Tytuł: "Słownik Biblijny"
Autor: *.*
Aaron [hebr. aharon, znaczenie niezna-
ne], brat -- Mojżesza, pierwszy arcyka-
płan Hebrajczyków. Zezwolił im czcić po-
sąg złotego cielca ( Wj 4,14; 28,1; 32,1).
Lit. P. Emmanuel Tu (1978, Ty).
Muz. A. Sch"nberg Moses und Aran (Mojżesz
i Aaron), opera (premiera światowa 1957).
Abel [hebr. hewel = tchnienie, dech], dru-
gi syn Adama i Ewy, zabity przez swego
starszego brata Kaina. Abel jako pasterz
złożył Bogu ofiarę z baranka (Rdz 4,1-9),
Kain zaś, będąc rolnikiem, złożył w ofie-
rze płody ziemne. Bóg przyjął jedynie ofia-
rę Abla, co wzbudziło w Kainie uczucie
zazdrości, które doprowadziło go do bra-
tobójstwa. Tradycja widzi w Ablu spra-
wiedliwego, prześladowanego przez złych.
Jest on prototypem niewinnej ofiary.
Lit. Zabójstwo Abla jest motywem często
występującym w literaturze, chociaż uwagę pi-
sarzy bardziej przyciąga osobowość Kaina.
S. Gessner Śmierć Abla (1758, wyd. pol.
1774).
Ikon. Ofiara Kaina i Abla: mozaika z VI w.,
San Vitale w Rawennie; fresk z kościoła
w Saint-Savin-sur-Gartempe (XII w.). Kain
zabija Abla (XII w., katedra w Geronie).
W. Blake Adam i Ewa odnajdujący ciało Abla
(1826, Londyn). J. Schnorr von Carolsfeld Bi-
blia w obrazkach (1852). W.A. Bouguereau
Pierwsza żałoba (1888, Buenos Aires).
Muz. L. Leo La morte di Abele (1732, Śmierć
Abla), oratorium.
Abner [hebr. awner = ojciec jest świa-
tłem], imię dowódcy wojsk - Saula
(1 Sm 14,50-51; 20,25; 2 Snt 2,8-17).
Został on podstępnie zabity w czasie walk,
które wybuchły po śmierci Saula (2 Sn: 3,
22-27).
Lit. J.B. Racine Atalia (1691, wyd. pol. 1803).
Zapożyczając imię Abner z historii biblijnej,
Racine nadał je oficerowi, który odrzucił kult
Baala i wspierał arcykapłana Jojadę przy detro-
nizacji AtalŹŹ. Jest to postać fikcyjna. Abner wy-
powiada pierwsze słowa sztuki: "Tak, przycho-
dzę wielbić Wiecznego Boga w Jego Świątyni"
[tłum. M.Ż.].
Abraham [hebr. awrahanz], pierwotnie
Abram (Rdz 12-25), żył na początku
II tysiącl. p.n.e. Abraham, wywodzący się
z półkoczowniczego plemienia osiedlone-
go w chaldejskim Ur, otrzymał od Boga
polecenie opuszczenia ojczyzny i wyrusze-
nia do nieznanego kraju, który miał stać
się Ziemią Obiecaną. Abraham wraz
z żoną Sarą i bratankiem Lotem osiedlił
się w krainie Kanaan. Tu Bóg zawarł
z nim przymierze i obiecał tę ziemię jemu
i jego potomstwu. Jednak jego żona Sara
była bezpłodna. Toteż zgodnie z ówcze-
snym zwyczajem dała Abrahamowi swą
niewolnicę Hagar, aby z nią współżył. Ha-
gar urodziła syna Izmaela, który jednak
nie był zapowiedzianym dziedzicem. Bóg
zawarł z Abrahamem wieczyste przymie-
rze, którego zewnętrznym znakiem jest
obrzezanie. Raz jeszcze Bóg ukazał się
Abrahamowi (Rdz 18) pod postacią trzech
mężów, którzy obiecali mu, że jego bardzo
podeszła w latach żona urodzi syna. Na-
stępnie, chcąc wiarę Abrahama poddać
próbie, Bóg rozkazał mu złożyć w ofierze
tego syna, Izaaka, ale przekonawszy się
o posłuszeństwie Abrahama powstrzymał
go przed zabiciem syna i na zawsze zaka-
zał składania ofiar z ludzi. Abraham, zw.
ojcem wierzących (Rdz 4), jest uważany
za przodka trzech religŹŹ monoteistycz-
nych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.
dzieci Abrahama. Abraham wraz
z Izaakiem i Jakubem są uważani za
przodków narodu wybranego. Abraham to
ojciec narodu, który otrzymał Ziemię
Obiecaną. Określenie "dzieci Abrahama"
(Mt 3,9; Łk 13,16; 19,9) nie wskazuje tyl-
ko na pochodzenie cielesne. Ci, którzy
mają wiarę Abrahama, także są "synami
Abrahama" (Mt 1,1; Rz 4).
łono Abrahama, miejsce spoczynku
sprawiedliwych po śmierci, w którym nie
istnieje żadne cierpienie; miejsce oczeki-
wania, poprzedzające pełnię szczęścia. Jest
o nim mowa w przypowieści Jezusa O bo-
gaczu i Łazarzu (Łk 16,19-23).
Lit. Historia ofiary Izaaka inspirowała wielu
pisarzy, a w wyobraźni pisarzy krajów Europy
Zachodniej nałożyła się na temat ofiary Ifige-
nŹŹ. W średniowieczu wiele misteriów opowiada
historię Abrahama, uwypuklając różne aspek-
ty jego dramatu. Równie bogatych materia-
łów na ten temat dostarcza epoka odrodzenia.
Th. Beza Abraham saerifiartt (1550, Abraham
składający ofiarę), sztuka teatralna. W Raju
utraconym J. Miltona (1667, wyd. pol. 1791)
archanioł Michał przepowiada Adamowi misję
Abrahama, człowieka pełnego wiary, który na
słowo Boga opuści pogańską ojczyznę, chaldej-
skie Ur, aby zdobyć dla swego potomstwa Zie-
mię Obiecaną i stać się ojcem wierzących.
B. Pascal w Mmoriał (1654, Pamiętnik) prze-
ciwstawia "Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba
Bogu filozofów i uczonych", czyli Boga, któ-
ry nawiązał więź osobistą z ludźmi, Bogu abs-
trakcyjnemu. S.A. Kierkegaard Bojaźń i drżenie
(1843, wyd. pol. 1969), esej o lęku, jaki ro-
dzi pozycja człowieka wybranego wobec Bo-
ga. Dla Kierkegaarda próba, której został pod-
dany Abraham, to najbardziej newralgiczny
punkt, gdyż stawką w grze jest wiara człowie-
ka. Z. Kossak-Szczucka Przymierze (1952).
W. Chrostowski Bohaterowie wiary Starego Te-
stamentu (1992).
Ikon. San Vitale (VI w., Rawenna). Abraham
i Trzej Aniołowie, czyli gościnność Abrahama,
San Zeno (XII w., Werona). Abraham niosą-
cy wybranych (XIV w., katedra w Bourges).
A. Rublow (1427, Moskwa). F. Cozza Hagar
na pustyni (XV w., Amsterdam). A. Berruguete
Ofiara Abrahama: rzeźba w drewnie (XVI w.,
Valladolid); Andrea del Sarto (1529, Prado,
Madryt); P.P. Rubens (1620, Paryż). C. Corot
(1835, Nowy Jork). M. Chagall (1954, Nicea).
