John Finnis
●
John Finnis, Prawo naturalne i naturalne uprawnienia, 1980
●
odwołanie się do dostępnych każdemu w poznaniu praktycznym podstawowych dóbr ludzkiej egzystencji
●
po skonstruowaniu teorii wykazuje jej zgodność z koncepcją tomistyczną
●
akceptuje tezę, że nie można wyprowadzać powinności z bytu
●
prawo naturalne jest tym samym co prawo racjonalne, rozumowe
●
istotą prawa jest stworzenie takich warunków, by członkowie społeczeństwa mieli możliwość uczestniczenia w dobrach podstawowych
●
siedem podstawowych dóbr przełożone na język prawny to podstawowe obowiązki i skorelowane z nimi absolutne prawa człowieka
●
są „praktycznymi zasadami” poprzedzającymi moralność
●
uchwycane przez praktyczne rozumienie, niejako “od wewnątrz”
●
nieredukowalne
●
niezhierarchizowane
●
są tym, co dobre dla natury ludzkiej
●
nie w pełni precyzyjne, ale pozwalają na różnienie tego co sprawiedliwe i niesprawiedliwe
●
fałszywość tezy o różnorodności i chaotyczności preferencji i ocen
●
jednocześnie: różnorodność sposobów urzeczywistnienia jakiegoś dobra, różnorodność co do głębokości, intensywności i trwałości zaangażowania w dobro.
1. życie
Każdy aspekt witalności, dzięki któremu osoba ludzka jest w na tyle dobrej kondycji, że może o sobie decydować (zdrowie cielesne, w tym psychiczne, wolność od bólu). Można to dobro uznawać, dążyć do niego i realizować na wiele sposobów.
2. wiedza
zdobywana dla niej samej, a nie wiedza traktowana jedynie instrumentalnie, wiedza zawsze dotyczy prawdy (inaczej niż przekonania, które mogą być prawdziwe lub fałszywe), wobec tego: jest to prawda dla samej prawdy.
3. zabawa
Uczestnictwo w działaniach, które nie mają poza sobą żadnego innego celu jak to, że można się nim po prostu cieszyć.
4. przeżycie estetyczne
Obcowanie z pięknem. Przeżycie estetyczne nie wymaga żadnej aktywności tak jak zabawa.
5. życie w społeczności (przyjaźń)
W najsłabszej formie: minimum pokoju i harmonii między ludźmi; najpełniej realizuje się w prawdziwej przyjaźni: oznacza działanie na rzecz pomyślności drugiej osoby. Pozostawanie w relacji przyjaźni z przynajmniej jedną osobą jest fundamentalną formą dobra.
6. praktyczna rozumność
Określa odrębność każdego człowieka, podstawowym dobrem jest zdolność efektywnego posługiwania się własnym rozumem. Oznacza umiejętność, zdolność wybierania takiej drogi życiowej, ukształtowania tak swojego charakteru, aby osiągnąć pozostałe wartości.
7. religia
Dobro związane jest z pytaniem, jak porządek w relacjach międzyludzkich odnosi się do sytuacji po śmierci człowieka i do porządku kosmosu i jego ewentualnej pierwszej przyczyny. Czy jest jakiś byt który umożliwia ludzką wolność i rozumność? Nawet jeśli kwestionuje się istnienie boskości, nie jest rozumnie przeczyć sensowności przemyślenia tego w sposób racjonalny.
dobra podstawowe - podsumowanie
Czy ta lista jest wyczerpująca?
Czy wszystkie wartości są równie fundamentalne?
Czy wszystko sprowadza się do przyjemności?
cechy dóbr podstawowych na przykładzie
wiedzy
Czy wiedza, jak każda podstawowa wartość, nie jest skłonnością?
Czy wiedza jako dobro jest oczywista – tzn widoczna, którego jednak nie można dowieść, ale też nie potrzebuje dowodu.
Podstawowa zasada praktyczna, że dobrze jest dążyć do zdobycia wiedzy, jest oczywista – bo jej odrzucenie czyni nas niezdolnymi do poszukiwania wiedzy, jest nierozsądne.
Nie należy mylić oczywistości z poczuciem pewności. Poczucie pewności nie jest kryterium prawdy, gdyż zasady nie czerpią swej ważności z uczuć.
Przeciwne, to zasady stanowią kryterium oceny racjonalności, zasadności pewnych uczuć.
cechy dóbr podstawowych na przykładzie
wiedzy
Czy rzeczywiście nie można zaprzeczyć obiektywności dobra wiedzy?
Zdanie operacyjnie samoobalające się: twierdzenie, którego nie można wypowiedzieć w sposób spójny, bo z konieczności zostaje sfalsyfikowane przez sam fakt jego sformułowania, np.
