RENESANS

W SKRÓCIE:

Renesans - Odrodzenie ideałów antyku. Harmonia i umiar, antropocentryzm (człowiek w

centrum zainteresowań), humanizm, reformacja (rozbicie uniwersalizmu jednej religii w

Europie). Odkrycia geograficzne - zwrot ku wartościom doczesnym. Rozwój sztuk według

ideałów klasycznych, ideał człowieka wszechstronnie wykształconego: uczonego - artysty.

Klasyczne gatunki: pieśń, tren, fraszka, tragedia, sielanka. Celem sztuki - oddanie urody i

ładu świata.

Samo słowo renesans pochodzi z języka francuskiego. Renaissance dosłownie znaczy

"odrodzenie", stąd w języku polskim funkcjonują dwa terminy określające tę epokę. Z jednej

strony chodzi o odrodzenie się ludzkości, osiągnięcie wyższego poziomu jej rozwoju, z drugiej

o programowe nawiązywanie do przeszłości, zwłaszcza kultury i sztuki antyku..

Wyprawy krzyżowe do Ziemi Świętej (tak zwane krucjaty) otworzyły Europę na świat, na

nowe kultury. Rozwijający się intensywnie handel bogacił miasta, pojawiła się warstwa

zamożnych kupców i bankierów, nowych mecenasów kultury. Upadło znaczenie rycerstwa

(dumni pogromcy Saracenów, tak jeszcze potrzebni w okresie krucjat, zamieniali się w

ziemian gospodarujących na własnych folwarkach lub osiedlali się w miastach. Ich miejsce na

polu bitwy zajęli żołnierze zaciężni).

W tym też czasie następują odkrycia geograficzne, Europejczycy ruszająca na zachód

(kolonizując obie Ameryki) i na wschód (w poszukiwaniu korzeni i bogactw Indii i Chin), a

Magellan ostatecznie udowadnia, że Ziemia jest kulą.

Ramy czasowe: We Włoszech, kolebce renesansu, epoka ta rozpoczęła się już w wieku XIV,

a jej schyłek przypada na wiek XVI. W Polsce trudno jest wyznaczyć dokładne daty graniczne.

Zazwyczaj epokę tę zamyka się w latach 1543(ukazanie się drukiem "Krótkiej rozprawy" M.

Reja) i 1584(śmierć Jana Kochanowskiego), jednak umowną datą graniczną kończącą

renesans jest rok 1620.

1. ANTROPOCENTRYZM - (gr. Anthropos - człowiek) jest to pogląd zakładający, że człowiek

stanowi centrum wszechświata i że celem wszechświata jest jego dobro.

2. HUMANIZM - (łac. Humanista-człowieczeństwo, ludzkość) prąd umysłowy wyrażający

zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością, oraz troskę o jego

potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości

ludzkiego rozumu, zachęcający do poszukiwania mądrości. Hasłem humanizmu stało się

słynne zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce."

Humaniści chcieli wiedzieć, kim jest człowiek, jakie są jego potrzeby, pragnienia i możliwości.

Filozofem patronującym początkom humanizmu był Epikur, głoszący, że warunkiem

szczęścia jest unikanie cierpienia i doznawanie przyjemności intelektualnej i duchowej.

Epikurejczycy kierowali uwagę ku sprawom doczesnym, zachwycali się światem jako

doskonałym dziełem Boga, chcieli żyć zgodnie za nakazami natury (zgodnie z hasłem carpe

diem-chwytaj dzień, nie marnuj mijających chwil, ciesz się chwilą).

3. DRAMAT HUMANISTYCZNY to typ dramatu, oparty na wzorach antycznych np.

"Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego

4. EPIGRAMAT - krótki napis okolicznościowy, upamiętniający osoby, rzeczy, wydarzenia,

umieszczany na pomnikach, grobowcach, dziełach sztuki, mających formę dowcipnego

wiersza (zwykle dwu lub czterowersowego), zawierającego jakąś zaskakującą myśl lub

spostrzeżenia.

5.FRASZKA - (z wł. Frasca, czyli gałązka, w sensie przenośnym drobiazg, żart, bagatela,

figielek); drobny utwór poetycki, zwykle o charakterze żartobliwym, zręcznie ułożony, oparty

na dowcipnym pomyśle, np. "Fraszki" J. Kochanowskiego.

6. UTOPIA - teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość, niestety niemożliwą do

zrealizowania.

