WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania
Przez dłuższy czas w integrującej się Europie przeważały cele ekonomiczne. Początkowo
nie podejmowano działań integracyjnych w dziedzinie polityki społecznej i polityki rynku
pracy. Znajduje to odzwierciedlenie w Traktacie Rzymskim.
TRAKTATY RZYMSKIE
Unia Europejska zrodziła się ze WSPÓLNOTY WĘGLA I STALI. Najważniejsze były zatem:
Kwestie gospodarcze
Jednolity wspólny rynek
Swoboda przepływu kapitału, pracowników, towarów i usług.
Pojawiły się co prawda także skromne postulaty dotyczące między innymi swobodnego
przepływu pracowników, równej płacy dla mężczyzn i kobiet oraz wzmianki na temat
poprawy warunków życia i pracy pracowników, jednak nie były one na tyle silnie wyrażone,
aby mogły przyczynić się do jakiejś radykalnej zmiany w obszarze społecznym. (Dopiero w
latach 80. ubiegłego wieku zaczęto dostrzegać problemy społeczne, ale do dziś pozostają one
zdecydowanie daleko za celami gospodarczymi).
JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI (1986)
Zasadne będzie stwierdzenie, że pewnego rodzaju pierwszą ważną cezurą w dziejach
integracji europejskiej jest rok 1986, w którym – wraz z podpisaniem zmian wprowadzonych
do Traktatu rzymskiego w postaci Jednolitego aktu europejskiego – następuje zmiana w
podejściu Wspólnoty do problemu polityki społecznej. Do Traktatu włączono bowiem
dodatkowe dokumenty, które podejmowały zagadnienia socjalne, wynikające z
przyspieszenia w tworzeniu się wspólnego rynku. Można zatem zgodzić się z opinią, że
dzięki zapisom zawartym w JAE polityka społeczna nabierze w końcu większego znaczenia.
Trzeba jednak zauważyć, że zmiany te nie wprowadzały jakichś nadmiernie rozbudowanych
praw w dziedzinie polityki społecznej – raczej minimalne reguły, które na dodatek nie
powinny były zakłócać działalności małych i średnich przedsiębiorstw.
• Były to więc przede wszystkim zapisy dotyczące między innymi minimalnych
standardów, tzn.:
- bezpiecznego i nieszkodzącego zdrowiu środowiska pracy
- przezwyciężania barier technicznych w produkcji i przepływie towarów w celu
ochrony zdrowia
1
WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania
- tworzenia bezpiecznej pracy
- wyrównywania standardów w dziedzinie warunków i stosunków pracy
- harmonizacji uprawnień pracowniczych
• Dlaczego ograniczono się do tylko minimalnych standardów? Odpowiadając na to
pytanie, warto przypomnieć powód zmiany stanowiska w dziedzinie polityki
społecznej
Wspólnoty.
Kilka
czynników
o
tym
zadecydowało,
jednak
najpoważniejszym katalizatorem przemian była obawa państw bogatszych przed
stratami na handlu z krajami biedniejszymi. Stanowisko to wynikało z przekonania
tych pierwszych, że ci drudzy mogą taniej produkować ze względu na niższe zarówno
płacowe, jak i pozapłacowe koszty pracy. Innymi słowy, mając gorsze warunki pracy i
niższe standardy higieny oraz bezpieczeństwa na miejscu pracy, „oszczędzają”. Ten
problem – wyrównywanie warunków pracy oraz ujednolicenia standardów BHP – był
przedmiotem pierwszej wspólnej regulacji na obszarze polityki społecznej (grudzień
1987). Formą tego ujednolicenia miało być ustalenie standardów minimalnych.
Określaniu standardów minimalnych towarzyszyła szeroka debata na temat kosztów
ich wprowadzenia dla takich krajów jak Portugalia, Hiszpania i Grecja. Krajem
inicjującym te zapisy była Dania, która zaproponowała zmiany traktatowe, ułatwiające
taką harmonizację w ramach JAE.
TRAKTAT Z MAASTRICHT (1992)
Traktat o UE
• Unia Gospodarcza i Walutowa zapowiedziana w Jednolitym Akcie Europejskim
została wzmocniona przez TzM. Miał to być dalszy ciąg wspólnych działań krajów
członkowskich w dziedzinie polityki społecznej, tymczasem stworzono system
polityczny i gospodarczy, który przyczynił się „delegitymizacji ogółu zdobyczy w
sferze prawa społecznego i demokracji społecznej osiągniętych w ramach państw
narodowych Europy Zachodniej”. Traktat z Maastricht, w którym wyraźnie uznano
politykę społeczną za drugoplanową wobec konkurencyjności przedsiębiorstw,
„ukoronował wspólny rynek umową o wprowadzeniu wspólnej waluty” (R. Skidelsky, s.
