1 Sytuacja międzynarodowa
Lata 1957-1960
~ Rola Stanów Zjednoczonych
w polityce światowej po 1945 r. ~ Polityka zagraniczna ZSRR
po II wojnie światowej. Budowa świata dwubiegunowego. Pakt Północnoatlantycki i Układ Warszawski.
~ Kryzys 1956 r.
U góry na współczesnej karykaturze premier ZSRR Nikita Chruszczow i prezydent
Stanów Zjednoczonych John F. Kennedy siłujq się nie tylko na ręce. Atomowy guzik jest jednak po stronie Kennedy'ego.
O czym może świadczyć takie przedstawienie sytuacji2 Jak rozumieć alegoryczne powiedzenie, iż obydwa mocarstwa przypominały na poczdtku lat sześćdziesicłtych dwa skorpiony w jednej butelce2 Kennedy zginał w zamachu w 1963 r., a Chruszczow został odsunięty od władzy rok później.
Czy zmieniło to pozycję obu "skorpionów"2
Uklad sil w świecie w drugiej polowie lat pięćdziesiątych pozostawal stabilny Związek Radziecki bez większego uszczerbku przetrwal kryzys wewnętrzny wywolany XX Zjazdem KPZR i tajnym referatem Chruszczowa (zob. Historia 1939-1956, s. 181, 204). W 1957 r. rozpocząl nową ofensywę strategiczną. Zludzenia zachodnich, glównie amerykańskich polityków, o dominacji w wyścigu technologicznym i zbrojeniowym rozwialy się wraz wystrzeleniem przez Związek Radziecki 4 X 1957 r. pierwszego sztucznego satelity Ziemi.
Bierność Stanów Zjednoczonych, sukcesy radzieckie w dziedzinie rakiet międzykontynentalnych i kosmicznych oraz rosnący napór sil narodowowyzwoleńczych w krajach kolonialnych wszystko to sklonilo Moskwę, a także jeszcze bardziej wojowniczo nastawiony Pekin, do nasilenia penetracji politycznej, gróźb i równocześnie propagandy "pokojowej". Dzialania Związku Radzieckiego przybraly po raz pierwszy charakter naprawdę światowy Dyplomacja radziecka przedstawiala ZSRR jako sojusznika krajów walczących o wyzwolenie spod jarzma kolonialnego i oferowala im pomoc wojskową. Zachód znajdowal się w ideologicznym impasie. Główne państwa Europy Zachodniej posiadały jeszcze kolonie. Waszyngton lansowal hasla wolnościowe, ale jednocześnie podtrzymywał dyktatorskie i antydemokratyczne reżimy w Azji i Ameryce Łacińskiej. W samych Stanach Zjednoczonych uwala walka Murzynów o pelnię praw obywatelskich. Na początku 1959 r. partyzantka Fidela Castro zdolala sięgnąć po wladzę na Kubie, co byto dotkliwym ciosem dla strategii, a nawet bezpieczeństwa amerykańskiego (zob. s. 72).
Dramatyzm sytuacji polegal na tym, że w warunkach głębokich różnic majątkowych i konfliktów spolecznych w państwach
13

Trzeciego Swiata utopie komunizujące zdobywały zwolenników, a model gospodarki socjalistycznej był często traktowany jako atrakcyjny wzór rozwiązywania lokalnych problemów. Stany Zjednoczone były zaś przez część inteligencji postrzegane jako złowroga i wyzyskująca potęga. "Gringos" i "Yankees" byli dla tych kręgów "czarnymi charakterami".
Rok 1959 umocnił strategiczną ofensywę komunizmu. Rozszerzyło się zaangażowanie Moskwy na Bliskim Wschodzie, w Afryce i Azji. Nowość tego etapu polegała na tym,
iź działania ZSRR odbywały się przy zachowaniu kontaktów dyplomatycznych z mocarstwami zachodnimi. Latem 1959 r. w Genewie odbyła się np. konferencja ministrów spraw zagranicznych Stanów Zjednoczonych, ZSRR, Wielkiej Brytanii, Francji, NRD i RFN w sprawie niemieckiej, podczas której niczego jednak nie uzgodniono. We wrześniu 1959 r. premier ZSRR Nikita Chruszczow udał się do Stanów Zjednoczonych - była to pierwsza wizyta przywódcy ZSRR w Ameryce Północnej. Jej przebieg był dość niezwykły. Chruszczow przykładał do wszystkiego miarę własnej propagandy Podczas rozmów o wymia
nie handlowej rozmówcy amerykańscy zaoferowali dostawy obuwia, na co Chruszczow odparł z dumą, że buty radzieckie są najlepsze na świecie. Radziecki przywódca zaskoczył gospodarzy pytaniami o plony z hektara i parametry hodowli bydła, a także wścieklą reakcją na manifestantów, którzy trzymali transparenty: "Rzeźnik Budapesztu" lub "Wracaj do domu". Chruszczow nie mógł zrozumieć, że demonstracje te nie były zorganizowane przez amerykańskie wladze państwowe.
Przede wszystkim jednak Chruszczow spotkał się z prezydentem Dwightem Eisenhowerem. Uroczyście zapowiedziano zakończenie zimnej wojny i detente (odprężenie). Dla Zachodu oznaczać to mogło kolejne porażki, gdyż nie umiano tam radzić sobie z taktyką ZSRR. W 1959 r. radziecki sputnik sfotografował po raz pierwszy odwrotną stronę Księżyca. Moskwa wykorzystali także kryzys z maja 1960 r., gdy zestrzelono nad terytorium radzieckim amerykański samolot szpiegowski U-2. Ponieważ Eisenhower nie wyraził ubolewania z powodu tego incydentu, konferencja "na szczycie" zmierzająca do ustalenia przyszłości Berlina (która miała się odbyć w Paryżu) zostali odwołana.
W 1960 r. niepodległość uzyskalo kilkanaście krajów afrykańskich, które przyjęto następnie do ONZ (zob. s. 67). Układ sił w tej organizacji tym samym zmienił się. Nowo wyzwolone państwa stawały się często sojusznikami ZSRR, w którym widziały opiekuna i wzór do naśladowania.
Piskliwe sygnały radiowe pierwszego radzieckiego sztucznego satelity Ziemi, nazwanego sputnikiem (ros. współtowarzysz podróży), zelektryzowały międzynarodowa opinię publiczna. Podrażniona ambicja amerykańskich kół politycznych skłoniła
je wkrótce do uruchomienia kosztownego programu kosmicznego, który w ciagu kilku lat zniwelował przewagę radziecka. W Polsce krażył wówczas dowcip: "Panie majster, �ruskie w Kosmos polecieli!" "Wszystkie2" "Nie!" "No to mi głowy nie zawracaj!"
14

Izolacja radziecka należata do przeszłości; w spoteczności międzynarodowej Związek Radziecki odgrywat już rolę bieguna przeciwnego Stanom Zjednoczonym. Ufności ZSRR we wtasne sity nie zmienny nawet wydarzenia podczas jesiennej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ we
wrześniu 1960 r. W swej mowie Chruszczow zażądat natychmiastowego i catkowitego zlikwidowania kolonializmu. W odpowiedzi delegat Stanów Zjednoczonych wyrazu zdziwienie, iż żąda tego przywódca kraju, który w XX w najbardziej rozszerzył swe imperium. Kiedy w podobnym duchu przemówili inni delegaci, Chruszczow zdjął but i uderzyt nim
w pulpit, miotając obelgi. Pod koniec sesji radziecki premier jeszcze raz w podobny sposób zademonstrowat swoje niezadowolenie, gdy delegat Stanów Zjednoczonych stwierdzit, że państwa Europy Środkowo-Wschodniej nie cieszą się pelną niepodległością. Debata nad likwidacją kolonializmu zamienna się z oczekiwanego triumfu radzieckiego w oskarżenie imperializmu ZSRR i skompromitowali przywódcę Kremla.
Na krawędzi wojny jc~drowej
W dziedzinie zbrojeń strategicznych przewaga Stanów Zjednoczonych malata, gdyż ZSRR rozbudowat system międzykontynentalnych pocisków balistycznych z gtowicami atomowymi i zawiesit redukcję swych armii na poziomie 3,6 mln żołnierzy
Waszyngton reagowat opieszale i dopiero podczas kampanii prezydenckiej 1960 r. kandydatowi demokratów Johnowi E Kennedy'emu udato się uzmysłowić Amerykanom względną stabość wojskową państwa. W listopadzie 1960 r. Kennedy zostat wybrany na prezydenta Stanów Zjednoczonych (zob. s. 49).
Nowa administracja amerykańska podjęli wyzwanie radzieckie, zwiększając wydatki zbrojeniowe. Pod koniec 1961 r. Stany Zjednoczone zaczęty powiększać przewagę w dziedzinie broni rakietowej. Przy
Chruszczow na XV Sesji ONZ
w 1960 r. - bije pięścic~ w pulpit, odpowiadajqc gniewnie delegatowi Stanów Zjednoczonych
sputnik Chruszczow w Stanach Zjednoczonych
Prezydent Stanów Zjednoczonych John F. Kennedy (1917-1963) należał do najpopularniejszych polityków amerykańskich po wojnie. Jego życie osobiste dalekie było od ideału, który kreowały media, ukazujctc jego małżeństwo jako niemal wzorowe. Także
w polityce międzynarodowej popełniał błędy (np. inwazja
w Zatoce Świń na Kubie w 1961 r.). Jego legendę umocniła nie wyjaśniona w pełni do dziś śmierć z ręki zamachowca
15