M. Altomonte (ok. 1705, Muzeum Diece-
zjalne, Tarnów).
Muz. Abraham i Izaak: G. Carissimi, orato-
rium (XVII w.); I. Strawiński, ballada biblijna
(1964). Rock my soul, "Kołyszcie mą duszę na
łonie Abrahama", negro spiritual.
Absalom [hebr. awszalom = ojciec jest
pokojem], trzeci syn - Dawida; kazał za-
bić swego przyrodniego brata Amnona,
aby pomścić zgwałconą przez niego siostrę
Tamar. Absalom spiskował przeciw ojcu
podejmując próbę przyśpieszenia swojej
koronacji, toteż musiał uciekać z Jerozoli-
my. W bitwie między Dawidem a Absalo-
mem wojska Absaloma zostały pokonane.
W czasie ucieczki włosy Absaloma wpląta-
ły się w konary drzewa i zawisł on między
niebem a ziemią. Joab, jego kuzyn, do-
wódca w wojsku Dawida, zabił go wbrew
rozkazom Dawida (2 Sm 13-18).
Lit. J. Dryden Absalom and Achitophel (1681),
poemat satyryczny, adaptacja opowiadania bi-
blijnego do opisu sytuacji politycznej epoki.
W. Faulkner Absalomie, Absalomie! (1936, wyd.
pol. 1959); główna postać to człowiek o gwał-
townym charakterze, który założył rodzinę.
Nienawiść rasowa, kazirodztwo, zabójstwo (syn
głównego bohatera zostaje zabity przez przy-
rodniego brata) czynią życie tej rodziny praw-
dziwym piekłem.
Ikon. Śmierć Absaloma, marmurowa posadzka
w katedrze w Sienie (XV w.). G. Dor Biblia
Święta (1866).
Achab [hebr. achaw = brat ojca], siódmy
król Izraela (873-853 p.n.e.), syn króla
Omriego (1 Krl 16-22). Namówiony do
bałwochwalstwa przez żonę Izebel, córkę
króla Tyru, został upomniany przez pro-
roka Eliasza. Kiedy Nabot nie chciał
sprzedać królowi swojej winnicy, Izebel
kazała go oskarżyć o bluźnierstwo i uka-
mienować. Gdy Achab objął winnicę w
posiadanie, Eliasz przepowiedział mu, że
w miejscu, gdzie popłynęła krew Nabota,
psy będą lizały również jego krew. Achab
zginął w bitwie z Aramejczykami. Po jego
śmierci spełniło się proroctwo Eliasza.
Lit. J.B. Racine Atalia (1691, wyd. pol.1803).
H. Melville Moby Dick, czyli Biały Wieloryb
(1851, wyd. pol. 1954); matka kapitana Ahaba
nadała swemu synowi biblijne imię, odpowia-
dające jego krwawemu losowi.
Ekr. Powieść H. Melville'a została zekranizo-
wana w 1956 przez J. Hustona.
Adam [hebr., człowiek; w znaczeniu
ogólnym - rodzaj ludzki]. Księga Rodzaju
(Rdz 1,27) wyjaśnia, że "Bóg stworzył
mężczyznę i niewiastę". Rdz 2,7 zawiera
dwa pojęcia: adam i adama, "gleba, zie-
mia", aby w ten sposób podkreślić, że
człowiek pochodzi z "prochu ziemi". Lecz
nieco dalej, w drugim opisie stworzenia
człowieka, słowo to ma zawężony sens:
aby ten pierwszy człowiek nie był sam,
Bóg daje mu towarzyszkę, stworzoną z że-
bra mężczyzny; została ona nazwana isz-
sza, "niewiasta", ponieważ powstała z isz,
z "mężczyzny". "Adam" stało się następ-
nie imieniem własnym pierwszego czło-
wieka (Rdz 4,25). Adam umieszczony
przez Boga w ogrodzie - Eden wraz
z niewiastą Ewą, nakłoniony przez nią,
dopuścił się nieposłuszeństwa, oboje naru-
szyli zakaz Boga i spożyli owoc z drzewa
wiadomości dobrego i złego, toteż Bóg
wypędził ich oboje z Edenu. Pierwsi lu-
dzie poznali ciężar pracy, cierpienie i
śmierć. W tych opowiadaniach bardzo
obrazowych i czasami pozornie naiwnych,
została zawarta refleksja nad ludzkim lo-
sem. W ST niewiele jest bezpośrednich
odniesień do Adama. Mądrość Syracha
stawia go ponad wszelkimi żyjącymi stwo-
rzeniami (Syr 49,16); Księga Mądrości na-
zywa go "Prarodzicem świata" i stwierdza,
że opiekowała się nim Mądrość Boga
(Mdr 10, 1 ).
NT. Łukasz wyprowadza rodowód Jezusa
aż od Adama ("syna Seta, syna Adama,
syna Bożego", Łk 3,38). Paweł podkreśla
kontrast między Adamem, człowiekiem
grzesznym, a Jezusem, nowym Adamem.
Pierwszy odłączył się od Boga - i to jest
śmierć; przez drugiego przychodzi zmar-
twychwstanie - życie (1 Kor 15,45). Zob.:
grzech pierworodny; wyzucie się dawnego
człowieka.
Lit. Adam i Ewa to główne postacie bogatej li-
teratury apokryficznej w języku greckim i syryj-
skim z I i IV w. Istnieją także wersje arabskie
i etiopskie. Adam pojawia się w teatrze śre-
dniowiecznym jako pierwszy grzesznik: Le Jeu
d adam (XII w., Widowisko o Adamie).
W XVI w. M. Sceve w Microcosme (1562, Mi-
krokosmos) rozwija mit Adama, "wielkiego
oracza", "ojca gatunku ludzkiego". G.G. By-
ron w Kainie (1821, wyd. pol. 1842) przedsta-
wia obrazowo Adama, którego przeraża ciężar
własnej odpowiedzialności za losy ludzkości
po zbrodni Kaina. M. Tournier w Le Coq de
Bruyre (1978, Głuszec), "La Famille Adam"
(Rodzina Adama), tworzy zaskakującą postać
Adama, pierwotnie dwupłciowego. ł K. Woj-
tyła: Przed sklepem jubilera (1960); Rozważa-
nia o ojcostwie (1964); Promieniowanie ojcostwa
(1979).
Ikon. Masaccio Wygnanie z raju (1425-28,
Florencja). J. van Eyck Adam, ze skrzydła po-
liptyku Ołtarz Baranka Mistycznego (1432, ka-
tedra św. Bawona w Gandawie). P. Uccello
(1445-50, Florencja). Piero della Francesca
Śmierć Adama (1452-66, Arezzo). A. DŹŹrer
(1507, Madryt). Michał Anioł Stworzenie Ada-
ma (1509-12, Kaplica Sykstyńska, Watykan).
L. Cranach st. Adam i Ewa (XVI w., Warsza-
wa). Tintoretto Grzech pierworodny (1564, We-
necja).
Muz. Widowisko o Adamie (XII w.), dramat li-
turgiczny grany i śpiewany w języku łac., w sty-
lu gregoriańskim. J.F. Lesueur La Mort
d Adam (1809, Śmierć Adama), opera.