7. IRENIZM - pochwała pokoju i zgody

8. EGALITARYZM - równość ludzi wobec prawa, głosił ją Tomasz Morus.

9. HARMONIA - zgodność, ład, równowaga, porządek, stosowny układ i współdziałanie

10. HELIOCENTRYZM-teoria budowy Układu Słonecznego, zakładająca, że Słońce jest

centralnym ciałem Układu, a Ziemia, jak i inne planety, je obiega.

11. STOICYZM - poszukiwanie ładu i harmonii życia

12. "ŚLADY" ANTYKU W POLSKIM RENESANSIE: 1. Twórczość łacińska wczesnych

humanistów: Kochanowskiego, Andrzeja F. Modrzewskiego, 2. Uprawianie starożytnych

gatunków (m.in. pieśń, tragedia, tren, sielanka), 3. Zdarzenia i osoby mitologiczne wplecione

w polską literaturę (np. "Odprawa posłów greckich"), 4. Autorytet Wergiliusza, Cycerona,

Horacego, 5. Nawiązania do filozofii starożytnych epikurejczyków i stoików, także do

Horacego i filozofii "złotego środka", 6. Antyczny ideał harmonii, proporcji i symetrii

propagowany przez polskich humanistów.

13. REFORMACJA - Ruch religijny rozwijający się w wieku XVI, skierowany przeciwko

Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa;

doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i Kościołów

protestanckich (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm).

Początkiem reformacji było wystąpienie teologa i wykładowcy uniwersyteckiego Marcina

Lutra, który 31 X 1517 roku w Wittenberdze na drzwiach kościoła przybił manifest z 95

tezami-piętnował w nich demoralizację wyższego i niższego kleru, gromiąc go za handel

odpustami (tzn. odpuszczaniem kary za grzech za pieniądze).

W 1520 roku Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieską, zrywając tym samym z

oficjalnym Kościołem. Protestanci uznawali Biblię za jedyne źródło Objawienia i zasad życia

chrześcijańskiego, byli przekonani, że o zbawieniu nie przesądzają uczynki człowieka, licz siła

jego wiary, odrzucali kult świętych i Marii jako Matko Bożej; zlikwidowali bogate ceremonie

kościelne, uroczyste msze na rzecz skromnych zgromadzeń, na których czytano i objaśniano

Pismo święte.

14. KONTRREFORMACJA - reforma katolicka, odpowiedź Kościoła katolickiego na

reformację, ruch zwalczający odszczepieńców a jednocześnie reformujący kościół Katolicki,

aby utrzymać jego pozycję i potęgę.

Jego początek sięga Soboru Trydenckiego, który zalecił odnowę Kościoła i energiczne

zwalczanie heretyków. Zaczęto stosować ostrą cenzurę publikacji, wprowadzono indeks ksiąg

zakazanych, w wielu krajach sięgano po procesy sądowe (działalność świętego Officjum, czyli

inkwizycji), skazywano niepokornych na stosy.

15. LUTERANIZM - rozpropagowany w Niemczech, twórcą tego nurtu był Marcin Luter.

Istotne jest podejście wyznawców tego nurtu do Biblii-głoszą, że można ją interpretować

indywidualnie, że należy ją tłumaczyć na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym

autorytetem rozumiejącym prawidłowo Biblię.

16. KALWINIZM - nurt, który objął Francję, Szwajcarię, Niderlandy; pochodzący od Jana

Kalwina. Kalwiniści głosili teorię "predestynacji", tzn., że wierzyli w przeznaczenie, w to, że

każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach, przeznaczone mu jest niebo albo piekło, a

życie człowieka jest realizacją ustalonego już scenariusza, Nauka tego ruchu propaguje ideał

pracy i gromadzenie dóbr. „Posiadanie„ staje się zasługą, a bezczynność grzechem.

17. ANGLIKANIZM - nurt religijny powstały w Anglii. Tłem tego ruchu były sprawy natury

politycznej i prywatnej. Prywatny wymiar decyzji króla Henryka VIII polegał na tym, że

pragnął on poślubić Annę Boleyn, zaś Kościół katolicki odmawiał mu rozwodu. Wobec tego

Henryk VIII sam mianował się zwierzcznikiem kościoła anglikańskiego, poślubił ukochaną,

którą zresztą później skazał na ścięcie głowy.

18. ARIANIE - czyli "bracia polscy" - nurt, który rozwinął się w Polsce był nurtem

radykalnym, gdyż prócz założeń religijnych. Głosił także hasła społeczne-np. bracia polscy

potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątków. Arianie zostali

wygnani z kraju w połowie XVII wieku.

