Do podobnej sytuacji doprowadzili też Japończycy w rejonie Szanghaju, gdzie 9 sierpnia grupa
żołnierzy próbowała wtargnąć na teren chińskiego lotniska. W toku zajścia zastrzelili kilku Chińczyków ze
straży lotniska, ale póz
niej sami zginęli zastrzeleni przez policję chińską. Władze japońskie znów nie
dopuściły do wyjaśnienia incydentu, lecz przystąpiły do odwetowego bombardowania Czapel,
przedmieścia Szanghaju. Rozpoczęły się walki, które trwały trzy miesiące. W listopadzie 1937 r. Szanghaj
został zdobyty, a w grudniu Japończycy opanowali Nankin, stolicę Chin, dokonując masakry ludności.
Na terenie Chin operowały armie japońskie liczące kilkaset tysięcy ludzi, dobrze wyposażone w artylerię,
samoloty i karabiny maszynowe. Armia chińska była słabiej wyposażona technicznie. Czang Kaj-szek
zwrócił się o pomoc techniczną do ZSRR. Układ o nieagresji pomiędzy Chinami i ZSRR podpisano 21
sierpnia 1937 r. Rząd ZSRR protestował przeciw poczynaniom militarystów japońskich w Chinach, a rząd
Chin 12 września 1937 r. zwrócił się do Ligi Narodów ze skargą na Japonię. Zgromadzenie Ogólne Ligi 6
paz
dziernika 1937 r. uchyliło się od bezpośredniego zajęcia się tą kwestią, odsyłając jądo zwołanej
specjalnie konferencji sygnatariuszy traktatu waszyngtońskiego z 1922 r. Konferencję zwołano do Brukseli
3 listopada 1937 r. Stawiły się delegacje: Wielkiej Brytanii, Belgii, Chin, Francji, Holandii, Portugalii, Włoch,
Stanów Zjednoczonych i dominiów brytyjskich: Australii, Kanady, Nowej Zelandii i Związku
Północnoafrykańskiego. W konferencji wzięły też udział państwa, które przystąpiły póz
niej do traktatu
dziewięciu państw, a mianowicie: Boliwia, Meksyk, Norwegia i Szwecja. Japonia nie była uczestnikiem, ale
oskarżyła Chiny o agresję, uzyskując wsparcie Niemiec i Włoch. W tej sytuacji konferencja, na wniosek
delegacji USA i Wielkiej Brytanii, uchwaliła rezolucję potępiającą agresję Japonii w Chinach, wezwała
Japonię do zaniechania działań zbrojnych i zastosowania się do podpisanego w Waszyngtonie w 1922 r.
układu dziewięciu państw. Nie zaproponowano zastosowania sankcji wobec agresora, lecz ograniczono się
do upomnienia go. Liga Narodów dysponowała już przykrymi doświadczeniami z sankcjami wobec
Włoch, ale było to faktyczne przyznanie się do bezsilności. Ani Wielka Brytania, ani USA nie chciały wojny
z Japonią i starały się nakłonić ją do ustępstw w drodze perswazji.
Stanowisko konferencji brukselskiej w sprawie konfliktu japońsko-chińskiego zachęciło agresora do
bardziej śmiałych działań. W sztabie armii opracowano program całkowitego uzależnienia Chin od Japonii.
Minister spraw zagranicznych Hirota przedstawił ten program parlamentowi, który 22 stycznia 1938 r.
zatwierdził go.
Japończycy postulowali, by Chiny przyłączyły się do paktu antykominternowskiego, wyraziły
zgodę na utworzenie na terenie Chin stref zdemilitaryzowanych i rozlokowanie garnizonów japońskich,
uznały  niepodległość" tzw. Mongolii Wewnętrznej. Japończycy powrócili do wysuwanych już wcześniej
postulatów, by Chiny weszły wraz z Mandżukuo i Japonią do jednolitego bloku gospodarczego.
Japończycy żądali też, by Chiny wypłaciły im kontrybucję. Były to żądania pełnej kapitulacji, zmierzające
8
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
do kompletnego gospodarczego i politycznego uzależnienia Chin od Japonii. Nie bez znaczenia jest fakt, że
Chiny w tym okresie liczyły około 450 min mieszkańców, a Japonia około 60 min.