192). Po podpisaniu Traktatu następuje etap standaryzacji, regulacji i homogenizacji w
dziedzinie standardów socjalnych.
2
WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania
TRAKTAT AMSTERDAMSKI (1997)
• W połowie lat 90. zaczęto w Europie dyskusję na temat zmiany podejścia do pracy i
podziału wytworzonego produktu. Wobec wzrostu bezrobocia oraz coraz bardziej
intensywnego procesu starzenia się społeczeństw zachodniej Europy koszty
utrzymania grup poza rynkiem pracy wydawały się coraz bardziej nie do
udźwignięcia.
• Traktatem Amsterdamskim w 1997 r. przypieczętowano zmianę polityki w sprawie
pracy.
W TA przedmiotem wspólnej troski krajów Wspólnoty stał się jeden z najtrudniejszych
problemów społecznych, jakim stało się bezrobocie. Traktat zawierał standardy socjalne,
jakie powinny być brane pod uwagę przy regulacjach dotyczących integracji gospodarczej
państw członkowskich. Warto wskazać tu na swobodę przemieszczania się pracowników i
zapewnienie im świadczeń socjalnych, brak dyskryminacji w traktowaniu zarówno kobiet,
jak i mężczyzn w miejscu pracy oraz warunki pracy i zabezpieczenia społecznego,
kształcenia zawodowego etc. Próbowano określić potrzebne instrumenty stymulujące
tworzenie miejsc pracy. Francja i Niemcy forsowały rozwiązania wspólne i na relatywnie
wysokim poziomie standardów socjalnych. Ponadto te dwa państwa uważały, że
integracja gospodarcza nie może się dokonać bez jakiejś integracji w zakresie polityki
społecznej. Wielka Brytania dystansowała się od inicjatyw w zakresie wspólnej polityki
społecznej. Kraje biedniejsze natomiast podpisywały wprawdzie uchwalone dyrektywy,
ale przeciągały terminy ich realizacji, korzystając z możliwości stosowania rozwiązań
przejściowych.
STRATEGIA LIZBOŃSKA (2000)
• Najważniejszy i najszerszy tematycznie długookresowy program społeczno-polityczny
zawierała SL, ogłoszona w marcu 2000 roku. Strategia miała stanowić próbę
pogodzenia przeciwstawnych wydawałoby się celów: z jednej strony gospodarczych, a
z drugiej społecznych i ekologicznych. Tymczasem takie wymiary sfery społecznej –
jak na przykład szkolnictwo, zabezpieczenia społeczne – podporządkowano dążeniu
do większej konkurencyjności, postrzegając je jako czynnik produkcji i drugoplanowo
jako narzędzia włączenia społecznego.
3
WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania
Pod koniec lat osiemdziesiątych XX w. do dyskursu unijnego wszedł termin europejski
model społeczny, który stanowił normatywny wyraz stanowiska Unii Europejskiej.
Programy społeczno-gospodarcze miały zostać podporządkowane realizacji pewnych
wspólnych priorytetów, które summa summarum oddawałyby charakter europejskiego modelu
socjalnego ( Por. W. IV – Europejski model socjalny) .
Za EMS optował Jacques Delors (w latach 1985-1994 przewodniczący Komisji
Europejskiej), który zaproponował projekt rynku wewnętrznego wokół „platformy
gwarantującej prawa socjalne” jako wspólne minimum dla narodowych systemów i jako
zalecenie dla przyszłego europejskiego ustawodawstwa (w przemówieniu na kongresie Europejskiego
Związku Zawodowego w 1988. Źródło: Jürgen Boeck, s. 425).
Zgodnie z przyjętą przez Radę Europejską na szczycie w Barcelonie w marcu 2002 r.
definicją: „europejski model społeczny oparty jest na wydajnej gospodarce, wysokim
poziomie ochrony socjalnej i na edukacji i dialogu społecznym”.