19. PIEŚŃ-najstarszy i najbardziej rozpowszechniony gatunek poezji lirycznej, u swych źródeł

związany z muzyką. W renesansie zasłużoną sławę zyskały

"Pieśni" Jana Kochanowskiego, zbiór 50 utworów, razem składających się na obraz

światopoglądu człowieka odrodzenia. Najbardziej znane pieśni J. Kochanowskiego:

Pieśń IX: utwór filozoficzny, w którym podmiot liryczny poszukuje idealnej postawy wobec

życia. Na początku zarysowuje się epikurejska radość życia z nieodłącznym motywem uczty i

dobrego winna. Jednak świadomość, iż światem rządzi Fortuna, każe znaleźć postawę

wyrażającą więcej umiaru i powagi. Dlatego też podmiot liryczny swą ufność pokłada w

rozumie i cnotliwym życiu, czyli podstawowych kategoriach filozofii stoickiej. Ostatecznie

dochodzi do przekonania, że idealną postawą życiową jest odszukanie złotego środka, czyli

harmonijnego połączenia epikurejskiej spontaniczności ze stoickim umiarem i rozwagą.

Pieśń świętojańska o Sobótce - cykl dwunastu pieśni głoszących pochwałę życia na wsi. Tytuł

cyklu związany jest z obchodami pogańskiego obrzędu związanego z kultem ognia i wody,

przypadajvcego w nocy 23 czerwca.

J. Kochanowski w swym zbiorze pieśni kreuje arkadyjski świat pełen spokoju i harmonii.

"Odprawa posłów Greckich" Jana Kochanowskiego Pierwsza i oryginalna tragedia

renesansowa nawiązująca do wzorów antycznych. Tekst podzielony jest na epeisodia i pieśni

Chóru, treść zaś nawiązuje do epizodu z mitu o wojnie trojańskiej, mówiącego o odmowie

wydania Grekom przez Trojańczyków porwanej przez Parysa Heleny.

"Odprawa..." jest tragedią moralno-polityczną, jej głównym wątkiem jawi się spór między

prawym obywatelem Anteronem, a Parysem-Aleksandrem, synem króla Priama, który,

pragnąc zatrzymać Helenę (dar od Wenus), postępuje jak demagog, grając na patriotycznych

uczuciach rodaków.

Rozumne argumenty Antenora upadają i rada trojańska decyduje się na wojną z Grekami.

Tym sposobem, nie zważając na katastroficzne ostrzeżenia Kasandry, cały naród zapłaci za

grzech władców.

Fraszki Kochanowskiego

20. TREN-pieśń lamentacyjna wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny

i myśli zmarłej osoby, chwaląca jej zalety i zasługi.

Treny Jana Kochanowskiego:

Tren V: podmiot liryczny patrzy na Urszulkę jak na ledwo co odrosłe od ziemi drzewko

oliwne, ścięte przez nazbyt skwapliwego ogrodnika, który nie potrafił odróżnić go od chwastu.

Tren IX: poświęcony jest filarowi filozofii stoickiej, mądrości, uniwersalnemu panaceum na

troski tego świata, które w obliczu tak wielkiej tragedii okazuje się złudne i nieskuteczne.

Tren XI: wyraz rozczarowania cnotą, która okazuje się wartością pozorną, nieprzydatną

wobec nieszczęścia.

Tren XIX: bolejącemu ojcu ukazuje się podczas snu jego dawniej już zmarła matka, z

Urszulką na ręku-matka pocieszyła zrozpaczonego syna, mówiąc, że jego córka żyje

szczęśliwie w zaświatach między aniołami, uwolniona od trosk i cierpieć ziemskiego żywota.

Ojciec powinien się z tym pogodzić i przyjąć śmierć dziecka jako rzecz naturalną, właściwą

ludzkiemu losowi, który składa się nie tylko z pomyślnych zdarzeń, ale i nieszczęść.

21. SIELANKA-utwór literacki opiewający życia pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych,

mający postać lirycznego monologu lub dialogu, przeplatanego często opisem.

"DEKAMERON" - Giovanni Boccaccio(1313-1375):

Zbiór stu nowel, w których autor oddał obyczajowość włoską swoich czasów. Nowele te są

opowiadane przez siedem dam i trzech młodzieńców, którzy w czasie zarazy w 1348 roku

uciekli do willi pod Florencją. Tam przez 10 dni opowiadają sobie rozmaite historie i

anegdoty, każdy uczestnik zabawy musi opowiedzieć jedną nowelę (stąd tytuł zbioru, z gr.