Adonaj [hebr., mój Pan, Bóg). Adonaj to
liczba mnoga rzeczownika adon (pan) wy-
rażająca zintensyfikowanie majestatu. He-
brajczycy uznając najwyższą władzę Bo-
ga nad nimi nazywali Go "Adonaj". Ten
zwrot grzecznościowy stał się imieniem
własnym Boga. Później szacunek dla imie-
nia - Jahwe sprawił, że w głośnym czyta-
niu BiblŹŹ zaczęto zastępować je imieniem
Adonaj. Często Adonaj jest tłumaczone,
tak jak w tekście gr. Kyrios, przez Pan.
adorować, wielbić, czcić, złożyć po-
kłon [gr. proskynein = upadać na twarz,
złożyć pokłon, adorować). Jezus mówi do
szatana, który go kusi: "Panu, Bogu swe-
mu, będziesz oddawał pokłon i Jemu
samemu służyć będziesz" (Mt 4,10). Sło-
wa te są cytatem ze ST (Pwt 6,13). Tam
"adorować" pochodzi od czasownika zna-
czącego "odczuwać bojaźń" (co nie jest
synonimem strachu). Kiedy człowiek zda-
je sobie sprawę z wielkości Boga, z Jego
tajemnicy, wówczas nie chodzi o strach,
lecz o szacunek, podziw i zachwyt, o
uczucia wyrażające nieskończony dystans
między człowiekiem a Przenajświętszym
Bogiem. Ezechiel wobec chwały Pań-
skiej (Ez 1,28) i Szaweł wobec Chrystusa
zmartwychwstałego (Dz 9,4) padają na
ziemię w geście uwielbienia - adoracji.
Adorować, wielbić w ścisłym znaczeniu
tego słowa można tylko Boga.
Lit. Dzieła mistyków obfitują w modlitwy ado-
racyjne. Święty Jan od Krzyża Pieśń duchowa
(1579, wyd. pol. 1927). F. Fnelon Posies
(1685, Poezje).
agapa [gr. agape = miłość], uczta miło-
ści. Wierni pierwotnych gmin chrześcijań-
skich schodzili się nie tylko na ucztę
eucharystyczną, będącą przypomnieniem
Ostatniej Wieczerzy, lecz także na wspól-
ny wieczorny posiłek, który przygoto-
wywali zamożni członkowie wspólnoty.
Obecnie agapa oznacza ucztę, biesiadę.
agonia Chrystusa [gr. agón = walka,
walka wewnętrzna, wzburzenie, trwoga).
Po Ostatniej Wieczerzy Jezus udał się
wraz z apostołami do ogrodu Getsemani,
położonego u stóp Góry Oliwnej. Odda-
lił się od nich na odległość rzutu kamie-
niem. Wobec zbliżającej się śmierci, Jezus
poczuł lęk. Błagał Boga, aby oddalił od
Niego kielich boleści; wg św. Łukasza
krwawy pot pokrył ciało Jezusa, a z nieba
przybył anioł i umacniał Go. Apostołowie
zaś zasnęli (Mt 26,36-46; Mk 14,32-42;
Łk 22,40-46). Ta wewnętrzna walka wy-
znacza początek agonŹŹ Jezusa, która do-
konała się na krzyżu.
Lit. B. Pascal Myśli (1670, wyd. pol. 1921),
"Tajemnica Jezusa", rozważania o samotności
Boga, który cierpi i poszukuje "towarzystwa
i pomocy ze strony ludzi ... lecz nie otrzymuje
jej, gdyż Jego uczniowie śpią". V. Hugo La Fin
de Satan (1886, Kres szatana), "Commence-
ment de L'angoisse" (Początek trwogi). A. de
Vigny Le Mont des Oliviers (1844, Góra Oliw-
na), zainspirowany przez poetę niemieckiego
J.P. Richtera (Siebenk"s, 1796) przedstawia
swój własny niepokój religijny poprzez ten, któ-
ry przypisuje Jezusowi; na próżno Jezus wzywa
Boskiego Ojca, "niemego, ślepego i głuchego"
na krzyk stworzenia i wie, że Jego posłannic-
two zbawcze będzie zdradzone. G. de Nerval,
sonet Le Christ aux Oliviers (Chrystus na Gó-
rze Oliwnej), zawarty w zbiorze Les Chimeres
(1854, Chimery), ciąg dalszy pięciu sonetów,
zainspirowanych także twórczością Richtera;
w Ogrodzie Oliwnym zrozpaczony Jezus usiłuje
objawić uczniom "nowinę": "zabrakło Boga na
ołtarzu, na którym Ja jestem ofiarą ...! Boga nie
ma! Boga już nie ma! - ale oni wciąż spali!...'.
W dziele G. Bernanosa występują liczne sceny
agonŹŹ; bohater Pamiętnika wiejskiego proboszcza
(1936, wyd. pol. 1937) jest "więźniem świętej
agonŹŹ". M. Jacob w utworze Agonie (Agonia),
zawartym w dziele Derniers poees (1945,
Ostatnie poematy) mówi o swojej bliskiej
śmierci w obozie hitlerowskim w Drancy, gdzie
był uwięziony.
Ikon. Agonia w Ogrodzie Oliwnym: A. Mante-
gna (1460, Tours); G. Bellini (XV w., Lon-
dyn); El Greco (XVI w., Budapeszt); E. Dela-
croix (1826, Paryż, Saint-Paul-Saint-Louis).
Muz. L. van Beethoven Chrystus na Górze Oliw-
nej (1803), oratorium. F. Poulenc Dialogi kar-
melitanek (1957, opera wg dzieła G. Bernano-
sa). H. Borgstrem Jezus, Getsemane (XX w.).
Ekr. R. Bresson: Dziennik wiejskiego proboszcza
(1951, zainspirowany dziełem G. Bernanosa);
Proces Joanny d arc (1961), proboszcz z Am-
bricoun i Joanna. Obrazy konającego Chry-
stusa.
alfa i omega, pierwsza i ostatnia lite-
ra alfabetu gr., w tradycji żydowskiej i
chrześcijańskiej - symbol Boskiej pełni,
wszechmocy Boga. W Apokalipsie św. Jana
(Ap 1,8) Chrystus mówi: "Jam jest Alfa i
Omega... Który jest, Który był i Który
przychodzi, Wszechmogący". Autor Apoka-
lipsy symbolicznie użył alfabetu gr. i okre-
ślił literami Alfa i Omega Boga jako pra-
przyczynę i cel ostateczny wszechrzeczy.
Lit. Interpretacja tych słów przez natchnione-
go paleontologa P. Teilharda de Chardin w Fe-
nomenie człowieka (1955, wyd. pol. 1993, epi-
log): Bóg, cel ostateczny, który żyje i myśli, jest
punktem Omega, "już istniejącym i działają-
cym w głębi myślącej zbiorowości ludzkiej"
[tłum. K. Waloszczyk].
Alleluja [hebr. haleluja = chwalcie Jah-
we], aklamacja liturgiczna, radosne we-
zwanie do sławienia Boga. Zob. Hallel.
Muz. Alleluja z drugiej części oratorium Me-
sjasz G.F. H"ndla (1742) jest często śpiewane
oddzielnie.