spieszono badania kosmiczne. Zwiększono sity NATO �"' wskutek ulokowania w Europie Zachodniej dużej liczby gło
wic atomowych. Rząd Stanów Zjednoczonych zacieśnił współpracę z Ameryką Łacińską, proponując krajom tego regionu "sojusz dla postępu". Amerykańscy doradcy wojskowi pojawili się w Wietnamie Południowym.
Nie mogąc zrealizować na drodze dyplomatycznej planu neutralizacji Berlina Zachodniego, ZSRR spróbował polityki faktów dokonanych. Na podstawie decyzji Moskwy, sygnowanej przez Układ Warszawski, władze NRD w nocy z 12 na 13 VIII 1961 r. zamknęły granicę, a następnie wzniosły mur graniczny, oddzielając Berlin Zachodni od terytorium NRD. Krok ten stanowił pogwałcenie statusu okupacyjnego Berlina i oznaczał włączenie Berlina Wschodniego do NRD. Napięcie międzynarodowe gwałtownie wzrosło. Ze stolic europejskich posypały się groźne oświadczenia. Wybudowanie muru berlińskiego miało zapobiec dalszemu odpływowi ludności ze wschodnich Niemiec na Zachód (w latach 1947-1961 przeszło ze wschodniego sektora ok. 2,7 mln
osób). Bardzo szybko mur ten stal się symbolem sztucznych barier oddzielających obóz komunistyczny od reszty świata. W odpowiedzi na budowę muru do Berlina Zachodniego przybył prezydent Kennedy, by zaakcentować solidarność "wolnego świata". Wypowiedział wtedy słynne słowa: "Ich bin Berliner" (jestem berlińczykiem).
Na Kremlu trwało upojenie sukcesami na arenie międzynarodowej i w kosmosie. W kwietniu 1961 r. Jurij Gagarin jako pierwszy człowiek okrążył Ziemię w pojeździe kosmicznym. Gospodarka radziecka prze
stała jednak zmniejszać dystans do państw zachodnich, a w produkcji rolnej ZSRR nastąpiła stagnacja. Stany Zjednoczone coraz energiczniej podejmowały współzawodnictwo na arenie światowej, a rywalizacja ideologiczna ZSRR z Chinami zamienili się w spór polityczny (zob. s. 37). W Europie udało się Moskwie utrwalić zdobycze w Berlinie, ale kosztem dużego napięcia międzynarodowego. Zawiodła akcja dyplomatyczna,
Mur oddzielajqcy Berlin wschodni od zachodnich sektorów miastach
Jedno ze zdjęć zrobionych nad Kubct przez amerykański samolot szpiegowski U-2 w 1962 r. przedstawiało budowę hangaru
do składowania głowic nuklearnych w San Cristobal. Zdjęcia te zostały wykorzystane przez Stany Zjednoczone jako dowód zaczepnej postawy ZSRR w czasie kryzysu kubańskiego
16 i

mająca na celu zapobieżenie rozmieszczeniu broni atomowej NATO w Europie Zachodniej. Plany neutralizacji Niemiec trzeba byto odlożyć.
Mimo to Związek Radziecki podjął ryzykowną próbę wykorzystania dotychczasowego trendu, wprowadzając na Kubę wyrzutnie rakietowe zdolne do ataku atomowego na Amerykę Pólnocną. Bylo to wyzwanie dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, które zareagowaly blyskawicznie ustanowieniem 22 X 1962 r. calkowitej blokady Kuby Kryzys doprowadził aż na skraj wojny nuklearnej. Wymiana listów między Chruszczowem i Kennedym spowodowala wycofanie broni radzieckiej. W poczuciu odpowiedzialności za pokój światowy obie strony ustąpily, ale w konflikcie tym bardziej ucierpiał prestiż ZSRR.
Ogólna charakterystyka układu sił w świecie
Na początku lat sześćdziesiątych głównym mocarstwem pozostawaly Stany Zjednoczone, nieznacznie wyprzedzające Związek Radziecki pod względem wojskowym, a wyraźnie - w dziedzinie gospodarczej. Drugą grupę mocarstw tworzyly: najliczniejsze i najbardziej agresywne, lecz znacznie slabsze ekonomicznie i militarnie Chiny Ludowe, wysoko rozwinięte państwa Europy Zachodniej oraz niezwykle dynamiczna gospodarczo, lecz militarnie slaba Japonia. Nowa faza rywalizacji światowej charakteryzowala się pewnym złagodzeniem napięć między Zachodem a ZSRR, sojuszem Stanów Zjednoczonych z większością państw Europy Zachodniej i Japonią, wrogością rządu amerykańskiego i jego sojuszników do Chin, a także narastającym antagonizmem między Moskwą a Pekinem.
Wycofanie się Kremla z Kuby uznano na Zachodzie za zapowiedź zahamowania ekspansji radzieckiej. Wzmocniło to pozycję dyplomacji zachodniej, szukającej jednak możliwości zawarcia ugody ze Związkiem Radzieckim. W sierpniu 1963 r. Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i ZSRR podpisały w Moskwie uklad o zakazie prób jądrowych w atmosferze i pod wodą, co wraz z zalożeniem "gorącej linii" telefonicznej między Kremlem a Bialym Domem znacznie zmniejszyło napięcie międzynarodowe. Polityka Stanów Zjednoczonych stala się bardziej aktywna. Widząc rozłam między ZSRR a ChRL, tendencje odśrodkowe w komunizmie oraz zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego obozu radzieckiego, Waszyngton przyjąl strategię pokojowego zaangażowania w Europie Wschodniej w celu zwiększenia zróżnicowania wśród satelitów Moskwy i ich niezależności od ZSRR. Jednocześnie prezydent Kennedy zlożyl w czerwcu 1963 r. deklarację pokojowego współistnienia.
Smierć Kennedy'ego w listopadzie 1963 r. nie zmienila polityki amerykańskiej, opartej na ufności we wlasne sily W kwietniu 1964 r. Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i ZSRR podpisaly uklad o ograniczeniu produkcji materialów rozszczepialnych do celów wojskowych. Mimo to napięcie międzynarodowe ponownie wzroslo po tym, jak w lutym 1964 r. komunistyczny Front Wyzwolenia Wietnamu Poludniowego oglosil pro
11 budowa muru berlińskiego kryzys kubański
w, ;
"Myśl o zainstalowaniu rakiet z głowicami jądrowymi na Kubie przyszła mi do glowy podczas wizyty w Bulgarii. [...) Myślałem tak: jeśli zainstalujemy rakiety potajemnie oraz jeśli Stany Zjednoczone odkryją te rakiety po ich zainstalowaniu i przygotowaniu
do ataku, Amerykanie pomyślą dwa razy zanim spróbują zlikwidować nasze instalacje za pomocą środków militarnych" - premier ZSRR Nikita Chruszczow o początkach kryzysu kubańskiego
17

gram obalenia dyktatury prozachodniej, a w sierpniu i wrześniu tegoż roku wzrosło zaangażowanie amerykańskie po stronie reżimu poludniowowietnamskiego.
W połowie lat sześćdziesiątych polityka radziecka straciła swój dynamizm. Optymistyczne prognozy z końca lat pięćdziesiątych zalamaly się w zetknięciu z rzeczywistością. Po porażce kubańskiej nastąpil rozlam w ruchu komunistycznym, a ponadto ChRL zaczynala wychodzić z izolacji międzynarodowej. W styczniu 1964 r. komunistyczny rząd Chin uznala Francja. Chińczycy podejmowali też wlasne próby podboju ideologiczne-politycznego Trzeciego Swiata, czego wyrazem byla podróż premiera Zhou Enlaia (Czou En-laja) do 10 państw Afryki i Azji na przełomie 1963/1964 r. W październiku 1964 r. Pekin dokonal pierwszej eksplozji atomowej i wraz z Francją pozostawal poza kręgiem państw, które przylączyly się do ukladu moskiewskiego z sierpnia 1963 r. Chiny Ludowe przedstawialy się jako rzecznik interesów "światowej wsi" zagrożonej wedlug Mao Zedonga przez imperialistyczne "miasto", czyli świat zachodni oraz ZSRR. Na jesieni 1965 r. chiński minister spraw zagranicznych stwierdzi) wprost, że rozwiązaniem problemów świata może być wojna. Pekin otwarcie oskarża) Związek Radziecki o "restaurację kapitalizmu" i "zmowę ze Stanami Zjednoczonymi".
Sobór Watykański II
Waźnym wydarzeniem o zasięgu światowym byl na początku lat sześćdziesiątych Sobór Watykański II, który rozpocząl nową epokę w życiu Kościola rzymskokatolickiego. Zestal on zainaugurowany w Rzymie w październiku 1962 r. przez papieża Jana XXIII.
W 1960 r. byto w Europie 210 mln katolików, na kontynencie amerykańskim - 220 mln, w Afryce - 25 mln i w Azji - 35 mln. Ponad 490 mln wyznawców religii rzymskokatolickiej stanowilo wówczas 17% ludności świata, będąc zarazem najliczniejszą w świecie grupą wyznaniową (zob. mapa s. 250).
Po śmierci Jana XXIII w czerwcu 1963 r. je
go następcą zestal Paweł VI, który kontynuowal "" soborowe dziele swego poprzednika.
Sobór Watykański II zakończy) się w grudniu 1965 r., przynosząc zasadnicze przemiany w Kościele. Na soborze dokonano zwrotu w kierunku współczesności, określanego mianem aggiorna
mento (unowocześnienie). Wśród biskupów zwyciężylo przekonanie, że świat należy lepiej zrozumieć, że dzialają w nim również i pozytywne inspiracje pozaewangeliczne oraz że slabnące oddzialywanie nauki Kościola
supermocarstwa Stany Zjednoczone i zsRR
nowe centra
polityki światowej Chiny, Japonia
i Europa Zachodnia
Papieź Jan XXIII (Angelo Roncalli) (1881-1963) pochodził z ubogiej rodziny chłopskiej, pełnif funkcje delegata papieskiego w wielu krajach,
a od 1952 r. był patriarcha Wenecji. Obrany papieżem w podeszłym wieku, zainicjował zasadnicze przemiany
w życiu współczesnego Kościoła katolickiego
18