Czang Kaj-szek pod naciskiem rosnącego oburzenia opinii chińskiej żądania te odrzucił. Wojna
trwała nadal. Stanowisko Japonii zaniepokoiło jednak inne mocarstwa, zwłaszcza ZSRR. Toteż Stalin
podjął decyzję, by udzielić Chinom pomocy technicznej. We wrześniu 1937 r. do ZSRR przybyła delegacja
chińska, która została zapoznana z radzieckim sprzętem wojskowym. Zawarto porozumienie o dostawach
broni radzieckiej do Chin, które opiewało na sumę 500 min dolarów; pierwszą tran-szę w wysokości 50
min dolarów zrealizowano w marcu 1938 r. Ustalono, że ZSRR dostarczy Chinom Czang Kaj-szeka
uzbrojenie niezbędne do wyposażenia 20 dywizji. ZSRR zobowiązał się się przeszkolić chińskich pilotów w
swoich szkołach oraz dostarczyć Chinom instruktorów. Do tego czasu Chiny korzystały z pomocy kadry
niemieckiej, w 1937 r. w Chinach było jeszcze 70 doradców niemieckich, którzy opuścili ten kraj na
przełomie lat 1937 i 1938.
Dostawy realizowano drogą lądową, samochodami poprzez tereny pustynne, od stacji Kolei
Syberyjsko-Turkiestańskiej w Sary-Osek do Lanczou w prowincji Kansu. Opracowano trasę długości 2925
km i wydzielono 750 samochodów ciężarowych do wykonania tego planu. Dostawy przychodziły także
drogą lotniczą (2611 km) z Ałma-Aty do Lanczou. Wykorzystano też trasę morską z Sewastopola do
Hongkongu i Singapuru. Sprzęt wojskowy ładowano na statki obcych bander zakrywając go innymi
towarami. Pierwszą partię 225 samolotów wysłano w listopadzie 1937 r. W 1938 r. ZSRR udzielił Chinom
dwóch pożyczek po 50 min dolarów na 3%. Miały one zostać spłacone dostawami towarów chińskich do
ZSRR. W tym okresie Chiny zakupiły w ZSRR 885 samolotów, l tyś. dział, 8 tyś. karabinów maszynowych.
Do Chin wyjechało 700 radzieckich lotników i instruktorów technicznych. W 1939 r. znajdowało się tam 81
radzieckich doradców, w tym tacy znani póz
niej oficerowie, jak: P. F. Batycki, A. W. Błogołatow, A. I.
Czerepanow, I. Czujkow, P. S. Rybałko.
Aktywizowały się też działania znajdującej się na tyłach wojsk japońskich 8. Armii Czerwonej Chin.
Komuniści operowali w rejonie prowincji Szansi, Czahar i Szantung. W 1937 r. przenieśli swą bazę do
rejonu Czaha-Hopej, a w roku 1938 opanowali południowo-wschodnią część prowincji Szansi. W Chinach
Wschodnich utworzono 4. armię, która operowała w trójkącie Szanghaj  Nankin Hangczou.
Wojna z Japonią, która rozpoczęła się pod Pekinem 7 lipca 1937 roku doprowadziła do ogłoszenia w sierpniu i wrześniu
umowy o zjednoczonym froncie między KPCh a GMD. KPCh zgodziła się zaprzestać zbrojnej rewolucji mającej na celu przemianę
chińskiego społeczeństwa i zrezygnować z przymusowej konfiskaty ziem obszarników, ponadto jej Armia Czerwona miała zostać
podporządkowana dowództwu rządu centralnego. Ze swej strony GMD miał pozwolić KPCh na ulokowanie w kilku miastach
swoich biur łączności, wydawanie w Chongąingu  Dziennika Nowych Chin" i delegowanie przedstawicieli do rządowych or-
ganów doradczych. Od tego momentu utrzymywano zjednoczony front. Armia Czerwona nazywała się teraz Ósmą Armią, a Zhou
Enlai [Czou En-laj] rezydował w Chongąingu jako jej przedstawiciel. Spędziwszy rok 1938 w przejściowej stolicy w Wuhanie, był
już dla prasy światowej ministrem spraw zagranicznych KPCh i jej przedstawicielem.