„nie istnieję”
„nikt nie może w taki sposób zestawić słów lub innych symboli, by utworzyły zdanie”
„wiedza nie jest dobrem”
Kiedy możemy uznać, że jakieś twierdzenie jest obiektywne i mamy podstawy by je wypowiedzieć jako takie?
wymogi rozumności praktycznej jako dobro podstawowe – wprowadzenie
Podstawowe zasady prawa naturalnego to zasady praktyczne, które nakazują nam uczestniczyć w podstawowych formach dobra przez rozumne decyzje praktyczne i wolne działania.
Podstawowe
wymagania
rozumności
praktycznej
są
podstawą
prawnonaturalnej metody formułowania moralnego prawa naturalnego na podstawie pierwszych, przedmoralnych zasad prawa naturalnego.
Pytamy, jakie istnieją racje, że pewne rzeczy powinniśmy (nie powinniśmy) robić w sensie moralnym?
1. spójny plan życia
Podstawowe aspekty ludzkiej pomyślności są uchwytne dla kogoś, kto zastanawia się nad własnymi możliwościami;
mogą być urzeczywistnione tylko przez kogoś, kto rozumnie kieruje własnymi popędami, skłonnościami, impulsami, skupia na nich uwagę, kontroluje je.
2. niedopuszczalność arbitralnych preferencji między wartościami Zaangażowanie się w spójny plan życia oznacza, że koncentrujemy się na jednej, kilku z ogólnych form dobra, kosztem pozostałych.
Jest to racjonalne tylko wtedy, gdy u podstaw leży nasza własna ocena zdolności etc., a nie dewaluacja pozostałych wartości.
3. niedopuszczalność arbitralnych preferencji między osobami Każdy może dążyć, realizować, uczestniczyć w podstawowych dobrach.
Jednocześnie moja własna pomyślność wysuwa się na pierwszy plan, gdy idzie o ukierunkowanie moich zainteresowań, trosk, starań. Nie dlatego, że moja pomyślność ma większą wartość niż pomyślność innych osób, ale dlatego że jest moja: w tym sensie, że to poprzez moją partycypację w podstawowych dobrach mogę robić to, co podpowiada mi rozumność, tj urzeczywistniać formy ludzkiego dobra, na które wskazują pierwsze zasady rozumu praktycznego.
Jakie są granice rozumnej samopreferencji?
4. dystans i zaangażowanie
Wymagania wzajemnie komplementarne i uzupełniające wymaganie spójnego planu życia.
Dystans względem podejmowanych przez nas konkretnych projektów, które zawsze są ograniczone; gwarantuje otwarcie na wszystkie podstawowe formy dobra w zmieniających się okolicznościach życia.
Zaangażowanie w aspekcie negatywnym wyraża wymóg nierezygnowania zbyt łatwo w sytuacji, gdy podjęliśmy jakieś ogólne zaangażowanie W aspekcie pozytywnym oznacza, że powinniśmy szukać w sposób twórczy nowych i lepszych sposobów urzeczywistniania naszych zaangażowań, nie ograniczając się do tego, co już znamy.
5. skuteczność w granicach rozsądku
Powinniśmy przyczyniać się do powstawania dobra w świecie podejmując takie działania, które skutecznie wiodą do swojego (rozumnego) celu. Łączy się z wymogiem zaangażowania. Nie marnować możliwości, używać efektywnych metod. Nasze czyny – oceniane z punktu widzenia skuteczności, zgodności z zamierzonym celem, użytecznością, konsekwencją.
Jednocześnie:
mocna
krytyka
utylitaryzmu
(konsekwencjonalizmu):
„powinniśmy tak postępować, aby na dłuższy dystans powodować największą ogólną sumę dobra w świecie” - jest niewykonalny, bezsensowny, arbitralny.
6. respektowanie każdej podstawowej wartości w każdym poszczególnym działaniu
Nie powinniśmy decydować się na takie działanie, które samo z siebie przynosi tylko szkodę albo utrudnia uczestnictwo w jakimkolwiek dobru podstawowym.
„Zabicie niewinnego człowieka aby ocalić zakładników.”
Wymagania rozumności praktyczniej, z których każda nakazuje dążyć do jakiejś formy dobra i ją urzeczywistniać, nie dotyczą jedynie kompleksów działań, ale również każdego poszczególnego wyboru jakiejś skończonej czynności, niezależnie od tego, czy stanowi ona część jakiegoś większego projektu.
Fundament absolutnej nienaruszalności podstawowych praw człowieka.
7. wymagania dobra wspólnego
Dobra podstawowe są dobrami dla każdej osoby
W każdym z nich może uczestniczyć nieskończenie wiele osób na nieskończenie wiele różnych sposobów w nieskończenie wielu różnych sytuacjach.