Ekr. K. Vidor Halleluyah (1929). Dramat
amerykańskich Murzymów; bohater Zeke staje
się ewangelistą, chrzci w wodach rzeki i naucza
o dwóch pociągach, które wiozą ludzi do piekła
i do raju.
amen [hebr., niech się stanie], wyraz
kończący modlitwę; pochwała Boga. Wy-
powiedzieć "amen", to znaczy uznać za
prawdziwe to, co zostało powiedziane.
Tłumaczenie "niech się stanie", wyrażają-
ce życzenie, nie oddaje dokładnego sensu
tego słowa.
Z. i p. Wszystkiemu mówić amen - wszystko po-
pierać, ze wszystkim się zgadzać.
Lit. K. Benisławska Modlitwa Pańska (1776),
Pieśń IX.
Muz. Słowo "amen" było często opracowy-
wane muzycznie przez kompozytorów muzyki
religijnej (G.P. da Palestrina, G.F. H"ndel,
Cafaro).
Amos [hebr., obciążony, objuczony], je-
den z dwunastu Proroków Mniejszych.
Pochodził z Judy, gdzie zajmował się pa-
sterstwem. Jako prorok działał w króle-
stwie Izraela w VIII w. p.n.e., za panowa-
nia Jeroboama II. Ostro potępiał naduży-
cia (np. przekupstwo sędziów) i bałwo-
chwalstwo.
anatema [gr. anathema = wotum, przed-
miot ofiarowany, poświęcony bóstwu;
hebr. cherem = klątwa, wyklęcie), wyraże-
nie to dotyczy zasady, której lud Izraela
miał przestrzegać w wojnach prowadzo-
nych w imieniu Boga; łup, a czasami
i zwyciężeni wrogowie byli poświęceni
Jahwe, a zatem wszystko to ulegało znisz-
czeniu. Zasada ta dotyczyła również ka-
rania bałwochwalców. "Jeśli okaże się
prawdą, że taką obrzydliwość popełniono
pośród ciebie, mieszkańców tego miasta
wybijesz ostrzem miecza, a samo miasto
razem ze zwierzętami obłożysz klątwą"
(Pwt 13,13-19). W późniejszych tekstach
judaistycznych oraz w NT klątwa dotyka
poszczególnych osób; jest to wykluczenie
ze wspólnoty, która skazuje winnego-
kłamcę lub tego, kto nie dotrzymał przy-
sięgi - na sąd Boży. W Dziejach Apostol-
skich (Dz 23,12) żydzi, wrogowie Paw-
ła, zobowiązują się, że będą pościć tak
długo, póki nie zabiją Pawła; w razie nie-
dotrzymania tych zobowiązań wzywają
Boga, aby ich jak najsurowiej ukarał.
Sobory formułowały anatemy - klątwy aż
do Soboru Watykańskiego I (1869-70).
Sobór Watykański II (1962-65) najpraw-
dopodobniej był pierwszym soborem, któ-
ry nikogo klątwą nie obłożył. U muzułma-
nów anatema, pojmowana jako klątwa, za-
chowała całą siłę namiętnego potępienia.
Andrzej [gr. andreios = mężny, odważ-
ny, silny], imię jednego z dwunastu apo-
stołów. Był bratem św. Piotra i podobnie
jak on, rybakiem z Kafarnaum. Począt-
kowo był uczniem Jana chrzciciela, na-
stępnie poszedł za Jezusem (Mt 4,18-20).
Według jednej z legend, miał po śmierci
Jezusa głosić ewangelię na Rusi. Zachowa-
ła się tradycja, że poniósł śmierć w Patras
w Grecji, przybity do krzyża w kształcie li-
tery "X", później zw. krzyżem św. An-
drzeja.
Lit. J.B. Bossuet Pangyrique de saint Andr,
ap"tre (Pochwała św. Andrzeja Apostoła), kaza-
nie wygłoszone 30 listopada 1668 do karmeli-
tów na przedmieściu św. Jakuba w Paryżu.
P. Claudel Corona benignitatis anni Dei (1915,
Wieniec łaskawości roku Pańskiego), "Saint
Andr" (Święty Andrzej).
anioł [gr. angelos; hebr. malach = wysła-
niec, emisariusz], istota duchowa, oso-
bowa, pośrednicząca między Bogiem a
ludźmi. Według ST aniołowie tworzą wo-
kół jedynego Boga "zastępy niebieskie"
(1 Krl 22,19). Zwani są synami Bożymi
(Ps 29,1) i świętymi sługami (Hi 5,1).
Najstarsze teksty biblijne znają "Bożego
posłańca"; w Księdze Rodzaju wielokrotnie
przekazuje on Boże rozkazy. Podobny do
samego Boga, mówiący i działający w jego
imieniu i niejako w Jego zastępstwie, zo-
staje posłany, aby ochraniać lud Izraela
w czasie przejścia przez Morze Czerwone
( W 14,19); czuwa nad Abrahamem
(Rdz 24,7) i nad - Jakubem (synem Iza-
aka; Rdz 48,16). Bóg wysyła też aniołów
nieszczęścia, jak np. anioła zagłady, od-
grywającego decydującą rolę w różnych
zdarzeniach (W' 12,29; 2 Krl 19,35).
W księgach ST aniołowie noszą niekiedy
imiona zgodne z charakterem ich misji:
Rafał - "Bóg uzdrowił", opiekuje się
Tobiaszem (Tb 3,17; 12,15); - Gabriel
- "moją mocą jest Bóg", objawia lub
wyjaśnia tajemnice Boga (Dn 8); Mi-
chał - "któż jest jak Bóg?", "jeden z
pierwszych książąt", ochrania lud Izrae-
la (Dn 10,13-21). Teologia ta wywarła
wpływ na islam, to właśnie Gabriel miał
przekazać Mahometowi przesłanie Boże;
Michał zajmuje się dobrami tego świata;
Azral to anioł śmierci; tysiące aniołów
ukazuje się prorokowi podczas jego noc-
nego wstępowania do nieba.
NT. Do określeń już znanych Paweł dołą-
cza archanioła (1 Tes 4,16). Aniołowie
są najściślej związani z życiem ziemskim
Chrystusa, z Jego wcieleniem (Łk 1,26),
Jego narodzeniem (Łk 2,9-13), z kusze-
niem na pustyni (Mk 1,13), z Jego agonią
w Ogrójcu (Łk 22,43), z Wniebowstąpie-
niem (Dz 1,10). Strzegą ludzi i zapewnia-
ją im ochronę (Mt 18,10; Dz 12,15),
przedstawiają Bogu ludzkie modlitwy i
prowadzą do raju dusze sprawiedliwych
(Łk 16,22). Anioł Michał sprawuje pieczę
nad rodzącym się Kościołem, tak jak nie-
gdyś opiekował się Izraelem. Mówiąc o lo-
sie ostatecznym ludzi, którzy zmartwych-
wstaną, Chrystus stwierdza, że wybrani
będą niczym aniołowie Boży, toteż ani
żenić się nie będą, ani za mąż wycho-
dzić (Łk 20,36). Zob.: cherubin; serafin;
szatan.
Lit. Dante w Boskiej komedii (1307-21, wyd.
pol. 1947) przedstawia olśniewające wizje anio-
łów niebieskich. W literaturze franc. temat
anioła zbuntowanego, czy upadłego występuje
o wiele częściej, niż temat anioła posłanego
przez Boga. Jednak dzielni rycerze z Pieśni
o Rolandzie (XII w.) w chwili śmierci wyciągają
do Boga prawą rękawicę i wtedy zjawia się
anioł, który zabiera ich dusze do raju. W Zadi-
gu Voltaire'a (1747, wyd. pol. 1955) anioł Jes-
rad objawia bohaterowi plany Opatrzności.