[J.K. Fairbank]
9
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
Mao Tse-tung, nauczony doświadczeniem z lat 1925-1927, nie dowierzał Czang Kaj-szekowi i
podejmował z nim współpracę, ale nie podporządkował mu w pełni swych sił zbrojnych. Zachowały one
autonomię wobec GMD. Dowódcą 8. armii, liczącej 45 tyś. ludzi, był Czu Te, a jego zastępcą Peng Te-huaj.
Tworzona z oddziałów partyzanckich na południu Chin 4. armia w końcu 1937 r. liczyła około 12 tyś.
ludzi. Dowodził nią Je Ting, stanowisko zastępcy dowódcy obejmował Siang Ing.
W efekcie Ósma Armia pozostała nadal niezależną silą, mimo niewielkich subsydiów ze strony rządu. KPCh na terenie
budowanych przez siebie baz zaprowadziła porządek, popierała produkcję, stosując takie środki, jak zespoły wzajemnej pomocy,
werbowała też nadal spośród biedoty wiejskiej aktywistów, którzy mieli ostatecznie wziąć górę nad bogatymi chłopami.
[J.K. Fairbank]
Wojna japońsko-chińska nie kończyła się, lecz poszerzała i była bardziej intensywna. Tworzono
nowe fronty, a komuniści tworzyli nowe regiony, wyzwolone na zapleczu frontu japońskiego. W końcu
1938 r. siły Armii Czerwonej wzrosły do 180 tyś. ludzi. Podczas tej wojny ostatecznie utrwaliła się
dominująca pozycja Czang Kaj-szeka w całym państwie i Mao Tse-tunga w łonie KPCh i Armii Czerwonej.
W końcu marca 1938 r. 60-tysięczne zgrupowanie japońskie skierowało się na Suczou i połączyło z
drugim frontem nacierającym wzdłuż rzeki Jangcy. Skoncentrowano tam armię liczącą 200 tyś. ludzi i 400
czołgów i uderzono na Suczou, które Japończycy zajęli 19 maja. W końcu sierpnia duże zgrupowanie
japońskie, liczące 240 tyś. ludzi uzbrojonych w 180 czołgów i 150 samolotów, zaatakowało Wuhan i po
trzech miesiącach walk zajęło to miasto. Rząd Czang Kaj-szeka przeniósł się do Chongąingu, gdzie
urzędował do końca wojny w 1945 r. Japończycy zdobyli 22 paz
dziernika 1938 r. Kanton, pozbawiając rząd
chiński możliwości eksportowych drogą morską. Podczas pierwszych 15 miesięcy wojny Japonii udało się
podbić rozległe terytoria północnych, środkowych i południowych Chin. Armia japońska zajęła główne
ośrodki przemysłowe oraz opanowała prawie całą sieć kolej ową państwa, odcinając Chiny od morza.
Chiny jednak nie kapitulowały. Pełne opanowanie kraju okazało się niewykonalne, był to olbrzymi obszar,
zamieszkany przez wiele milionów ludzi. W społeczeństwie chińskim narastała niechęć do okupanta i
wola walki z najez
dz
cą. Okazało się, że pokonanie Chin przekracza możliwości małej Japonii.
W kilku regionach armia japońska poniosła dotkliwe porażki, ponadto koszty wojny przekroczyły
możliwości państwa. Pierwszy rok wojny kosztował 4 mld jenów, co stanowiło przeszło 70% całych
wydatków państwa, a zadłużenie związane z koniecznością zakupu surowców wojennych wzrosło w 1938
r. do 16 mld jenów.
W tej sytuacji koła wojskowe Japonii zaczęły szukać innych możliwości zakończenia wojny.
Zmierzano do nowego podziału Chin i uzależnienia od siebie poszczególnych ich części. W listopadzie
1937 r. Japończycy utworzyli rząd autonomiczny w Mongolii Wewnętrznej, w grudniu 1937 r. w Pekinie
powstał chiński rząd tymczasowy. W marcu 1938 r. doprowadzili do rozłamu w Kuomintangu i utworzyli
marionetkowy rząd w Nankinie z Wang Czing-wejem na czele. Podjęto też próby sprowokowania wojny z
ZSRR, licząc, iż zagrożone ZSRR może zerwać współpracę z Chinami.