wynika z faktu, iż Ewangelia nie dotarta do części ludzkości lub dotarta w formie, która okazała się dla niej nie do przyjęcia.
Sobór Watykański II uchwalił kilkanaście ' podstawowych dokumentów: konstytucje
o liturgii, Kościele, objawieniu Bożym oraz o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (Radość i nadzieja), deklaracje o wolności religijnej, stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich oraz wychowaniu chrześcijańskim, a także dekrety o ekumenizmie, środkach społecznego przekazu, Kościołach wschod
nich, działalności misyjnej, apostolstwie świeckich, zadaniach biskupów, odnowie życia zakonnego i o formacji kapłanów Zapoczątkowano reorganizację kurii rzymskiej i zainicjowano ruch ekumeniczny (tendencja do przezwyciężenia wrogości między różnymi wyznaniami). Do liturgii wprowadzono szeroko języki narodowe.
,a ,. . _ . . ..,
Strategia Stanów Zjednoczonych i ZSRR w latach sześćdziesic~tych
W 1965 r. radziecki dochód narodowy stanowił 46% dochodu Stanów Zjednoczonych. Również w dziedzinie wojskowej utrzymywały one przewagę, szczególnie wyraźną w broni nuklearnej i środkach jej przenoszenia. Choć ZSRR nadrabiał dystans, wydając w drugiej połowie lat sześćdziesiątych na zbrojenia więcej niż Stany Zjednoczone, przewaga amerykańska powiększała się w dziedzinie rakiet oraz podboju kosmosu. Zachęcony korzystną dla siebie koniunkturą Waszyngton coraz bardziej angażował się w wojnę wietnamską. Wspieranie reżimu południowowietnamskiego przeciw komunistom, zyskującym poparcie na południu kraju, jak również interwencja w Dominikanie w maju 1965 r. oraz gloszone przy tej okazji hasła obrony "wolnego świata" budziły jednak w świecie wątpliwości. Wobec poparcia udzielanego przez rząd amerykański reżimom dyktatorskim, a także istnienia konfliktów rasowych w samych Stanach, tezy moralnie uzasadniające politykę amerykańską nie brzmiały przekonywająco. Wyraziło się to w rosnącym antyamerykanizmie Trzeciego Swiata oraz w utracie przez Stany Zjednoczone wielu sprzyjających głosów w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ.
Choć w połowie lat sześćdziesiątych Stany Zjednoczone wydawały się utrzymywać prymat w świecie, nowi przywódcy ZSRR, Leonid Breżniew i Aleksiej Kosygin, którzy objęli władzę w 1964 r., wykorzystywali propagandowo niepowodzenia amerykańskie w Wietnamie. Amerykańska pewność siebie przesłaniała realia polityczno-wojskowe, które zmieniały się na niekorzyść Stanów Zjednoczonych. Konflikt
Papież Paweł VI (Giovanni Montini) (1897-1978) pracował w młodości w papieskiej nuncjaturze w Warszawie,
a od 1954 r. był arcybiskupem Mediolanu. Jako papież zakończył soborowe dzieło Jana XXIII. Był też pierwszym papieżem, który odbył kilka ważnych podróży zagranicznych
Kościół katolicki w świecie aggiornamento Gaudium et spes ruch ekumeniczny
19 r

zbrojny, który przeniósł się także do Kambodży, osłabiał pozycję Amerykanów i mimo wojennej koniunktury przemysłowej naruszał opinię tego mocarstwa na arenie międzynarodowej i wywoływał coraz ostrzejsze napięcia w samych Stanach Zjednoczo
nych. Miarą spadku popularności Waszyngtonu stał się powolny wzrost liczby krajów głosujących za przyjęciem Chińskiej Republiki Ludowej do ONZ. Stosunki Pekinu z Waszyngtonem były napięte do ostatecznych granic, a jedyny kontakt między obydwoma mocarstwami stanowiły sporadyczne spotkania ich ambasadorów w Warszawie.
Widząc rosnące zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w Azji Południowo-Wschodniej, a także mając na uwadze własne kłopoty z Chinami, Moskwa podjęła ofensywę dyplomatyczną wobec Europy Zachodniej. Doradczy Komitet Polityczny Układu Warszawskiego zaproponował w styczniu 1965 r. zamrożenie zbrojeń jądrowych, konferencję rozbrojeniową, ustanowienie strefy bezatomowej w Europie Środkowej oraz pakt o nieagresji między NATO a Układem Warszawskim. Na konferencji Doradczego Komitetu Politycznego w lipcu 1966 r. zaproponowano rozładowanie napięcia w Europie przez rozwój kontaktów politycznych, gospodarczych, kulturałnych i naukowych, niedopuszczenie RFN do bro
ni atomowej, ostateczne uznanie granic w Europie, zwołanie konferencji w sprawie bezpieczeństwa i współpracy, a także - w dalszej przyszłości - przez równoległą likwidację NATO i Układu Warszawskiego.
Zbiegło się to z początkiem reorientacji polityki zagranicznej RFN. Dotychczasowa negacja granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej okazywała się bezskuteczna i budziła coraz większe opory wśród sojuszników z NATO. W marcu 1966 r, rząd Ludwiga Erharda ogłosił notę zapowiadającą gotowość utrzymywania dobrosąsiedzkich stosunków z krajami Europy Wschodniej. Następnie rząd RFN nawiązał dialog z ZSRR i NRD. Rząd PRL żądał bezwarunkowego uznania przez Bonn granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej jako warunku rozmów. Nowa polityka wschodnia RFN nie spotkała się początkowo ze zbyt przychylnym przyjęciem w obozie radzieckim, ze względu na roszczenia rządu zachodnioniemieckiego do reprezentowania całych Niemiec i podtrzymywanie idei zjednoczenia Niemiec w granicach z 1937 r.
Wyrazem nowej strategii bloku radzieckiego była także deklaracja przyjęta na spotkaniu kierownictw europejskich partii komunistycznych w Karlovych Varach w kwietniu 1967 r. Sprecyzowano tam warunki normalizacji stosunków z RFN oraz zawarcia przez ogół państw europejskich układu o wyrzeczeniu się stosowania siły w stosunkach wzajemnych. Do dotychczasowych warunków dodano uznanie nieważności układu monachijskiego od chwili jego podpisania oraz zaakceptowanie faktu istnienia dwóch państw niemieckich.
Zołnierze amerykańsry w Wietnamie. AngażujĄc się tam rzctd amerykański uważał, źe nie można dopuścić do zwycięstwa komunistów w tym kraju, gdyż spowodowałoby to rozciqgnięcie wpływów komunistycznych na całe Indochiny (tzw. efekt domina). Wojska amerykańskie, nie przyzwyczajone do walk
w trudnym terenie tropikalnych puszcz i gór Wietnamu, nie potrafiły jednak zlikwidować komunistycznej partyzantki w Wietnamie Południowym
Amerykanie w Wietnamie europejska polityka ZSRR
20