W XIX w. poeci tworzą aniołów alegorycz-
nych, np. u V. Hugo w La Fin de Satan (1886,
Kres szatana) występuje anioł - Wolność,
stworzony z pióra, które wypadło ze skrzydła
szatana. Poeci wymyślają aniołów zakochanych
w kobietach śmiertelnych, np. A. de Lamartine
w La Chute d'un ange (1838, Upadek anioła),
a nawet uwiedzenie przez Lucyfera "młodego,
smutnego i uroczego", jak Eloa, zrodzona ze
"łzy Chrystusa" (A. de Vigny Enoa,1824).
W XX w. J. Cocteau w Orfeuszu (1927, wyd.
pol.1933) stwarza obraz fantastycznego anioła,
przebranego za szklarza, gościa ze świata niewi-
dzialnego. P. Claudel w Le Soulier de satin
(1929, Atłasowy pantofelek) wprowadza na
scenę Anioła Stróża dońy Prouheze. Przez
uproszczenie, anioł staje się niekiedy elemen-
tem duchowym w człowieku, jako przeciwień-
stwo elementu cielesnego - "zwierzęcia".
"Człowiek nie jest ani aniołem, ani zwierzę-
ciem, na nieszczęście ten, kto chce zrobić
z niego anioła, robi zwierzę. B. Pascal w My-
ślach przypomina, że człowiek nie jest ani sa-
mym ciałem, ani czystym duchem (1670, wyd.
pol. 1921). ł B. Leśmian Aniołowie (cykl z t.
Sad rozstajny, 1912). J. Zawieyski Misterium
adwentowe (1949). Cz. Miłosz O Aniołach
(Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, 1974).
B. Obertyńska Anioł w knajpie (1977). E. Sta-
chura Piosenka dla robotnika rannej zmiany (Po-
ezja i proza, t. 1 1982).
Ikon. Uśmiechnięty anioł, rzeźba (XIII w., ka-
tedra w Reims). Fra Angelico Muzykujący
aniołowie (1430-35, Florencja). H. Memling
(ok. 1490, Antwerpia). M. Gruenewald Anioł
Zwiastowania (1516, Colmar). G.L. Bemini
Anioł z wieńcem cierniowym, rzeźba (1669,
Rzym). O. Redon Upadły Anioł (1890, Bor-
deaux). M. Chagall Upadek anioła (1947, Ba-
zylea).
Muz. S. Prokofiew Ognisty anioł (1927), opera.
Ekr. W. Wenders Niebo nad Berlinem (1987);
anioły unoszą się nad Ziemią od stworzenia
świata, wolne od zmysłów i uczuć, towarzyszą
zrozpaczonym i umierającym. Jeden z nich pra-
gnie poznać prawdziwe życie; staje się człowie-
kiem i zachwycony odkrywa smaki, kolory, mi-
łość. Hymn na cześć życia.
anioł niSzCzyCiel, wysłannik, narzędzie
Bożej zemsty (łyj 12,23). Anioł ten pora-
ził Egipt powodując śmierć wszystkich
pierworodnych Egipcjan, oszczędzając do-
my synów Izraela, naznaczone krwią ba-
ranka paschalnego.
Lit. A. Camus Dżuma (1947, wyd. pol.1957);
ojciec Paneloux wygłasza kazanie o plagach
zsyłanych przez Boga, które mają zmusić ludzi
do zastanowienia: "Spójrzcie na tego anioła
dżumy, pięknego jak Lucyfer i olśniewającego
jak samo zło; wznosi się nad naszymi dacha-
mi" [tłum. J. Guze].. Słowacki: Król-Duch
(1866), Rapsod III, pieśń I; Beniowski (1921).
Ekr. L. Buńuel Anioł zagłady (1962).
Anioł Pański [łac. Angelus Domina],
w tradycji katolickiej - modlitwa odma-
wiana rano, w południe i wieczorem,
przypominająca Zwiastowanie, w któ-
rym anioł Gabriel zapowiedział Maryi, że
będzie Matką Jezusa.
Lit. ł K. Tetmajer Anioł Pański (Poezje,1898).
W. Gomulicki Anioł Pański (Światła,1919).
Ikon. J.F. Millet Anioł Pański (1858, Luwr,
Paryż).
Anna [hebr. chana = obdarzona laską],
imię wielu kobiet występujących w ST i
w NT, m.in. matki proroka Samuela, żony
starego Tobiasza, a także prorokini, która
wg Łukasza Ewangelisty (Łk 2,36-38)
była obecna przy ofiarowaniu Jezusa
w świątyni. Według tradycji apokryficznej
również matka Maryi, żona Joachima,
miała na imię Anna. Liczne wizerunki
ukazują Annę, jak udziela wskazówek Ma-
ryi, czasami wizerunki te przedstawiają
trzy pokolenia Świętej Rodziny: Annę,
Maryję i Jezusa. Męskim odpowiednikiem
imienia Anna jest Annasz. Jest to imię ży-
dowskiego arcykapłana, teścia Kajfasza,
do którego przyprowadzono pojmanego
Jezusa ( 18,12-24).
Ikon. Leonardo da Vinci Święta Anna Sa-
motrzecia (1499, Luwr, Paryż). Rzeźba w drew-
nie w Semur-en-Auxois (XV w.). Rembrandt
Święta Anna (1631, Amsterdam).
AntioCh imię trzynastu królów syryj-
skich z dynastŹŹ Seleucydów (jedna z
dynastŹŹ, które podzieliły między siebie
imperium Aleksandra III Wielkiego). An-
tioch III Wielki był królem SyrŹŹ w 223-
-187 p.n.e., której podporządkował m.in.
Fenicję i Palestynę. Wkroczenie wojsk
Antiocha III Wielkiego do Grecji do-
prowadziło do wojny z Rzymem; po-
niósł klęskę w 190 p.n.e. pod Magnezją.
Antioch N Epifanes, król SyrŹŹ (175-
-164 p.n.e.), w 169 p.n.e. zaatakował
Egipt, lecz wobec interwencji dyploma-
tycznej Rzymu zrezygnował z podbojów.
Dążąc do umocnienia jedności państwa,
chciał zmusić Żydów do porzucenia prak-
tyk religijnych i wprowadzić kult pogański.
Wielkie prześladowania religijne Żydów
w Palestynie doprowadziły do powstania
Machabeuszów (Księgi Machabejskie).
Antychryst [gr. anti = przeciw, zamiast
+ Christos = Chrystus]. Według Listów
św. Pawła i Apokalipsy św. ,Jana - nie-
przyjaciel Boga, czyli Antychryst zdobywa
władzę siłą lub podstępem, przebiegłością,
ale ostatecznie zostanie pokonany przez
Chrystusa. Nie jest to jakaś określona po-
stać historyczna, lecz przedstawia tych
wszystkich, którzy nie chcą dopuścić do
ustanowienia Królestwa Chrystusowego
(1 2,18; Ap 13; Mt 24,24; Tes 2,4). Zob.
szatan.