10
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
Koła umiarkowane w Japonii dążyły do ograniczenia ekspansji i szukania sojuszników w
Niemczech, USA i Wielkiej Brytanii. Natomiast koła wojskowe parły do dalszego rozszerzenia ekspansji na
południu Chin, gdzie znajdowały się ośrodki brytyjskie, i na Pacyfik, gdzie godziły w interesy USA. Rząd
japoński 3 listopada 1938 r. ogłosił aprobowane przez cesarza Hirohito oświadczenie, że Japonia prowadzi
 świętą wojnę" o  wprowadzenie nowego ładu w Azji Wschodniej". Informowano, że Japonia, Chiny i
Mandżuria wspólnie podejmą skoordynowaną działalność w dziedzinie ekonomicznej, politycznej i
kulturalnej w celu stworzenia nowego ładu. Rząd Japonii z udziałem cesarza uchwalił 30 listopada 1938 r.
plan realizacji  nowego ustroju w Azji Wschodniej". Premier Konoye ogłosił 22 grudnia 1938 r. nowe
warunki pokoju wysuwane wobec Chin. Powtarzano warunki wysuwane wcześniej i dodawano do nich
żądanie przyznania Japończykom prawa osiedlania się i działania na terenie całych Chin, przyznania im
specjalnych praw i przywilejów do eksploatacji bogactw naturalnych, szczególnie na pomocy Chin i w
Mongolii Wewnętrznej. Rząd Czang Kaj-szeka żądania te odrzucił, natomiast rząd Wang Czing-weja
opowiedział się za ich przyjęciem.
Deklaracja o planie budowy nowej Azji spowodowała poważne zmiany w polityce USA i Wielkiej
Brytanii wobec Japonii i Chin. Stany Zjednoczone postanowiły wzmocnić opór Chin i 15 grudnia 1938 r.
zaproponowały im pożyczkę w wysokości 25 min dolarów, a następnie (31 grudnia) wystosowały notę do
Japonii, protestując przeciw idei wprowadzenia nowego ładu w Azji Wschodniej, uzasadniając, że idea ta
godzi w zasadę otwartych drzwi wobec Chin.
Wojna spowodowała załamanie wzrostu ekonomicznego Japonii, spadła produkcja przemyski
lekkiego, zanotowano spadek obrotów handlu zagranicznego i wzrost inflacji. W styczniu 1939 r. rząd
Konoye ustąpił, uznając, że nie jest w stanie zrealizować tych planów. Nowy rząd utworzył
przewodniczący Tajnej Rady baron Hitanu-ma, który dążył do maksymalnie szybkiego zawarcia pokoju,
ale nie rezygnował też z koncepcji przebudowy Azji Wschodniej. Wojska japońskie 10 lutego 1939 r.
zajęły położoną koło francuskich Indochin wyspę Hainan, wywołując protest Stanów Zjednoczonych,
Francji i Wielkiej Brytanii, 31 marca wyspę Strali, a 12 maja wyspę Ku-langsu w międzynarodowej strefie
portu Amoj. Japonia wystąpiła wobec USA i Wielkiej Brytanii z żądaniami uwzględnienia jej postulatów
w portach i dzielnicach obcych (w Szanghaju, Tientsinie i innych portach). Amerykanie i Brytyjczycy
protestowali i podejmowali kroki zaradcze; Japonia korzystała z zamieszania, jakie narastało w 1939 r. w
Europie. Brytyjczycy poszli na kompromis i 24 lipca 1939 r. zawarli z nią specjalne porozumienie Arita-
Craigie. Natomiast Stany Zjednoczone 26 lipca 1939 r. wymówiły podpisany z Japonią w 1911 r. układ
handlowy. Korzystając z ogólnego zamieszania w świecie rząd Hiranumo skoncentrował swe działania
na Mandżurii i Mongolii, wchodząc w poważny konflikt z ZSRR.
11
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
Japonia i Pakt Trzech
Niezbyt jasno rysowały się perspektywy współpracy Niemiec z Japonią. W marcu 1941 r. do Berlina
przybył minister spraw zagranicznych Japonii Josuke Matsuoka, który przeprowadził rozmowy z Hitlerem,
Ribbentropem i Góringiem, ale do porozumienia trudno było dojść. Niemcy namawiali Japończyków do podjęcia
wojny z Anglią, lecz Matsuoka nie chciał podjąć żadnego zobowiązania w tej kwestii.