Dobro wspólne: zbiór warunków umożliwiających członkom danej wspólnoty osiągnięcie celów, które sami uważają za słuszne lub realizację swoich własnych rozumnych wartości, w imię których mogą oni ze sobą współpracować (pozytywnie i/lub negatywnie) w obrębie wspólnoty.
8. kierowanie się głosem sumienia
Wymóg wskazujący, że jeśli sądzimy, że nie powinniśmy czegoś rozbić, to nie powinniśmy robić tej rzeczy. Wymóg przypisujący godność nawet błądzącemu sumieniu, co wnika z faktu że rozumność praktyczna nie jest po prostu mechanizmem produkującym prawdziwe sądy, lecz aspektem osobowej pełni istnienia, który należy szanować.
Ale jednocześnie: jeśli moje sumienie jest mylne, postępuję nieracjonalnie, postępuję
w
sposób
zawiniony,
mogę
ponosic
odpowiedzialność,
mogę/powinienem zostać ukarany, jeśli zdaję sobie z mylności własnego sądu, powinienem zastosować się do norm przeciwnych.
Jak ustalić listę praw przysługujących człowiekowi? Jak zakreślić granice w przypadku kolidowania tych praw?
Określenie dóbr podstawowych daje warunki i prowadzi do poszukiwania racjonalnej odpowiedzi na zagadnienie treści i granic praw jednostek. Takich odpowiedzi może być wiele.
Jednocześnie: teza o absolutnym, obiektywnym charakterze niektórych praw człowieka: „niezależnie od konsekwencji nikt nie może być traktowany w ten sposób”.
Teza o absolutnych charakterze praw jest konsekwencją siódmego wymogu rozumności praktycznej, które zakazuje podejmować wyborów godzących bezpośrednio w któreś z dóbr podstawowych.
Czy władza istnieje, ponieważ społeczność ludzka jest „diablim rodem” i potrzeba kontroli, abyśmy się nawzajem nie pozabijali? Czy aniołowie potrzebowaliby prawa?
Dwa tryby funkcjonowania prawa: kierujący i przymuszający.
Sankcja: bodziec do przestrzegania prawa, gdy odwoływanie się do rozumności przestrzegania prawa jest racją niewystarczającą. Dodatkowa zachęta dla ludzi podporządkowujących się prawu.
formalne warunki systemu prawa
1.
Wnosi w ludzkie relacje wyrazistość, określoność, jasność, a więc przewidywalność
2.
Posiada cechę trwałości obowiązywania
3.
Określa warunki, zgodnie z którymi osoba prywatna może modyfikować zasięg i zastosowanie norm
4.
Wnosi precyzję w ludzkie relacje i alienuje konflikty
5.
Podnosi de facto postulat zupełności
dezyderaty systemu rządów prawa
1.
normy są prospektywne
2.
możliwe do przestrzegania
3.
ogłoszone
4.
jasne
5.
tworzą spójny system,
6.
trwałe
7.
akty o ograniczonym zakresie przedmiotowym zastosowania mają dostateczne upoważnienie w ogłoszonych, jasnych, trwałych, stosunkowo ogólnych normach
8.
istnieje system kontroli praworządności działania urzędników
Prawo naturalne – zbiór zasad rozumności praktycznej porządkujących ludzkie życie w obrębie ludzkiej wspólnoty: tak, aby członkowie wspólnoty pełniej mogli uczestniczyć w podstawowych ludzkich wartościach.
Cel (prawonaturalnej) teorii prawa: zrozumieć związki między tak rozumianymi, poszczególnymi prawami konkretnych społeczności a niezmiennymi zasadami rozumności praktycznej.
Rodzaje reguł:
●
reguły wywiedzione z prawa naturalnego, tak jak wnioski są wydedukowane z ogólnych zasad
●
reguły wyprowadzone z praw naturalnych tak, jak bliższe określenia ( determinationes) są wyprowadzone z ogólnych dyrektyw Potrzeba władzy i prawa pozytywnego:
w obliczu różnorodności odpowiednich, choć sprzecznych ze sobą „środków”
prowadzących o danego „celu” ktoś musi dokonywać konkretnych wyborów.
Marek Zirk-Sadowki, Wprowadzenie do filozofii prawa, Zakamycze 2000, cz. II, rozdz. I, pkt 3 Koncepcje prawnonaturalne (ss. 161-166) Jerzy Stelmach, Ryszard Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX wieku, Kraków 1998, rozdz. III pkt 4.4 (amerykańska doktryna prawa natury (ss. 80-83)
John Finnis, Prawo naturalne i uprawnienia naturalne, Warszawa 2001