Lit. Każdy ma swojego Antychrysta! Na przy-
kład wg T.A. d'Aubign w Les Tragiques (1616,
Rymy tragiczne) Antychryst to w oczach prote-
stantów papież, "pierworodny syn Szatana".
U F. Dostojewskiego w Braciach Karamazow
(1880, wyd. pol. 1913) wielki inkwizytor pełni
rolę Antychrysta; ucieleśnia on rzym. katoli-
cyzm, papieża siepaczy, ale także ateistyczny
socjalizm i współczesny kapitalizm, które obie-
cują tłumom dobra materialne w zamian za ich
wolność. F.W. Nietzsche Antychryst (1902,
wyd. pol. 1907), Antychryst to "Bóg, który się
przerodził w antytezę życia, zamiast stać się je-
go transformacją, jego wieczystą akceptacją".
Ch. Pguy w La Note comointe sur M. Descartes
(1914, Przypisek do Kartezjusza) widzi Anty-
chrysta czasów nowożytnych w pieniądzu.
Ekr. J. Huston l,e Malin (1979, Zły duch).
apokalipsa [gr. apokalypsis = objawie-
nie], utwór literacki kontynuujący tradycję
proroków, którego treść stanowi objawie-
nie dotyczące losów ludzkości i świata.
Autorzy apokalips, chcąc podtrzymać wia-
rę i nadzieję wyznawców jedynego Boga,
ukazują im kres, do jakiego zmierza hi-
storia. Literatura apokaliptyczna, pesymi-
stycznie patrząca na teraźniejszość płną
grzechów, nieszczęść i cierpień, optymi-
stycznie spogląda w przyszłość, w której
nadejdzie Królestwo Boże.
Pewne teksty apokaliptyczne znajdujemy
już w ST (Iz 24-27, Dn 7-12), lecz ten
gatunek literacki rozwinął się przede
wszystkim w okresie tzw. międzytesta-
mentowym, od II w. p.n.e. do I w. n.e.
Apokalipsy te, jak np. Testament dwuna-
stu patriarchów czy Apokalipsa Tygodni, są
uważane za apokryfy.
Apokalipsa św. ,Jana, ostatnia księga
NT, została prawdopodobnie napisana
w latach 95-100, nie jest pewne, czy przez
św. Jana Apostoła, czy przez kogoś z gro-
na jego uczniów. Chrystus w chwale uka-
zuje się Janowi, zesłanemu na wyspę Pat-
mos, i poleca mu napisać listy do siedmiu
Kościołów Azji. Jan w wizji zostaje prze-
niesiony do nieba. Widzi tam Boga na tro-
nie w otoczeniu Dworu niebieskiego, trzy-
ma On w ręku księgę opatrzoną siedmio-
ma pieczęciami. Daje ją Barankowi, który
stoi, choć jest "zabity na ofiarę". Baranek
otwiera siedem pieczęci, a otwarcie każdej
z nich wprowadza nową wizję. Przy czte-
rech pierwszych ukazują się jeźdźcy: łucz-
nik partyjski - ówczesny postrach Rzy-
mian, Wojna, Głód i Mór na trupio-
bladym koniu pustoszą ziemię (Ap 6).
Później pojawia się Niewiasta, matka
dziecka - mężczyzny, którego chce pożreć
Smok - Szatan. Smok pokonany przez
Michała i zastępy aniołów przekazuje
władzę BestŹŹ, wspierającej Babilon, Wiel-
ką Nierządnicę (Bestia to symbol cesar-
stwa rzym. prześladującego chrześcijan,
Ap 17). Jan przywołuje następnie wizję
Nowego Jeruzalem, zstępującego z nie-
ba świętego miasta, gdzie Bóg zamieszka
z ludźmi (Ap 21). W tej chrześcijań-
skiej apokalipsie Jezus jest Mesjaszem,
obietnice Boga są spełnione, a objawienie
zakończone. Zob.: Odkupiciel - odkupie-
nie; paruzja; Sąd Ostateczny; zbawienie.
Lit. Literatura apokaliptyczna rozwijała się
w starożytności judeochrześcijańskiej. Apoka-
lipsa może być pewnym sposobem odczytywa-
nia historŹŹ świata: po teraźniejszych czy bli-
skich już udrękach i kataklizmach nastąpi era
odnowy wszystkiego. Pisma apokaliptyczne
mają często formę epicką, nadając swoim obra-
zom wymiary kosmiczne. U. Eco w Imieniu Ró-
ży (1981, wyd. pol. 1987) przedstawia zbrod-
nie popełnione w 1372 w klasztorze, wg po-
rządku zapowiedzi klęsk po otwarciu siódmej
pieczęci (w 1986 powieść została sfilmowana
przez J.J. Annauda).
Alegoryczne piękno i potęga wizji Apokalipsy
św. Jana stały się inspiracją dla wielu poetów,
takich jak W. Blake, A. de Lamartine czy
V. Hugo. Akcenty apokaliptyczne odnajduje-
my także u P.B. Shelleya w dramacie Promete-
usz rozpętany (1820, wyd. pol. 1887), którego
IV akt ukazuje eskalację sił zła, a także u
R. Wagnera w jego Zmierzchu bogów (1874),
jakkolwiek obaj ci twórcy zerwali więź z myślą
biblijną, podobnie jak D.H. Lawrence, piszący
Apocalypse (1931, Apokalipsa) z pozycji niena-
wiści do objawienia - nadziei słabych. Rewolu-
cje, gigantyczne wojny zawsze wywołują w lite-
raturze zainteresowania tego typu, inspirują
w sposób całkowicie laicki m.in. literaturę
science fiction. ł A. Mickiewicz Dziady, część
III (1832), Widzenie księdza Piotra. J. Słowac-
ki Genezis z Ducha (1871). T. Konwicki Mała
Apokalipsa (1979).
Ikon. Apokalipsa z Saint-Sever, rękopis ilumi-
nowany miniaturami (1029). Tympanon ko-
ścioła Saint-Pierre w Moissac (XII w.). Tapise-
rie N. Bataille'a (1373-87, Angers). J. Lurat
(1950, Assy). Correggio Wizja św. Jana na Pat-
mos (1524). A. DŹŹrer Otwarcie pieczęci według
Apokalipsy, drzeworyt (1498). El Greco Apo-
kalipsa (1614, Nowy Jork). W. Blake Śmierć
na bladym koniu (1805, Londyn). F. Danby
(XIX w., Dublin). A. B"cklin Wojna (1896,
Drezno). E. Goerg Apokalipsa, seria grafik
(1943). ł B. Krasnodębska-Gradowska Apoka-
lipsa, cykl drzeworytów (1925, Warszawa).
Muz. F. Schmidt Das Buch mit sieben Siegeln
(1937, Księga o siedmiu pieczęciach), orato-
rium. O. Messiaen: Quatuor pour la fin des
temps (1940, Czterech jeźdźców na koniec
dziejów); trzecia z Petites liturgies (1944, Małe
liturgie); Couleurs de Ia Cit ceZeste (1963, Kolo-
ry niebiańskiego Miasta); Des Canyons aux toi-
les (1970-74, Gwiezdne kaniony). P. Henry
Apokalipsa św. ,Jana (1968). Twelve gates to the
City (Dwanaście bram wiodących do Miasta),
negro spiritual.