Nowe tendencje i konflikty międzynarodowe
Deklaracja z Karlovych Uarów stanowila odpowiedż bloku radzieckiego na politykę wschodnią RFN, ale byla także próbą ofensywy politycznej, podyktowanej, z jednej strony, zagrożeniem ZSRR przez Chiny, z drugiej zaś - chęcią rozbicia planów wielostronnych sil nuklearnych NATO w Europie Zachodniej. Kreml starai się oslabić jedność atlantycką, która hyca i tak wątpliwa. W czasie gdy
Wielka Brytania, Wiochy, Belgia, Dania czy Norwegia akcentowaty
petną lojalność wobec NATO, ~~�' Francja gen. Charlesa de Gaul
le'a lansowaia program większej
niezależności Europy Zachodniej ,~-.,~'-` od Stanów Zjednoczonych. ~ ~, ~j W marcu 1966 r. Francja wycofa
ta się ze struktury wojskowej
NATO. W czerwcu tegoż roku de ~ . Gaulle odbyt podróż do ZSRR.
Byl on pierwszym szefem państwa zachodniego skiadającym wizytę w Związku Radzieckim od czasów II wojny światowej. Ce
tem de Gaulle'a byto stworzenie wielkiej, zjednoczonej Europy, niezależnej od Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego ("Europa ojczyzn"), jednak środki, które podjąi, nie zbliżyiy go do tego celu. Na Zachodzie mówiono, iż "buduje mosty między Wschodem i Zachodem z cegiet pochodzących z atlantyckiego muru".
Zbliżenie Francji z blokiem radzieckim oznaczało ochiodzenie jej stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, RFN i Wielką Brytanią. Gdy w maju 1967 r. rząd brytyjski zglosii akces do EWG, stawiając istotny krok na drodze ku zjednoczeniu Europy Zachodniej, de Gaulle zaprotestowal. Inne państwa NATO spoglądaiy natomiast coraz przychylniej na perspektywę odprężenia z ZSRR i jego satelitami. Poprawę stosunków z obozem radzieckim kraje Europy Zachodniej chciały osiągnąć nie przez konferencję bezpieczeństwa i wspóipracy proponowaną przez ZSRR, ale na zasadzie wzajemnej zrównoważonej redukcji sic zbrojnych.
Bliski Wschód pozostawal jednym z rejonów ścierania się wpływów politycznych Wschodu i Zachodu. Państwa arabskie, które nie uznawały prawa Izraela do istnienia, prowadziiy wrogą politykę wobec Tel Awiwu, wspieraną przez ZSRR i jego satelitów Doprowadziia ona napięcie w tym rejonie do punktu szczytowego. Gdy Egipt zablokował strategicznie ważny port Ejlat nad zatoką Akaba - jedyne wyjście Izraela na Morze Czerwone - rząd izraelski zdecydował się 5 UI 1967 r. na nagiy atak. W trakcie wojny sześciodniowej sity zbrojne Izraela zajęcy należący do Egiptu póiwysep Synaj, zdobyty należący do Jordanii zachodni
Prezydent Francji gen. Charles de Gaulle składa wieniec przed tablica pamic~tkowq ku czci poległych lotników francuskich - Moskwa, czerwiec 1966 r.
21

brzeg rzeki Jordan z Jerozolimą i syryjskie Wzgórza Golan, opanowując ob- ~~ szor czterokrotnie większy od swojego.
9 czerwca w Moskwie zebrat się szczyt komunistyczny, który popart Arabów Potępiono Izrael jako agresora i zażądano wycofania jego wojsk. Tylko Rumuni zajęli stanowisko bardziej oględne. Ponieważ Stany Zjednoczone poparty Izrael, amerykański prezydent Lyndon B. Johnson i premier ZSRR Kosygin po raz pierwszy użyli "gorącej linii". Pod koniec czerwca Johnson i Kosygin spotkali się w Stanach Zjednoczonych
i uzgodnili powstrzymanie się od bezpośredniego udziału obu supermocarstw w konflikcie. Nadal jednak Stany Zjednoczone udzielaty Tel Awiwowi pomocy wojskowej, a Moskwa zbroica Egipt i wysycata tam swoich doradców Sytuacja byto o tyle paradoksalna, że prezydent Egiptu Naser popierac organizacje przesiedleńców i bycych nazistów w RFN, zwalczających granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. Niejednokrotnie dochodziło w krajach arabskich do spotkań przedstawicieli niemieckiej prawicy nacjonalistycznej
z doradcami radzieckimi. Wojna sześciodniowa na Bliskim Wschodzie, W Izraelu zwycięska 5--~o czerwca ~ss~ r.
granice brytyjskiego mandatu wojna wzmocnita rząd, a mi- Palestyny 1922-1948 nister obrony Mosze Dajan państwo izraelskie 1957-1967 stai się niemal bohaterem I~~ obszary okupowane przez Izrael
po wojnie sześciodniowej 1967 narodowym. W 1968 r. trzy państwa należace
0 do Ligi Państw Arabskich Tel Ae rządzące ugrupowania zjed- ql Nad,l~ ważniejsze bitwy Okręg Gazy noczyły się, tworząc Izrael- e19 sk 19a7 podrzez Izrael
9P ta, 1FYP
sk Parci Prac W 1969 r podczas wojny sześciodniowej, ą ę y od 1967 pod okupacja izraelska na czele rządu stanęła prze- ,. �Damietta
�Port Said
wodnicząca nowej partii, ~ AI-MaWalla [ AI Ar a al-Kubre� `p - ' 9ulahis4,
Golda Meir, dotychczas mi- Tahtt �AI.^ńans~ra ~~~,~,~
nister spraw zagranicznych. SZi~I~,aLK~rn ; ~, A=-~akazik str,łaa
Ismadna~( `
Wkroczenie wojsk Ukła- ~a B,r~dźara du Warszawskiego do Cze- git,
Kair
chostowacji w 1968 r. (zob. ~~=a�� s~aZd ,~-"~ , s. 43) wywocato na Zocho- E G , '~ 1 a r B;,~.~~,~, dzie powszechne oburzenie, Fa;
jednak wobec faktu, że spra- e
Bani Suwajf� ' oA~j,/ma wa dotyczyła wewnętrznych
spraw obozu komunistycznego, nie nastąpiła żadna większa akcja dyplomatycz
AI-Minja Pó~ysep Synaj �AtTwr
na. Prezydent Stanów Zjed- 4 195x-1967 egipski, zajęty paezlzrael podczas nOCZOn Ch ohnson rote- wojny sześciodniowej,
y J p . od 1967 pod okupacja izraelska asż Szaji stowac wprawdzie w imieniu
Gamal Abdel Naser (1918-1970), przywódca Egiptu po rewolucji 1952 r., był rzecznikiem tzw. socjalizmu arabskiego, łq,czc~cego nacjonalizm, islam i upaństwowienie głównych gałęzi gospodarki
Sajda� L I B A N oDamaszek Tyr�
S Y R 1 A
Wzgórza Golan do 1967 syryjskie,
zajęte paez Izrael podczas wojny sześciodniowej, od 1967 pod okupach
oAz Zarka Ammaon
Zachodni Brzeg Jordanu /Cisjordania) 1949-1967 jordański,
zajęty przez Izrael podczas wojny sześciodniowej, od 1967 pod okupacja izraelsl ~~s.~ '..
AI Tafils
J O R D A N 1 A �Maan
�AI Bir
A R A 8 I A
S A U D Y J S K A lga-Saura
50~m
22

Golda Meir (1898-1978), minister spraw zagranicznych (1948 i 1956-1966) i premier Izraela (1969-1974), urodziła się na dawnych kresach wschodnich Rzeczypospolitej. Po wyjeździe do Palestyny była działaczka socjalistyczna
i syjonistyczna
_____, _ _ ._ . _
Z S R R
skimi nad rzeką Ussuri. Po- ~' ~' R ~' ,� <:y ~'~
wtórzyły się one w marcu. paetom 1968 I 1n969
ZSRR koncentr je a gran cy � i ' \ Kraj Ussuryjski ~~5 z ChRL 33 dywiye ~ \ przylaczony do Rosp na mocy
W Moskwie i Pekinie zorga- ~ukladu pek nsk ego z 18fi0 m nitowano manifestacje prze- ~ Chabarowyk ~ I I
ciwkó drugiej stronie. Rząd ?3119fi9
p envsze starce
radziecko ch ńskie `i j
chiński otwarcie zakwestio ~ ( wrejoniewyspy Wył ~; s
Damanskg k ~W `~"v ~,
nował dziewiętnastowieczne ' na rzece Usser F , ~ r ,z"4 f - Sappo `, traktaty graniczne z Rosją, l~ 1 Markim
uznając je za narzucone ' ~ � `~ ~ h R ~~ 1 L Wtadywostok l~k Chinom siłą. Sytuacja ta gro-
zila najpoważniejszymi kon ;'~ ~' � ~ Peki~ ~ ', pÓt,NOCNA ~ M '~� sekwencjami. W lipcu tegoz '. Phenia~ y 8 '
roku wybuchl znów zbrojny ' ' 2 S R R ' ~ ó U~ ~~ ~ ~ Tokio ',I, konflikt nad Amurem. Pre- '~ ~ POtUDNIOWA ~ j' -"~~~~
'~ saka mier Kos in ostawil sze- Damanskl ~=f "~~ ~s'
. . Yg p i marxac~twiamań 19fi9- ~ ~ F � b4 k _ i walki o wyspę Damanskij
fowi rządu chińskiego Zhou i z użyciem brud pancernep Enlaiom kategoryczne ulti- ~~ ąsi ~ iVankirk n n'p
1~
matum podczas ich spotka- ; ~o ~ ~ " ~,': �S=angha; ', nic na pogrzebie przywódcy ~~, ~G'
Wietnamu Północnego Ho ~,
Chi Minha w Hanoi we v �Niżna
~ Michajtowka ~Taipei ` wrześniu 1969 r. Zahamowa
100 km lo to kolejne starcia. Stosun- ~ -~ TAJWAN
Maka~óFiongkongKonflikt radziecko-chiński 1969 r. '. ki Moskwa-Pekin pozo- ~ ~~y tP�~I~ ibryt.,
23