Deka-dziesięć i hemera - dzień). Autor najlepszej opowieści zostaje uhonorowany tytułem

królewskim i zarządza swym "dworem" przez dzień następny.

Tematyka nowel jest bardzo różnorodna, dotyczy miłości, także zmysłowej, zawarte w zbiorze

utwory opowiadają o sprycie, mądrości, ludzkiej naiwności, przyjaźni, wzniosłych i niskich

namiętnościach.

"Sokół"-Nowela opowiada o miłości szlachcica Federigo degli Alberighi do Monny Giovanny.

Młodzieniec kocha damę, która go nie chce. Mimo to urządza na jej część przyjęcie, popisuje

się na turniejach tak, że traci wszystko oprócz ukochanego sokoła.

Zubożały, wraca na wieś-tam żyje samotnie, polując-z sokołem. W tym czasie Monna

Giovanna zostaje wdową i z małym synkiem przenosi się na wieś-oczywiście w sąsiedztwo

Federiga. Dotyka ją kolejne nieszczęście, dziecko jej zapada na ciężką chorobę i pragnie nade

wszystko... sokoła Federiga.

Dama przełamuje opory i daje się zaprosić na obiad do wielbiciela. Federigo wszakże nie ma

jej czym przyjąć-w desperacji poświęca więc ukochanego sokoła i każe go upiec na obiad...

Kiedy uwielbiana Monna wyłuszczy mu swoją prośbę-popadnie w całkowitą rozpacz, nie

mogąc spełnić jej życzenia. Synek damy umrze, ale Federigo swym niezwykłym czynem

zdobędzie jej serce i rzecz zakończy się ślubem.

FRANCESCO PETRARCA - (1304-1374)włoski humanista, duchowny, dyplomata w służbie

papieża, wielbiciel kultury antycznej, którą z pasją badał, autor słynnych "Sonetów do Laury".

RAFAEL SANTI - malował Madonny, słynne "Trzy gracje"

MICHAŁ ANIOŁ - rzeźbiarz-Pieta, Dawid, Mojżesz, twórca fresków w Kaplicy Sykstyńskiej

WILIAM SHAKESPEARE - (1564-1616), stworzył typ dramatu całkowicie odmiennego od

wzorów antyku: zrezygnował z zasady trzech jedności(czasu, miejsca i akcji), łamał zasadę

decorum, np. wprowadzając do tragedii elementy farsy, mieszał tragizm z liryzmem,

liryzmem świat realny ingerowały postacie i były fantastyczne (np. słynny duch ojca

Hamleta).

Jego bohaterowie poddawali się zmiennym emocjom, pragnienia, którym nie potrafili się

oprzeć; często pchały ich do zbrodni. Najbardziej znane sztuki:

"Hamlet" to opowieść o duńskim księciu, rozdartym między miłością do ojca (skrytobójczo

zamordowanego) a uczuciem do matki, wspólniczki zbrodniarza. Wewnętrzna niepewność,

wątpliwości, wstręt do świata ogarniętego kłamstwem czynią go człowiekiem samotnym i

wyobcowanym-udaje więc szalonego, próbując jednocześnie dojść prawdy, co doprowadza go

do samozniszczenia.

"Romeo i Julia" to historia opowiadająca o parze najsłynniejszych literackich kochanków,

potomków skłóconych ze sobą werońskich rodów Monteków i Kapuletów.

Romeo i Julia zapadają na tak zwaną miłość od pierwszego wejrzenia. Nie potrafią przełamać

wielolotniej nienawiści między swymi rodzinami, więc pobierają się potajemnie-lecz Romeo,

zamieszany w uliczną burdę, musi opuścić Weronę.

Julia, zmuszana przez ojca do poślubienia innego człowieka, wypija napój, po którym zapada

w długo letarg, podobny do śmierci. Romeo, przekonany o śmierci ukochanej, zażywa w jej

grobowcu truciznę, a Julia, przebudzona, a widok trupa kochanka przebija się sztyletem.

Ich niewinna, młodzieńcza miłość padła ofiarą nienawiści dorosłych.