Ekr. I. Bergman w Siódmej pieczęci (1956) ilu-
struje dwa znaczenia terminu apokalipsa: ko-
niec świata z głodem i morem w średniowieczu
i objawienie eschatologiczne, analogiczne do
otwarcia siódmej pieczęci w Apokalipsie św. Ja-
na. F.F. Coppola Czas Apokalipsy (1979); film
ten, opowiadający o wojnie amerykańskiej w
Wietnamie, realizuje tylko jeden, współczesny
sens apokaliptycznej katastrofy.
apokryfy [gr. apókryphos = ukryty, ta-
jemny], teksty, które nie weszły w skład
kanonu Pisma Świętego. Znane są licz-
ne apokryfy ST, m.in. Księga Henocha,
4. Księga Ezdrasza, Testament dwunastu
patriarchów, często należące w jakiejś mie-
rze do pism apokaliptycznych. Znane są
także ewangelie apokryficzne, m.in. Ewan-
gelia Tomasza, Ewangelia Piotra. Te ostat-
nie, chociaż nie zaliczane do żadnego
kanonu, zachowały nieraz dawne trady-
cje, nie pozbawione pewnej wartości. Ce-
chą charakterystyczną tych apokryfów jest
przesadne upodobanie do wszelkiego ro-
dzaju cudowności. Niektóre pisma ST tra-
dycja protestancka nazywa apokryfami,
katolicka zaś - pismami deuterokanonicz-
nymi.
apostołowie [gr. apostolos = posłaniec,
wysłannik Boży], słowo to oznacza przede
wszystkim dwunastu uczniów wybra-
nych przez Jezusa na najbliższych towa-
rzyszy, Jego świadków wobec świata i gło-
sicieli Jego ewangelŹŹ. NT nazywa ich
na ogół Dwunastoma; są to: Piotr,
Andrzej, Jakub Starszy, Jan, pierw-
si powołani; Filip, Bartłomiej, Mate-
usz, Tomasz, Jakub Młodszy, Tade-
usz (lub Juda), Szymon i Judasz
Iskariota (Mt 3,16-19). Pierwszy wymie-
niany jest zawsze Piotr. Na miejsce Juda-
sza, po jego zdradzie, został wybrany Ma-
ciej (Dz 1,15-26). Natomiast Paweł,
nawrócony na drodze do Damaszku już
po śmierci Jezusa, nazywany jest później
apostołem pogan, to znaczy nie-żydów.
W szerszym znaczeniu termin "apostoł"
określa tego, kto przekazuje naukę Ewan-
gelŹŹ, dziś zaś najczęściej tego, który broni
idei lub szlachetnej sprawy.
Z. i p. Zaczyn w cieście (Łk 13,20-21): tak jak
wystarczy odrobina zaczynu włożona w trzy
miary mąki, aby całe ciasto się zakwasiło, tak
i dwunastu apostołów, głoszących Królestwo
Boże, przemieni świat. Potocznie - wyrażenie
to odnosi się do wszystkich, którzy choć nie-
liczni, głoszą nowe idee, uczucia, namiętności
w świecie, który bez nich pozostałby bierny.
Lit. P. Claudel Corona benignitatas anni Dei
(1915, Wieniec łaskawości roku Pańskiego),
"Le groupe des Ap"tres" (Grupa Apostołów).
Ikon. Rozesłanie apostołów, rzeźba (XII w.,
Vzelay). H. van der Goes Zaśnięcie najświęt-
szej Maryi Panny (1480, Brugia). Apostoło-
wie: A. DŹŹrer (1526, Monachium); El Greco
(1608, Toledo). E. Burnand Uczniowie Piotr
i Jan zdążający, do Grobu (1898, Paryż).
W. Stwosz, Ołtarz Mariacki, scena Zaśnięcia
Maryji (ok. 1487, Kościół Mariacki, Kraków).
Zob. też Ostatnia Wieczerza.
archanioł [gr. archangelos], anioł wyż-
szego stopnia, przeznaczony przez Boga
do szczególnych funkcji posłanniczych
wobec ludzi. Tradycja chrześcijańska
do archaniołów zalicza Michała
(Dn 10,13; Ap 12,7), Rafała (Tb 3,17)
i Gabriela (Dra 8,16; Lk 1,26); tradycja
judaistyczna wylicza ich więcej. Zob.
anioł.
Lit. E. Quinet Ahasverus (1833), w prologu ar-
chaniołowie odgrywają przed Bogiem i święty-
mi sztukę przedstawiającą historię minionego
świata.
Ikon. zob.: Gabriel; Michał; Rafał.
arcykapłan [gr. arche = pierwszeń-
stwo, hiereus = kapłan], to "kapłan, któ-
ry jest wyższy godnością ponad braci"
(Kpl 21,10), który jako jedyny miał prawo
raz w roku, w Dzień Pojednania (Jom
Kippur) wejść do Miejsca Najświęt-
szego w świątyni. Aaron, brat Mojże-
sza, był pierwszym arcykapłanem; w Bi-
blŹŹ jest opisana jego uroczysta konsekracja
(W' 28-29). Od czasów króla Dawida do
II w. p.n.e. arcykapłani byli wybierani
spośród potomków Sadoka. Od czasu rzą-
dów Heroda Wielkiego (40 p.n.e.) arcyka-
płani byli mianowani przez władze poli-
tyczne, czyli rzym. namiestnika. W chwili
śmierci Jezusa, w Jerozolimie tę funkcję
sprawował Kajfasz. Instytucja arcykapłana
przestała istnieć w 70 r. n.e., z chwilą zbu-
rzenia Jerozolimy przez cesarza Tytusa.
Autor Listu do Hebrajczyków posługuje się
symbolem proroczej postaci arcykapła-
na w przedstawianiu Jezusa - "Takiego
bowiem potrzeba nam było arcykapłana:
świętego, niewinnego, nieskalanego, od-
dzielonego od grzeszników, wywyższonego
ponad niebiosa" (Hbr 7,26).
Ikon. W Zaślubinach Dziewicy przedstawiany
jest arcykapłan Zachariasz, który udziela ślubu
Maryi z Józefem. Zob. też zaślubiny Najświęt-
szej Marvi Panny.
arka [łac. arca = skrzynia], dwa terminy
hebr.: pierwszy (aron) oznacza Arkę Przy-
mierza, drugi (tewa) jest stosowany na
określenie kosza papirusowego, w którym
matka ukryła Mojżesza, oraz arki Noego.
Arka Przymierza, rodzaj drewnianej
skrzyni, w której starożytni Izraelici prze-
chowywali tablice Dekalogu ( Wj 25,10-
-22). Przenoszono ją za pomocą drew-
nianych drążków, stała pod świętym na-
miotem pokrytym baranimi skórami. Na-
miot ten był uważany za przybytek Boga,
Arka zaś za widzialny znak obecności Bo-
ga wśród Jego ludu, i dlatego Arka była
święta i nikt nie powinien jej dotykać
(I Sm 5). Dawid przeniósł Arkę na górę
Syjon w Jerozolimie, którą podbił, Sa-
lomon zaś umieścił Arkę w wybudowa-
nej przez siebie Świątyni Jerozolimskiej.
Opis Arki podany w Księdze Wyjścia
(W' 37,1-9) odpowiada opisowi Arki ze
świątyni Salomona. Górną część Arki ota-
czał z czterech stron złoty ornament figur
geometrycznych. Zamknięcie Arki stano-
wiła szczerozłota płyta, zw. przebłagalnią.