stawaly napięte, ale w 1970 r. ambasadorzy obu państw wrócili na swe placówki (kwestie terytorialne uregulowano ostatecznie dopiero w 1991 r.).
Chiny Ludowe wychodzily stopniowo z izolacji na arenie międzynarodowej. W listopadzie 1970 r, po raz pierwszy Pekin uzyskal zwykłą większość glosów w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ popierających przyjęcie ChRL do tej organizacji. Ideę tę akceptowaly już Wielka Brytania, Francja, Wlochy i Kanada. Stany Zjednoczone zdolaly jednak wcześniej uzyskać podwyższenie wymaganej w tej sprawie większości do 2/3 glosów, dlatego Pekin nie wszedl jeszcze do ONZ.
Odprężenie i konfrontacje
Rywalizacja między Wschodem i Zachodem przynosiła niejednoznaczne wyniki. Ogólne tempo wzrostu go
spodarczego, obejmujące także zbrojenia, dawało nie
znaczną przewagę obozowi komunistycznemu, nato ~ ~'`""~" '~ miast pod względem efektywności rozwoju, wzrostu '~ ł , ~~ ~,~ stopy życiowej i postępu technicznego przodował Za- ~~.~.~"-~,~ ~.,. chód. Wyraziło się to szczególnie w podboju kosmosu, ~-~, '"`
Francja wychodzi
ze struktur wojskowych NATO
wojna sześciodniowa Zachód wobec inwazji na Czechosłowację konflikt radziecko
-chiński
ęi , , '.~... ~/ ~,~
y_~!-!~ w ~ . ~^ :.
y >.
gdzie została przełamana dominacja radziecka. 20 VII ~'
1969 r. Neil Armstrong i Edwin Aldrin ze statku Apollo ~.~~.!� _ 11 wylądowali na srebrnym globie i szczęśliwie powró- T"` _, ~~
cili na Ziemię. Mimo istniejących konfliktów, wojen i ~ ' -~ '~ "~~' '~~ nieporozumień gnębiących świat, setki milionów ludzi ; ~ "A ~.;, obserwujących w telewizji astronautów na Księżycu ~ ~ - ""~ v ''esy
uświadomiło sobie, że oglądana z oddali Ziemia jest jed ;~~=~Ą* - ' na, podobnie jak zamieszkująca ją ludzkość. `l`,,:~~:
Zmagania o panowanie nad światem trwały jednak na dal. Oba supermocarstwa trzymały się w szachu nie mogąc zadać decydującego uderzenia, ale świadomość niebezpieczeństwa wojny nuklearnej, amerykańskie kłopoty w Wietnamie oraz radzieckie - na granicy z Chinami - wszystko to skłaniało obie strony do szukania porozumienia. W styczniu 1970 r. Moskwa dopuściła udział Waszyngtonu w proponowanej konferencji bezpieczeństwa
i współpracy w Europie, która dla ZSRR mula się stać namiastką traktatu pokojowego z Niemcami i środkiem pokojowej neutralizacji Europy Zachodniej. W marcu 1970 r. wszedł w życie układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, ratyfikowany przez 48 państw Zwycięstwo socjaldemokratów w RFN w wyborach wrześniowych 1969 r. nasiliło tendencje odprężeniowe w Bonn. W sierpniu 1970 r. podpisano w Moskwie układ między ZSRR i RFN zobowiązujący obie strony do "nieograniczonego poszanowania integralności terytorialnej wszystkich państw w Europie w ich obecnych granicach", w tym także wymienionej specjalnie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. W grudniu 1970 r. podobny układ zawarły RFN i PRL (zob. s. 129).
w.
Jeden z członków załogi
statku Apollo 1 l, Edwin Aldrin, sfotografowany przez Neila Armstronga, pierwszego człowieka, który postawił stopę na Ksieżycu. Armstrong powiedział wtedy:
Ten mały krok czfowieka
to gigantyczny skok ludzkości
24

Lata siedemdziesiąte przyniosły równoważenie się potencjałów wojskowych Stanów Zjednoczonych i ZSRR. Światowa ekspansja Związku Radzieckiego nabrała nowego charakteru; wykorzystując polityczny, społeczny i moralny kryzys wewnętrzny w Stanach Zjednoczonych oraz ich zaangażowanie w beznadziejną wojnę wietnamską, Kreml coraz sprawniej łączył ofensywę światową z "budowaniem mostów". Celem tej polityki byto neutralizowanie Europy Zachodniej,
wzmocnienie pozycji wobec Chin, kontakty gospodarcze z Japonią i rozszerzanie wpływów w Afryce i Azji. Strategia ta nie zawsze przynosiła Moskwie powodzenie. W październiku 1971 r. Chińska Republika Ludowa została przyjęta do ONZ, a w 1972 r. po serii posunięć związanych z wymianą sportowców ("dyplomacja pingpongowa") zaczęła normalizować swe stosunki ze Stanami Zjednoczonymi. W lutym 1972 r. oficjalną wizytę w Pekinie złożył prezydent Richard Nixon. Rosło zaangażowanie Moskwy w Ameryce Południowej, Azji Południowo-Wschodniej, na Bliskim Wschodzie
i w Afryce. Przyczółkami ZSRR stały się Egipt, f Libia i Somalia, a broń radziecka docierała 'M
również do partyzantów w Angoli i Mozambi
ku. I w Afryce jednak ekspansja Kremla napotkała przeszkody: w lecie 1972 r. pogorszyły się stosunki radziecko-egipskie, a w lipcu prezydent Egiptu Anwar As-Sadat usunął z kraju doradców radzieckich, którzy nadmiernie ingerowali w sprawy tego kraju.
Chociaż Stany Zjednoczone dysponowały coraz lepszym sprzętem i zwiększały liczbę rakiet międzykontynentalnych, w 1971 r. Związek Radziecki uzyskał przewagę w tej dziedzinie. Trudności Stanów Zjednoczonych w Wietnamie i konflikt ZSRR z Chinami skłaniały oba supermocarstwa do ograniczonego, ale stale rozszerzającego się kompromisu. Ukoronowaniem tej tendencji było podpisanie 22 V 1972 r. przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Nixona i szefa KPZR Breżniewa układu o ograniczeniu zbrojeń strategicznych, nazwanego w skrócie SALT I. Wizyta Nixona w ZSRR odbyła się kilka dni po zaminowaniu przez Stany Zjednoczone portów północnowietnamskich. Brak reakcji Moskwy na ten krok świadczył o wadze, jaką Kreml przywiązywał do swej polityki odprężenia. Waszyngton nie ukrywał bezradności w polityce ogólnoświatowej. Oświadczenia amerykańskie z okazji podpisania układu przypominały wręcz frazesy dyplomacji brytyjskiej po haniebnym układzie monachijskim z 1938 r.
Amerykańska polityka biernego utrzymywania równowagi sił, deklaracje prezydenta Nixona o "pokoju dla całego pokolenia" i jego porozumienie z Breżniewem - będące porozumieniem dwóch współwładców świata - wszystko to stwarzało złe perspektywy dla świata zachodniego. Protokół moskiewski podpisany w lipcu 1974 r. przez Nixona i Breżniewa o ograniczeniu budowy obrony antyrakietowej i zakazie
Spotkanie Mao Zedong-Nixon w Pekinie w lutym 1972 r. Nixon był pierwszym amerykańskim prezydentem, który przybył do państwa komunistycznego
25

przeprowadzania prób atomowych pod ziemią, a także przedleżenie tych porozumień przez nowego prezydenta Geralda Forda i Breżniewa we Władywostoku w listopadzie 1974 r. umacniaty odprężenie, lecz stanowiły ryzykowną próbę polityki prowadzonej z pozycji saabszego. Plany europejskie
Kremla zakaadaty nor- ~ -.
malizację stosunków między obydwoma pań
Wschodniej. Neutrali
zacji Europy Zachodniej saużyla propaganda pokojowa ZSRR, mają
ca utrwalić w zachodniej opinii publicznej mit Rosjan jako rozsądnych Europejczyków, w przeciwieństwie do groźnych i nieobliczalnych Chińczyków Intencją Moskwy byto jak najszybsze przygotowanie konferencji bezpieczeństwa i wspóapracy w Europie z udzialem Stanów Zjednoczonych i Kanady W listopadzie 1972 r. rozpoczęto się w Helsinkach pierwsze spotkanie przygotowawcze państw uczestniczących w konferencji. Jednocześnie Kreml stale rozbudowywaa sieć agentów Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) i wywiadu wojskowego. Powtarzające się skandale z radzieckimi szpiegami wykrywanymi w Wielkiej Brytanii, Belgii i innych krajach nie wpaywaly jednak na zachodnioeuropejską opinię publiczną, pragnącą spokoju i bezpieczeństwa oraz handlu z obozem komunistycznym.
Innym krokiem na drodze do realizacji radzieckiej wizji odprężenia stai się podpisany we wrześniu 1971 r. ukaad czterostronny w sprawie statusu Berlina Zachodniego. Porozumienie to, polegające na potwierdzeniu wtadzy sojuszniczej nad tą częścią miasta oraz jej odrębności od RFN, byto ustępstwem Zachodu, które umożliwito rokowania między RFN a NRD. Rozmowy te zakończyto podpisanie ukaadów o ruchu tranzytowym i komunikacji, a w grudniu 1972 r. - układu zasadniczego zawierającego stwierdzenie odrębności państwowej obu sygnatariuszy, choć nie obejmującego formalnie uznania NRD przez RFN. W tym samym roku Bundestag ratyfikowat ostatecznie układ z ZSRR z 1970 r., a w 1973 r. oba państwa niemieckie zostały przyjęte do ONZ.
Proporcje sit między NATO i Ukladem Warszawskim zmienny się na niekorzyść Zachodu. Amerykański alarm atomowy zapobiega, co prawda, desantowi radzieckiemu na Bliskim Wschodzie podczas kolejnej
26
Po podpisaniu przez Breżniewa i Nixona układu SALT I
w maju 1972 r., przywódca ZSRR przybył w 1973 r.
z rewizyłq do Stanów Zjednoczonych

wojny izraelsko-arabskiej, wojny Jom Kippur (od nazwy święta żydowskiego - Dzień Pojednania, Dzień Sądu), w październiku 1973 r. (zob. s. 65), lecz ZSRR postawił warunki zaniechania akcji: Stany Zjednoczone miały powstrzymać Izrael, który był bliski całkowitego zniszczenia
Zapotrzebowanie, źródfa dostaw i główne kierunki handlu ropą naftową w 7973 r.
STANY/ ) ZJEDN~~~ ~~r~
s\1 ~~ K A N A D A , Z
WIELKA BRVTA.
iD
t~ \m
\2 9 1
ST. ZJEDN.\