"Makbet" to historia wzięta z kronik szkockich. W wiernym rycerzu Makbecie, wasalu króla

Dunkana, budzi się pragnienie władzy, pod wpływem przepowiedni czarownic,

reprezentujących demoniczne moce zła. Żona rycerza, Lady Makbet, także pod wpływem

przepowiedni opętana żądzą władzy, skłania męża do zamordowania goszczącego u nich

króla. Mord ten staje się pierwszym ogniwem w łańcuchu zbrodni, których dopuszcza się

Makbet-wyzbywając się początkowych skrupułów, przemienia się w krwawego tyrana,

siejącego śmieć i zniszczenie, aż ginie od miecza Makdufa. Makbet padł ofiarą wewnętrznej

walki, toczonej między sumieniem a żądzą władzy. Historia bowiem w ujęciu Szekspira to

wielkie koło dziejów, nieustannie miażdżące tych, którzy ją tworzą.

MIKOŁAJ REJ - (1505-1569)-jako jeden z pierwszych pisarzy tworzył w języku ojczystym.

Autor słów: "Polacy nie gęsi i swój język mają".

Słabo wykształcony (nadrabiał samouctwem), większość życia przepędził gospodarując w

swym majątku.

czynny politycznie, włączał się w życie publiczne, angażował się też w ruch reformacyjny

początkowo po stronie luteran, potem kalwinów. Jego najbardziej znane dzieła to: "Kupiec",

"Żywot Józefa", "Zwierzyniec", "Fifliki" i traktat moralno-obyczajowy -

"Żywot człowieka poczciwego".

Autor propaguje w nim-posługując się często negatywnymi przykładami-styl życia

poczciwego, to znaczy umiarkowanego, rozumnego, kierującego się cnotą. W tym przypadku

ideał to szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawy i spokojny żywot na swoich

włościach. W utworze tym uderza czytelnika zamiłowanie do magii liczb, szczególnie

uprzywilejowana jest liczba 4. Cztery są płyny w człowieku i cztery typy ludzi: sangwinik

(krew), flegmatyk (flegma), choleryk (żółć) i melancholik (żółć czarna), cztery wiatry, cztery

żywioły, cztery strony świata, cztery pory roku i cztery epoki życia człowieka: dzieciństwo,

młodość, wiek dojrzały i starość.

Autor szczególny nacisk kładzie na wiek dojrzały, wyjaśniając swoim odbiorcom, czym jest

szlachectwo, twierdzi, że nie jest to tylko wyróżnienie i powód do chwały, lecz przede

wszystkim obowiązek, który nakłada na człowieka herb, powinność wobec ojczyzny i szereg

cnót, które należy spełniać.

"Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem"

Dialog prowadzony przez wymienione w tytule osoby, reprezentujące szlachtę (Pan),

duchowieństwo (Pleban) i chłopstwo (Wójt).

W rozmowie tych osób widać troskę autora o sprawy kraju, z wypowiedzi „powiedaczy„

przebija wyraźna krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, lecz także organizacji

państwa, sądownictwa, starostw, sejmu, wojskowości.

Rej ostro krytykuje te stany, które mają wpływ na kształt i rządy w Rzeczypospolitej. Szlachtę

obwinia o hazard, zbytki, prywatę, rozrzutność, sobiepaństwo, obojętność wobec ojczyzny i

urzędów, które sprawują.

Z kolei przeciwko klerowi formułuje autor następujące zarzuty: chciwość, zaniedbanie

obowiązków duszpasterskich, świecki, bogaty tryb życia, zepsucie i rozprzężenie instytucji

Kościoła.

Najmniej winny wobec ojczyzny, a za to najbardziej wykorzystany, okazuje się wójt, który

podsumowuje dysputę słynną wypowiedzią: "Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym

zewsząd nędza...".

"Rymy albo Wiersze polskie" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego - ujawnia się w nich głęboki

niepokój, wręcz trwoga człowieka zdanego na łaskę kapryśnej Fortuny wolnego ale i zarazem

słabego, ciążącego ku błędom i upadkowi.

"Kazania Sejmowe" - Piotr Skarga:

Wydrukowane w 1579 roku. Autor wylicza choroby, trapiące Rzeczpospolitą: egoizm i brak

miłości do ojczyzny, anarchia i brak poszanowania prawa, osłabienie władzy króla, uleganie

heretyckiej zarazie. Gromi szlachtę za ucisk chłopów, porównuje ojczyznę do tonącego okrętu,

zaniedbanego przez załogę. Powołuje się często na Biblię, cytując ją i stylizując się na ton

proroczy, bliski Izajaszowi, przepowiadając upadek Rzeczypospolitej.