Rozmowa poza tym nie dała żadnych wyników w doniosłym punkcie interesującym Niemcy, to znaczy w kwestii przystąpienia
Japonii do wojny z Anglią. Co prawda Ribbentrop starał się jeszcze wielokrotnie podczas póz
niejszych rozmów skłonić Matsuokę do złożenia
wiążącego oświadczenia, ale azjatycka ostrożność była silniejsza od westfalskiego uporu ministra spraw zagranicznych.
[P. Schmidt]
Matsuoka odwiedził też Rzym i powrócił do Berlina, ale jego postawa była niezmienna. Kolejne rozmowy z
Hitlerem i Ribbentropem też niczego nie zmieniły.
Nie wniosły one nic nowego, a w każdym razie nie zmieniły faktu, iż na razie starania Hitlera, by skłonić Japonię do
natychmiastowego przystąpienia do wojny z Anglią nie dały rezultatu.
Niemcy natomiast dali do zrozumienia, że w najbliższym czasie może dojść do wojny z ZSRR.
Gdy w ostatnim dniu swego pobytu Matsuoka żegnał się z Hitlerem  pisze dalej Schmidt  musiałem raz jeszcze przetłumaczyć mu
następujące słowa: Po powrocie do Japonii nie musi pan powiadamiać swego cesarza, iż należy wykluczyć możliwość konfliktu między
Niemcami a Związkiem Radzieckim.
W drodze powrotnej Matsuoka zatrzymał się w Moskwie, gdzie 13 kwietnia 1941 r. podpisał układ o
nieagresji na dziesięć lat. Japonia łagodziła konflikt z ZSRR.
Stany Zjednoczone, Japonia i Trzecia Rzesza
Do wiosny 1941 r. wojna toczyła się głównie w Afryce, na Bałkanach i w Azji. Brały w niej udział
tylko niektóre państwa europejskie, Chiny i Japonia, a korzystał Związek Radziecki, który sam formalnie
wojny nie prowadził. Obie strony zabiegały o pozyskanie Stanów Zjednoczonych i Japonii. Stany
Zjednoczone znajdowały się w trudnej sytuacji i tradycyjnie prowadziły politykę nieangażowania się w
spory europejskie (polityka izolacjonizmu). Społeczeństwo amerykańskie odrzucało wezwanie do
interwencji, występowało zarówno przeciw sympatykom Hitlera, jak i sympatykom Anglii. Sam prezydent
Roosevelt sympatyzował z państwami demokratycznymi, był zagorzałym przeciwnikiem systemów
dyktatorskich i dyktatorów. Starał się pomóc Anglii w jej wojnie z Trzecią Rzeszą, ale hamowany był przez
społeczeństwo, które nie chciało wojny. Kongres amerykański nie dopuszczał do podjęcia jednoznacznej
decyzji, niemniej 2 września 1940 r. prezydent Roosevelt podpisał układ z Wielką Brytanią, na mocy
którego Stany Zjednoczone przekazały jej 50 starych niszczycieli w zamian za wydzierżawienie terenów
12
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
niezbędnych do utworzenia baz amerykańskich na Antylach. Okręty te były Wielkiej Brytanii niezbędne w
walce z flotą niemiecką i włoską. Prezydent Roosevelt 11 marca 1941 r. przeforsował w Kongresie ustawę
Lend Lease Act (w sprawie najmu i pożyczki), która zezwalała mu udzielać określonym państwom kre-
dytu na zakup broni w Stanach Zjednoczonych. O tym, komu można udzielić kredytu decydował
prezydent z pomocą swego rządu. Od tego czasu Wielka Brytania i jej sojusznicy mogli liczyć na
kredytowy zakup broni i innych towarów niezbędnych do prowadzenia wojny. Stany Zjednoczone podjęły
też walkę w obronie konwojów pływających na ich wodach terytorialnych, wzmacniając znacznie działania
floty brytyjskiej i godząc poważnie w siły niemieckie. Za zgodą emigracyjnego rządu duńskiego 9 kwietnia
1941 r. Stany Zjednoczone zajęły Grenlandię budując na niej swoje bazy. W czasie gdy min. Matsuoka