Wyzwania, przed jakimi stoi UE, jeśli chodzi o problematykę społeczną:
1. Sytuacja na rynku pracy. Wiąże się z problemem bezrobocia, szczególnie w
młodym pokoleniu, odejścia od pełnego zatrudnia, spadkiem poczucia bezpieczeństwa
socjalnego i społecznego. UE nie bierze na siebie odpowiedzialności za politykę
zatrudnia na poziomie poszczególnych krajów, to pozostaje w kompetencji państw
narodowych. Uzgodniono jednak, że kraje członkowskie UE uznały przyjęte na
szczeblu Unii priorytety (wzrost zatrudnialności, rozwój przedsiębiorczości, rozwój
zdolności przystosowawczych i równych szans oraz równego dostępu do rynku pracy
kobiet i mężczyzn) i zobowiązały się do ich realizacji na poziomach krajowych.
2. Edukacja. Dwa zagadnienia dominują: 1. gospodarka oparta na wiedzy (nowa
gospodarka i rynek wymagają co raz to nowych kwalifikacji. Wysoki poziom
kwalifikacji zawodowych pracowników ma być atutem w globalnej konkurencji) oraz
2. problem osób o niskiej zatrudnialności (chodzi o osoby mniej zdolne, sprawne,
starsze). To implikuję potrzebę kształcenia wysokiej jakości dla nowej gospodarki
oraz konieczność uzupełniania i dostosowywania kształcenia osób, które mają
trudności na rynku pracy.
3. Wykluczenie społeczne. Rozumiane w kontekście deficytów statusowych uprawnień,
które przysługują jednostkom lub całym grupom społecznym. Przejawia się to w
ograniczeniu uczestnictwa w określonym porządku społecznym i braku dostępu do
jego instytucji (rynek pracy, konsumpcja, edukacja). W przypadku WS chodzi o
4
WYKŁAD IV. Polityka społeczna w UE – podstawowe dokumenty, cele i wyzwania
uznanie także innych czynników niż tylko ubóstwo. W UE nie da się tego tak prosto
zdefiniować, tzn. że WS = ubóstwo. Np. w Wielkiej Brytanii tylko 1% podlega
wykluczeniu społecznemu z 4 powodów, jednocześnie występujących: a.
niepodejmowanie pracy oraz / albo nauki lub nieuczestniczenie w kursach; b.
ograniczoność kontaktów społecznych; c. niskie dochody; d. zamieszkiwanie w
obszarze wysokiej przestępczości, zaniedbania itp.
4. Rodzina. Dotychczasowa polityka wspierania rodzin opierała się na tradycyjnym
modelu rodziny. Zmiany modelu rodziny wymagają innego podejścia, gdyż potrzeby
rodziny uległy zmianie. Należy uwzględnić aktywizację zawodową (kobiet),
wspieranie rodziny w jej funkcjach rodzicielskich (rozwój usług społecznych wobec
rodziny), godzenie aktywności zawodowej i rodzicielskiej, rodzina jako miejsce
kształtowania kapitału ludzkiego: bieda rodzin ogranicza szanse rozwojowe dzieci.
5. Równy status. Chodzi o m.in. równy udział mężczyzn w realizacji funkcji
wychowawczych i opiekuńczych; pełne równouprawnienie w sferze pracy;
uczestnictwo w życiu politycznym. Aspiracje kobiet znalazły się wśród celów
społecznych realizowanych przez UE (mowa o „kobiecym priorytecie UE”, „nowym
kontrakcie płci”).
6. Starzenie się społeczeństwa. Powód: z jednej strony wydłuża się życie ludzkie, z
drugiej niski przyrost naturalny. Implikuje to określone problemy i pytania, np. jak
zabezpieczyć dochody oraz usługi zdrowotne starszego pokolenia przy jednocześnie
mniej licznym pokoleniu ludzi młodych. Propozycje nowego kontraktu społecznego:
wydłużenie czasu aktywności zawodowej (podniesienie wieku emerytalnego),
permanentne kształcenie, wzrost nakładów na ochronę zdrowia. Pojawia się też
problem relacji między generacjami: na poziomach krajowych może pojawić się np.
pytanie, czy przedłużać wiek emerytalny, czy wspierać zatrudnienie młodych; czy
pokolenie dzisiaj opłacających system emerytalny uzyska w przyszłości tę samą
relatywną pozycję dochodową itp.
_______________________________________
Opracowane na podstawie:
Anioł W., Europejska polityka społeczna. Implikacje dla Polski, IPS UW, Warszawa 2003.
BOECK J. (i inni) Sozialpolitik in Deutschland. Eine systematische Einführung, Wiesbaden 2006
MOŁDAWA Tadeusz i in., Wymiar społeczny członkostwa w Unii europejskiej, Wyd. „Aspra-JR”’
Warszawa 2003.
SKIDELSKY R., Świat po komunizmie, Znak, Kraków 1999.
5