) ... ^ , - , - ~ . , I
1
6
7 ~~ ~ S
Z
KOREA Q
'
' ~
j,~ ~~S~ C H . Y
~ I N
T PD, ~ P
~ ~ I R A N ' l
`~
~~
~
,
J
~~
11`IEZJA ~~RA~

I i
S
L I B I A ~ 1 L ~~ E J T ~ r ~ ~ tĄ-
IEGIRT ARABIA
I N D 1 E 1\~~I ~ , fik'
SAUDYJSKA~~,
)
\ ,~~
'
~
`/
t.y~~ ą~MAdli~ ,:,~"��
l '
.
~r~
d
J
Ó~
IND
NEZJAi
Zr~ ~..~
AUSTRALIA
dostawy na potrzeby wewnętrzne
1 mm szerokości wstęgi odpowiada przewozowi 100 mln ton rapy naftowej I ~',,
arabskich przeciwników Wojna odbiła się fatalnie na gospodarce Zachodu. Kraje arabskie sięgnęły po broń ekonomiczną, podwyższając ceny ropy naftowej. Mimo iż kraje wysoko rozwinięte zareagowały na to podniesieniem cen towarów eksportowanych przez siebie, ich ekspansja gospodarcza, trwająca nieprzerwanie od II wojny światowej, uległa zahamowaniu. Proces ten nazwano kryzysem paliwowym, gwałtowny wzrost cen benzyny oraz załamanie koniunktury wywołały szok psychiczny w społeczeństwach zachodnich.
Nasiliło to rozbieżności interesów między głównymi państwami Zachodu. Pragnąc utrwalić swą pozycję opiekuna Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone nie troszczyły się jednak o jej interesy gospodarcze i polityczne. Formułując zasady "Nowej Karty Atlantyckiej" z udziałem Stanów Zjednoczonych, Europy Zachodniej i Japonii, amerykański sekretarz stanu Henry Kissinger zaznaczył w kwietniu 1973 r., że Waszyngton ma interesy ogólnoświatowe, podczas gdy Europa Zachodnia - tylko regionalne. W czasie wojny Jom Kippur w 1973 r. Nixon podjął bez uzgodnienia z sojusznikami z NATO decyzję o przerzuceniu części sił amerykańskich z Europy Zachodniej na Bliski Wschód, na co sojusznicy zachodnioeuropejscy odmówili ułatwień transportowych, obawiając się osłabienia swej obronności i retorsji arabskich.
człowiek na Księżycu układy RFN z ZSRR i PRL normalizacja stosunków amerykańsko-chińskich � SALT I
układ czterostronny w sprawie Berlina
oba państwa niemieckie w ONZ
kryzys paliwowy
27

Świat w połowie lat siedemdziesiqtych
W 1973 r. Stany Zjednoczone zakończyly wojnę interwencyjną w Wietnamie (zob. s. 62). Recesja na Zachodzie skłaniali rządy państw wysoko rozwiniętych do szukania możliwości handlu ze światem komunistycznym, a kapitały zwolnione przez załamanie koniunktury chętnie pożyczano państwom bloku moskiewskiego, które przeznaczały je m.in. na zbrojenia. Administracja amerykańska nie stawiała warunków ani ograniczeń wymianie gospodarczej, podkreślając niemieszanie się w wewnętrzne sprawy ZSRR i jego satelitów. Moskwie chciano nawet sprzedawać urządzenia dla KGB. Na tym tle doszło do konfliktu między rządem Stanów Zjednoczonych i Kongresem, który domagał się respektowania swobód demokratycznych w państwie radzieckim, uzależniając od spełnienia tych postulatów przyznanie dalszych kredytów.
Widząc rozbieżności interesów między państwami zachodnimi, ZSRR czynił wszystko, by włączać poszczególne kraje w orbitę swych zabiegów Stąd wynikały dobre stosunki Kremla i Francji. Również kontakty Związku Radzieckiego z RFN byty ożywione i nie zepsuło ich nawet wykrycie w najbliższym otoczeniu kanclerza Brandta szpiega radzieckiego oraz związana z tym dymisja szefa rządu RFN. Nowy kanclerz socjaldemokratyczny Helmut Schmidt przyjechał do Moskwy już w listopadzie 1974 r., by podpisać długoterminową umowę gospodarczą. Planom radzieckim, zmierzającym do skłócenia i neutralizowania państw zachodnioeuropejskich, sprzyjały też wydarzenia na Cyprze w lecie 1974 r., gdzie doszło do konfliktu Grecji i Turcji. W rezultacie Grecja wystąpili ze struktury wojskowej NATO (wcześniej, w 1966 r. zrobili to Francja).
Lata 1973-1974 przyniosły kolejne narady przygotowawcze przed konferencją bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Strona radziecka podkreślali konieczność omówienia problemów umocnienia bezpieczeństwa i rozwoju współpracy gospodarczej, a także zatwierdzenia terytorialnego status quo w Europie. Państwa NATO nalegały na sprecyzowanie warunków zwiększenia zaufania międzynarodowego, obniżenia ryzyka konfliktu zbrojnego w Europie, a także omówienie kwestii praw człowieka. W tym punkcie Kreml i jego satelici akcentowali ideologiczne ograniczenia swobody kontaktów międzyludzkich i wymiany informacji. Stopniowo jednak następowało zbliżenie stanowisk. Zasadniczy przełom nastąpił w grudniu 1974 r., gdy rozwiązano problemy tzw. trzeciego koszyka, dotyczącego kontaktów międzyludzkich i praw człowieka.
Lata 1975-1976 przyniosły niespotykane od zakończenia II wojny światowej sukcesy ZSRR w skali światowej. Związany z Moskwą komunistyczny rząd Wietnamu Północnego złamał pokój ze stycznia 1973 r., zajmując w kwietniu 1975 r. Sajgon i wprowadzając komunistyczną kontrolę nad całym Wietnamem (zob. s. 62). Pod koniec 1975 r. specjalny korpus kubański przy użyciu radzieckiego sprzętu pomógł siłom
28
Helmut Schmidt (ur. 1918), niemiecki polityk i ekonomista, działacz SPD, kanclerz RFN
w latach 1974-1982

komunistycznym opanować Angolę. Po zdobyciu wtadzy w Mozambi-
ku przez ugrupowanie promoskiewskie ZSRR mógt już myśleć o opa-
nowaniu potudniowej Afryki. "Klientami" Związku Radzieckiego
w Afryce byty: Algieria, Mali,
~ �
' ~ ~ ' ^; .-r ~"
Gwinea, Libia i Uganda. Z ko-
�~
'~ "
lei na Bliskim Wschodzie ~ ~ ~,
ws arcie woskowe otrz m -
P J Y Y ~
wały z Moskwy Syria i Irak.
W grudniu 1975 r., gdy amery-
kański sekretarz stanu Kissin- ""
ger ostrzegat przed tego ro-
dzaju krokami, na Kremlu
"
..
stwierdzono wprost: "Odprę- .~
żmie nie oznacza utrzymania
status quo w świecie". � - "
Związek Radziecki zrównał
się pod względem militarnym _
ze Stanami Zjednoczonymi, ~ '
a w niektórych dziedzinach na-
wet zdobył przewagę. W 1975 r.
Stany Zjednoczone posiadaty 1 tys. rakiet międzykontynentalnych, ZSRR Uchodźcy w ostatnich chwilach
zaś 1,6 tys. Radziecka przewaga w liczbie wyrzutni podwodnych sięgata przed zajęciem Sajgonu przez
25%, a w liczbie czotgów byta czterokrotna. W lotnictwie z kolei Stany wojska Vietcongu. Okoliczności
Zjednoczone miaty około dwukrotną przewagę; górowaty też w liczbie po- amerykańskiej ewakuacji
cisków wielogtowicowych. Związek Radziecki skoncentrowat swe wysit- znalazły odbicie w popularnym
ki na obronie przeciwrakietowej, dzięki czemu mógt przechwycić więk- w Polsce określeniu "Sajgon",
szość nadlatujących rakiet przeciwnika, a Moskwa stata się miastem pra- będqrym synonimem
zamieszania i chaosu
wie wolnym od zagrożenia jądrowego, podczas gdy glówne ośrodki Sta-
nów Zjednoczonych byty w dużej mierze bezbronne. Waszyngton wyda-
wat na zbrojenia ok. 6% dochodu narodowego, podczas gdy ZSRR -
15-20%, czyli tyle, ile hitlerowskie Niemcy w szczytowym okresie woj-
ny Ogromny program zbrojeniowy Związku Radzieckiego i jego satelitów
byt możliwy dzięki kredytom i dostawom z Zachodu, który potrzebowat
pilnie nowych rynków zbytu. Ogółem w latach 1970-1976 ZSRR i jego sa-
telici zwiększyli zadtużenie na Zachodzie z 2 mld do ok. 45 mld dolarów
Kraje komunistyczne rozwijaty nie tylko tradycyjne rodzaje uzbrojenia
i broń jądrową, ale stale doskonality arsenał broni biologicznych i che-
micznych. Dotyczyto to np. środków psychotropowych o specjalnym dzia-
taniu. Celem badań było uzyskanie broni, która moglaby ingerować w
świadomość ludzką.
W dniach 30 VII-1 VIII 1975 r. spotkali się w Helsinkach przedstawi-
ciele 35 państw europejskich, Stanów Zjednoczonych i Kanady Konfe-
rencja Bezpieczeństwa i Wspótpracy w Europie (KBWE) zakończyta się
podpisaniem Aktu Końcowego KBWE. Zawierat on stwierdzenie "suwe-
rennej równości", "integralności terytorialnej oraz wolności i niepodle-
gtości politycznej" państw-sygnatariuszy oraz ich zobowiązanie do po-
wstrzymywania się od "użycia lub groźby użycia siły przeciwko integral-
ności terytorialnej lub niepodlegtości politycznej" jakiegokolwiek pań-
29