prowadził rozmowy w Berlinie, Rzymie i Moskwie inni Japończycy rozmawiali z rządem amerykańskim i
angielskim. Rozmowy japońsko-amerykańskie trwały do grudnia 1941 r. i zakończyły się fiaskiem, mimo
że przywódcy Stanów Zjednoczonych gotowi byli do pewnych ustępstw. Fiaskiem zakończyły się też
rozmowy z Anglikami. Natomiast w Moskwie Matsuoka doszedł do porozumienia ze Stalinem i zawarł z
ZSRR układ o nieagresji. Po informacjach uzyskanych w Berlinie o dojrzewającym konflikcie niemiecko-
radzieckim było to posunięcie zastanawiające. Japonia przyjęła kurs na konfrontację z państwami anglosa-
skimi, które blokowały jej ekspansję w Chinach i w Azji Południowo-Wschodniej. Można było z tego
wnosić, że drogi Trzeciej Rzeszy i Japonii nieco się rozeszły. Dotyczy to polityki Niemiec wobec ZSRR,
natomiast w odniesieniu do Anglii i USA dążenia stały się zbieżne. Hitler bardzo ostro krytykował
Roosevelta i jego politykę idącą na rękę międzynarodowemu żydostwu; wzywał do rozprawienia się z nim
jako reprezentantem syjonizmu i kosmopolityzmu.
Korzystając z załamania się Francji, latem 1940r. Japonia przystąpiła do penetracji francuskich
Indochin. Japonia proklamowała program budowy w Azji wielkiej strefy dobrobytu. Z Francją Vichy
zawarto szereg porozumień, na mocy których podjęto eksploatację Indochin. Wejście na teren Indochin
pozwalało poszerzyć teren japońskiej ekspansji na cały obszar Azji Południowo-Wschodniej.
Jednym z głównych celów Paktu Trzech z 27 września 1940 r. było zachęcenie Japonii do
skierowania jej ekspansji przeciw Stanom Zjednoczonym i ZSRR. Japonia, która w 1939 r. była w konflikcie
z ZSRR, w latach 1940/1941 skoncentrowała się tylko na wojnie z Chinami. Rząd japoński podjął
przygotowania do wojny z USA, zabezpieczając sobie tyły układem o nieagresji z ZSRR. Sytuacja w skali
globalnej bardzo się komplikowała.
Hitler bardzo liczył na udział Hiszpanii w wojnie po stronie Niemiec. Tymczasem gen. Franco
uznał, że Hiszpania jest za bardzo osłabiona wojną domową i nie wyraził zgody na przystąpienie do
koalicji. Włosi zapewniali Hitlera, że spowodują zmianę tej decyzji, ale jak zwykle przechwalali się i celu
nie osiągnęli. Hitler 23 paz
dziernika 1940 r. odbył osobistą rozmowę z gen. Franco, na stacji kolejowej
Hendale, ale caudillo pozostał nieugięty i do wojny nie przystąpił. Nie pozyskano też Francji Vichy; marsz.
Petain odmówił przystąpienia do wojny tak z ZSRR, jak i z Anglią. Na przełomie lat 1940 i 1941 było
13
Sytuacja na Dalekim Wschodzie w okresie dwudziestolecia międzywojennego
oczywiste, że Hitler może liczyć tylko na wsparcie Finlandii, Rumunii, Słowacji i Węgier. Anglia czyniła
wszystko, by pozyskać Stany Zjednoczone oraz przyspieszyć przewidywany atak Hitlera na ZSRR. Do
tego czasu stosunki Anglii z ZSRR były bardzo napięte, ale Churchill liczył na to, że z chwilą dojścia do
skutku wojny Niemiec przeciw ZSRR sytuacja się poprawi. W Europie stanowisko neutralne zajmowały
takie państwa, jak: Portugalia, Turcja, Szwajcaria, Szwecja; usiłowały one współpracować z obydwoma
blokami, by uchronić się od bezpośrednich działań wojennych. Państwa te nie dysponowały zresztą
poważniejszym potencjałem wojennym. Bułgaria należała do grupy państw związanych z Trzecią Rzeszą,
ale do udziału w wojnie przeciw ZSRR nie chciała przystąpić ze względu na występujące w niej sympatie
prorosyjskie.
14