stwa, przy czym, jak stwierdzono, "żadne względy nie mogą posłużyć jako usprawiedliwienie uciekania się do groźby użycia siły lub jej użycia". Akt Końcowy KBWE potwierdzał nienaruszalność granic w Europie, pokojowy tryb załatwiania sporów, a także zawierał zobowiązanie do przestrzegania praw człowieka. Nawiązano przy tym do Karty Narodów Zjednoczonych i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. W tzw. trzecim koszyku zapowiedziano rozszerzanie współpracy międzynarodowej w dziedzinie kontaktów międzyludzkich, swobodę podróżowania, wymiany informacji oraz dóbr kulturalnych.
Formalnie rzecz biorąc, Akt Końcowy KBWE nie stanowił umowy międzynarodowej ani traktatu pokojowego, lecz rodzaj wielostronnej deklaracji zobowiązań moralno-politycznych, przy czym różnym państwom zależało na podkreśleniu innych aspektów Aktu. Związek Radziecki i blok komunistyczny akcentowały nienaruszalność granic, która była dla Moskwy warta zgody na trzeci koszyk, i rozdział o prawach człowieka. W lecie 1975 r. przywódcom radzieckim zdawać się mogło, iż deklaracja KBWE będzie jeszcze jednym popisem retoryki przynoszącym im korzyści propagandowe, a Zachód da się bezwolnie wciągać w tę grę. Tymczasem Akt Końcowy KBWE okazał się bronią obosieczną; potwierdzając status quo w Europie, akcentował zasady moralne, których łamanie było podstawą systemu komunistycznego. Akt Końcowy KBWE stal się nową płaszczyzną do egzekwowania tych zasad.
Sytuacja międzynarodowa pod koniec dekady
Gdy w styczniu 1977 r. urząd obejmował nowy prezydent Stanów Zjednoczonych Jimmy Carter, wydawało się, że światowa rywalizacja dwóch supermocarstw wkroczy w nową fazę. "Czyste ręce" nowej administracji amerykańskiej i idealizm jej programu obrony praw człowieka dobrze temu przekonaniu wróżyły Związek Radziecki nie zamierzał jednak wykonywać podjętych w Helsinkach zobowiązań w dziedzinie praw obywatelskich. Również i umowa SALT I była stopniowo przez Moskwę naruszana.
Stany Zjednoczone protestowały przeciwko temu w sposób nieprzekonywający W lipcu 1977 r. ogłoszono w Waszyngtonie, iż w przyszłym wyposażeniu armii amerykańskiej znajdzie się broń neutronowa i pociski samosterujące Cruise. Stanowiło to zapowiedź nowego technologicznie etapu wyścigu zbrojeń. Dynamizm ekipy Cartera malał jednak pod wpływem trudności gospodarczych, a szczególnie energetycznych. 0 ile bowiem ZSRR cierpiał nieustannie na niedobór produkcji zbóż, o tyle gospodarka Stanów Zjednoczonych napotkała poważne bariery związane z podnoszeniem cen ropy naftowej przez kraje arabskie. Dyplomacja amerykańska odniosła wprawdzie poważny sukces na Bliskim Wschodzie, doprowadzając we wrześniu 1978 r. do egipsko-izraelskiego układu w Camp David, ale proradzieckie kraje arabskie kontynuowały dotychczasową politykę. Wcześniej, w kwietniu tego roku Carter zapo
Amerykanie wychodzd z Wietnamu odprężenie nie hamuje ekspansji radzieckiej
I~ KBWE
30

wiedział wstrzymanie prac nad bombą neutronową, a wygaśnięcie umowy SALT I pozwoliło ZSRR zwiększać przewagę liczebną w broniach strategicznych. Gdy w czerwcu 1978 r. amerykański prezydent zaprotestował przeciw wykorzystywaniu przez ZSRR odprężenia dla własnych celów wojskowych i lekceważeniu przez Kreml zobowiązań helsińskich w sprawie praw człowieka, miał w ręku mało atutów
Trwała strategiczna ofensywa Kremla. W marcu 1977 r. Kubańczycy próbowali, przy wsparciu politycznym i wojskowym ZSRR, podbić z terenu Angoli bogatą prowincję Zairu, Katangę. Dzięki pomocy
Francji, ChRL, Maroka i Egiptu atak został odparty Na przełomie marca i kwietnia 1977 r. Związek Radziecki podpisał układy o przyjaźni z Angolą, Mozambikiem i Somalią. W lutym tego roku przewrót wojskowy w Etiopii wyniósł do władzy Mengystu Hajle Marjama, proradzieckiego zwolennika rządów dyktatorskich. Gdy w lecie 1977 r. rozgorzała wojna między Etiopią i Somalią, ZSRR poparł Etiopczyków, w rezultacie czego w listopadzie 1977 r. Somalijczycy wymówili wątpliwej wartości układ z Moskwą i armia radziecka musiała się wycofać z bazy w Berberze nad Zatoką Adeńską.
Nie zmieniło to wprawdzie układu sił w tym rejonie, silnym oparciem ZSRR pozostawał bowiem Jemen Południowy i Etiopia, która odparła ofensywę somalijską. Kreml zacieśniał współpracę z Syrią i Libią, której szef Mu'ammar al-Kaddafi popierał międzynarodowy terroryzm. Związek Radziecki i jego satelici wspierali też i szkolili potajemnie terrorystów działających w różnych krajach, jak np. Czerwone Brygady, wsławione zamordowaniem chadeckiego premiera Włoch Aldo Moro w maju 1978 r., a także terrorystów zachodnioniemieckich i palestyńskich. Nie wszędzie jednak radziecka ofensywa przynosiła sukcesy Pewne trudności ideologiczne spowodował rozwój eurokomunizmu, związanego z niezależną od Kremla postawą partii komunistycznych Włoch i Hiszpanii. W obliczu ostrej rywalizacji radziecko-chińskiej poważnym ciosem było dla Moskwy zawarcie w sierpniu 1978 r. japońsko-chińskiego układu o pokoju i przyjaźni. ZSRR sam pchnął Tokio w tym kierunku, odmawiając rozmów na temat okupowanych przez siebie od 1945 r. Wysp Kurylskich. Mocarstwem szczególnie kłopotliwym dla Kremla pozostawały Chiny Ludowe. Po śmierci Mao Zedonga w sierpniu 1976 r. nowe kierownictwo chińskie obrało politykę otwarcia się na Zachód oraz modernizacji gospodarki i armii, broniąc się przed hegemonią radziecką. Stopniowo nawiązywano kontakty gospodarcze, kulturalne i polityczne między Pekinem i państwami zachodnimi. W styczniu 1978 r. doszlo do układu ekonomicznego ChRL-EWG, a w maju tegoż roku wysłannik prezydenta Cartera Zbigniew Brzeziński odwiedził Pekin, usuwając resztę przeszkód na drodze do nawiązania stosunków dyplomatycznych między Stanami Zjednoczonymi i ChRL.
W sierpniu 1978 r. zmarł papież Paweł VI. W niespełna trzy tygodnie później konklawe, czyli zgromadzenie kardynałów, wybrało nowego pa
ś
Papież Jan Paweł II (Karol Wojtyła) (ur. 1920). Wiadomość o wyborze papieża-Polaka stała się sensacja światowa. Podkreślano, że
Jan Paweł II został pierwszym od 455 lat papieżem nie-Włochem, że pochodzi z kraju komunistycznego, w którym, mimo 35 lat walki
z religia i Kościołem katolickim, wiara pozostała natchnieniem większości narodu. Dzięki niezwykłej komunikatywności Jan Paweł II stał się wkrótce bohaterem mediów zachodnich. Wylansowano nawet przebój Wojtyla Disco
31

pieża w osobie kardynała Albino Lucianiego, k' Pawła I, dla zaakcentowania woli kontynuacji poprzedników. Po 33 dniach pontyfikatu zmarł or 16 X 1978 r. caly świat zelektryzowali wiadomość o wyborze kardynała Karola Wojtyły, który przyjął imię Jana Pawła II. Fakt ten skupił uwagę opinii międzynarodowej na Polsce
i Europie Wschodniej. Podkreślano, że wybór ten przywołuje myśl o jedności kultury europejskiej, sztucznie podzielonej przez układ sił po II wojnie światowej. Potwierdził on porażkę strategii komunistów w Polsce. Nowe podejście, jakie prezentował Jan Paweł II, obnażało fałsz ideologii narzuconej siłą. Wśród serdecznych słów nadsyłanych do Watykanu przez głowy państw ostentacyjnie zimno brzmiały życzenia podpisane przez Breżniewa.
Pod koniec lat siedemdziesiątych sytuacja na świecie zmieniła się w takim stopniu na korzyść ZSRR, że zaczął on podejmować próby zastraszania Europy Zachodniej swą przewagą militarną, a także bezpośrednimi interwencjami wojskowymi. Układ SALT II podpisany w czerwcu 1979 r. podczas wiedeńskiego spotkania na szczycie Breżniew-Carter określal górną granicę liczbową strategicznych
środków przenoszenia broni nuklearnej. Na początku 1979 r. Kreml zainstalował na wyrzutniach pierwsze 60 rakiet typu SS-20 osią
gających każdy cel w Europie z dokładnością 50-60 m. Amerykański "parasol atomowy" nad Europą Zachodnią stał się niewystarczający Korzystając z tego, ZSRR zaczynal podejmować próby nacisku bądź
szantażu wobec zachodnioeuropejskich sojuszników Stanów Zjednoczonych. Rządy państw Europy Zachodniej nie zdecydowały się przyjąć propozycji Waszyngtonu, by wyposaźyć NATO w bomby neutronowe dla zrównowaźenia dwukrotnej przewagi radzieckiej w czołgach. Przed rządami tymi stanął dylemat: albo decydować się na dozbrojenie i drażnić Moskwę, albo kontynuować politykę odprężenia, w dalszym ciągu cofać się przed potęgą militarną ZSRR, a w istocie - zwiększać ryzyko ataku radzieckiego. Była to alternatywa kłopotliwa dla rządów demokratycznych, podlegających presji opinii publicznej, paraliżowanej przez możliwość wybuchu wojny atomowej w Europie.
W październiku 1979 r. Breżniew wystąpił z twierdzeniem, iż zamontowanie rakiet amerykańskich byłoby "założeniem miny pod fundamenty pokoju", a szczególna odpowiedzialność spadłaby za to na RFN, gdyż pierwsze kontruderzenie skierowano by na to państwo. Obok tej groźby szef KPZR uczynił też gest zachęty, zapowiadając wycofanie 20 tys. żołnierzy radzieckich i tysiąca czołgów z NRD, jeśli Zachód zre
Spotkanie Breżniew-Carter
w Wiedniu w czerwcu 1979 r., podczas którego podpisano układ SALT li
32

zygnuje z rozmieszczania nowych rakiet. Byli to oferta oburzająca w swojej nieproporcjonalności. Plan Kremla polegal na sklonieniu RFN do wyjścia z NATO w zamian za opuszczenie NRD przez wojska radzieckie, a następnie na zjednoczeniu i neutralizacji Niemiec w myśl planu Stalina z 1952 r. Szantaż radziecki jednak zawiódł. Pod koniec grudnia 1979 r. w Brukseli 14 szefów rządów NATO zdecydowało o rozmieszczeniu po 1983 r. w Europie 572 rakiet Pershing II i Cruise.
W styczniu 1979 r. wojska wietnamskie zajęty Kambodżę, obalając prochiński reżim Czerwonych Khmerów (zob. s. 62). Wydawalo się, że wojna radziecko-chińska wisi na wlosku, jednak Moskwa zareagowali tylko ostrzeżeniem, by Pekin wycofal swoje wojska, "dopóki nie jest za późno". W wyniku konfliktu Chiny nic nie osiągnęły, gdyż armia wietnamska oparła się ofensywie części sil chińskich użytych w wojnie. Stosunki Moskwa-Pekin byty nadal fatalne.
Stany Zjednoczone w dalszym ciągu usiłowaly odzyskać utraconą pozycję. Waszyngton dążyl do zamiany dotychczasowego układu dwubiegunowego w układ pięciobiegunowy Stany Zjednoczone-ZSRR-ChRL Japonia-Europa Zachodnia. W związku z tym prezydent Carter rozgrywal kartę chińską. 1 I 1979 r. Waszyngton i Pekin nawiązaly stosunki dyplomatyczne, a wkrótce do Stanów Zjednoczonych przybyl glówny zwolennik modernizacji, wicepremier Deng Xiaoping (Teng Siao-ping). Ważnym osiągnięciem amerykańskim było także doprowadzenie w marcu 1979 r., dzięki osobistej mediacji Cartera, do pokoju izraelsko-egipskiego.
Sukcesy te przyćmiła jednak zmiana sytuacji na Srodkowym Wschodzie. Waszyngton popelnil poważny bląd, popierając do końca chwiejący się rząd szacha w Iranie, przez co islamska rewolucja, która pod przewodnictwem ajatollaha (wyższego duchownego szyickiego) Ruhollaha Chomejniego obalili ten rząd na początku 1979 r., przybrali gwaltownie antyamerykański charakter. Starania ZSRR, by poddać rozwój sytuacji w Iranie kontroli, również zawiodly W listopadzie 1979 r. prestiż Stanów
Zjednoczonych doznał poważnego uszczerbku, gdy bojówkarze Chomejniego opanowali ambasadę Stanów Zjednoczonych i wzięli zakładników spośród dyplomatów amerykańskich, żądając wydania szacha.
Pogwalcenie przez Iran prawa międzynarodowego ukazalo bezsilność cywilizacji zachodniej wobec podobnych sytuacji; Chomejni nie przyjąl nawet przybytego z akcją mediacyjną do Teheranu sekretarza generalnego ONZ Kurta Waldheima. Natomiast Związek Radziecki wstrzymal się od glosowania nad rezolucją Rady Bezpieczeństwa w sprawie zakladników oraz zalożyl weto wobec sankcji przeciw Iranowi, zachęcając niedwuznacznie napastników Wstrzymanie eksportu ropy irańskiej spowodowalo kolejną zwyżkę cen światowych tego paliwa. W związku z tym prezydent Carter byt zmuszony ogłosić bardzo niepopularny program oszczędnościowy Polityka amerykańska znalazla się w ślepym zaułku.
"`
"Gdy wspomniałem kwestię praw człowieka i ograniczenia emigracji, Deng odparł: oJeśli pan chce, bym puścił 10 mln Chińczyków do Stanów Zjednoczonych, z przyjemnością to uczynięo. Roześmieliśmy się. Zaproponowałem
w zamian za 10 mln Chińczyków przyjazd 10 tys. dziennikarzy amerykańskich do Chin. Deng roześmiał się i zmienif temat" - prezydent Jimmy Carter o rozmowie z Deng Xiaopingiem w Stanach Zjednoczonych, 1979 r.
Ajatollah Ruhollah Chomejni (1900-1989), przywódca irańskiej rewolucji islamskiej. W jednym z przemówień
z sierpnia 1979 r. zapowiadał, że islam i Koran podbija świat. Droga do tego celu
była dlań walka: Straszq nas śmiercict. Nasz naród uważa męczeństwo za honor, więc jak można straszyć nas śmiercic~2
nowa ekipa w Białym Domu
Polak papieżem SALT II
odłożona decyzja NATO Deng w Stanach Zjednoczonych rewolucja w Iranie
33 q ~~,

tli ,
-Zple Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału za leży
asiacmgi~ potrafisz omówić następujc~ce tematy:
1 Ogólna charakterystyka układu sił na świecie w latach sześćdziesicttych.
2 Polityka Izraela i jej reperkusje międzynarodowe.
3 Radziecka koncepcja odprężenia w pierwszej połowie lat siedemdziesiqtych.
4 Polityka ZSRR wobec państw Trzeciego Swiata.
5 Geneza i znaczenie konferencji w Helsinkach w 1975 r.
6 Stosunki amerykańsko-radzieckie w latach siedemdziesicttych i kierunki ekspansji obu mocarstw.
7 Nowe formy polityki imperialnej ZSRR w okresie rzqdów Chruszczowa i Breżniewa.
8 Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych za prezydentury Kennedy'ego, Nixona i Cartera.
Przykłady ćwiczeń
1 W jaki sposób działania polityczne dwóch światowych mocarstw, Stanów Zjednoczonych i ZSRR, wzajemnie się warunkowały2
2 Na podstawie analizy sytuacji międzynarodowej w latach sześćdziesic~tych i siedemdziesic~tych oceń, która z dwóch tendencji dominowała - odprężeniowa czy konfrontacyjna2
3 Jakie znaczenie dla Kościoła rzymskokatolickiego i dla świata miał Sobór Watykański 112
,1
(r) aggiornamento ~ ajatollah
(r) ekumenizm
~ "Europa ojczyzn" (r) Jom Kippur
(r) KBWE
(r) kryzys kubański t kryzys paliwowy (1 X73)
. mur berliński (r) "nowa polityka wschodnia" RFN (r) SALT 1
. SALT 11
. Sobór Watykański 11 ~ sputnik
~ strategia "budowy mostów", (r) "światowa wieś" ~ trzeci koszyk
. wojna sześciodniowa
Satyryczny komentarz do konfliktu bliskowschodniego w latach siedemdziesiqtych. Arabowie i Izraelczycy wykrwawiajq się
w walce, podtrzymywani przy życiu przez transfuzje, których dokonujq: prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon i przywódca
ZSRR Leonid Breżniew
34