Na dwóch przeciwległych krańcach prze-
błagalni były umieszczone wykute ze złota
dwa klęczące cherubiny, które okrywały
Arkę swymi skrzydłami. Arka zaginęła w
587 p.n.e. w czasie oblężenia Jerozolimy
przez Nabuchodonozora II.
Lit. A. Mickiewicz Konrad Wallenrod (1828),
Pieśń Wajdeloty.
Ikon. Freski z synagogi w Dura Europos
(245-256); płaskorzeźba w synagodze w Kafar-
naum (III w.); mozaika w Germigny-des-Prs
(IX w.); witraż w Saint-Denis (XII w.); tympa-
non w katedrze Notre-Dame (XII w., Paryż).
Ekr. S. Spielberg Poszukiwacze zaginionej arki
(1980); pewien archeolog, a zarazem awantur-
nik, organizuje wyprawę do Egiptu, aby odna-
leźć Arkę Przymierza, której poszukują także
naziści.
arka Noego, statek zbudowany na po-
lecenie Boga, do którego Noe wprowa-
dził po parze przedstawicieli każdego ga-
tunku zwierząt: samca i samicę. Bóg
chciał w ten sposób uratować stworzenia
od potopu, wywołanego Bożym gniewem
(Rdz 6,19-22). Arka Noego symbolizuje
opiekę, którą Bóg pośród niebezpie-
czeństw otacza sprawiedliwych; jest ona
kolebką nowego życia po ciężkim do-
świadczeniu. Toteż interesująca może być
analogia między tym statkiem a skrzynią-
kołyską z papirusu, zostawioną na Nilu,
w której córka faraona znalazła Mojżesza
po tym, jak władca egipski wydał rozkaz
zabicia wszystkich nowo narodzonych
hebr. chłopców (W' 2). Zob. potop.
Lit. J. Supervielle Arka Noego (1938, wyd. pol.
wybór pt. Orfeusz, 1966), zbiór opowiadań,
niektóre o inspiracji religijnej. A. 'MIickiewicz
Pan Tadeusz (1834), księga IV. S. Wyspiański
Wesele (1901), akt I.
Ikon. Arka Noego: mozaika w bazylice św.
Marka w Wenecji (XIV w.); rzeźba w kate-
drze w Bourges (XIII w.). P. Uccello, cykl fre-
sków w klasztorze Santa Maria Novella we Flo-
rencji (1445-50). Michał Anioł (1512, Rzym).
J. Bassano Budowa Arki (XVI w., Marsy-
lia). Witraż z kościoła Saint-Etienne-du-Mont
(XVII w., Paryż). J. Lurat Piśń Świata, gobe-
lin (1957, Angers). ł Budowa Arki Noego, arras
z cyklu Dzieje Noego (poł. XVI w., warsztaty
brukselskie, Państwowe Zbiory Sztuki na Wa-
welu, Kraków).
Muz. B. Britten Noash Ark (1957, Arka No-
ego), opera. E.W. Sternberg Noash Ark (1960),
utwór na orkiestrę.
Aswerus [łac.; gr. Ahasveros; hebr. Acha-
szwerosz] (ok. 517-465 p.n.e.), właściwie
Kserkses I, król perski od 485 p.n.e.,
z dynastŹŹ Achemenidów. Wsławił się w
walkach przeciw Grekom (zwycięstwo pod
Termopilami, klęska pod Salaminą), stłu-
; mił powstanie w Egipcie, a następnie pod-
bił Babilonię. W swojej twierdzy w Suzie
poślubił Żydówkę Esterę, w miejsce
odtrąconej Waszti, która sprzeciwiła się
rozkazowi pijanego męża, chcącego wysta-
wić jej piękność na pokaz ludowi i książę-
tom. Estera uratowała żydów przed zagła-
dą, zaplanowaną przez wysokiego urzędni-
ka królewskiego Hamana.
Lit. J.B. Racine Esther (1689, Estera).
Atalia [hebr. atalja = jej wielkość po-
świadczył Jahwe], córka króla Achaba
i Izebel, królowa Judy (841-835 p.n.e.).
W IX w. p.n.e. naród izraelski był po-
dzielony na dwa królestwa: Izrael i Judę.
W czasie panowania AtalŹŹ wprowadzono
kult Baala. Achab, ojciec AtalŹŹ, wybudo-
wał w SamarŹŹ świątynię ku czci Baala.
' W tym samym czasie rodziny królewskie
z obu rywalizujących między sobą państw
ścierały się w krwawych walkach. W czasie
jednej z nich Izebel, matka AtalŹŹ, została
wydana na pożarcie psom. Atalia kazała
zabić wszystkich członków rodziny kró-
lewskiej, aby zabezpieczyć swoje panowa-
nie. Krwawej masakrze uszedł jej wnuk
Joasz, którego ukrył arcykapłan Jojada
w świątyni. Po kilku latach Jojada pozy-
skał poparcie straży przybocznej, która
ogłosiła Joasza królem. Atalia została zabi-
ta, a lud zniszczył ołtarze Baala (2 Krl 11;
2 Krn 22-23).
Lit. Ta krwawa historia posłużyła J.B. Raci-
ne'owi za temat do tragedŹŹ Atalia (1691, wyd.
pol.1803).
Muz. G.F. H"ndel Athalia (1733), oratorium.
Ave Maria [łac., Zdrowaś Maryjo], mo-
dlitwa zw. Pozdrowieniem Anielskim.
Jej tekst łac. brzmi: "Ave Maria, gratia
plena; Dominus tecum: benedicta tu in
mulieribus, et benedictus fructus ventris
tui, Jesus. Sancta Maria, Mater Dei, ora
pro nobis peccatoribus, nunc et in hora
mortis nostrae". Zob.: Anioł Pański; Zwia-
stowanie.
Lit. "Zdrowaś Maryjo - Bądź pozdrowiona"-
pierwsze słowa tej tradycyjnej modlitwy katoli-
ków występują jako refren w tekście "La
Priere" (Modlitwa) F. Jammesa (L'Eglise ha-
bille de feuilles - Kościół przybrany zielenią),
spopularyzowanej dzięki interpretacji wokal-
nej G. Brassensa (1953). Słowa te można też
odnaleźć w strofach, które L. Aragon w
Muse Grvin (1946) poświęcił więźniarkom
obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
ł R. Brandstaetter Ave Maria (Pieśń o moim
Chrystusie,1960).
Ikon. P. Christus Dziewica Maryja pod uschnię-
tym drzewem (1452, Lugano); litery "A" sym-
bolizujące Ave Maria zwisają z gałęzi drzewa.
Muz. Ave Maria, dwie msze: czterogłosowa
i sześciogłosowa G.P. da Palestriny (XVI w.).
Pieśni F. Schuberta i Ch. Gounoda (XIX w.).
Ekr. J.L. Godard Je vous salve Marie (1986,
Zdrowaś Maryjo).
Baal [hebr., pan, właściciel], imię nada-
ne przez zachodnich Semitów bogu burzy
Hadadowi. On to sprowadzał użyźniający
ziemię deszcz i niszczące pioruny. W BiblŹŹ
mianem Baala określa się wszystkich fał-
szywych bożków. Ponieważ król Izraela
Achab za namową swojej żony Izebel
wprowadził kult Baala, prorok Eliasz
zapowiedział karę Bożą w postaci suszy,
która trwała następnie trzy lata. Eliasz za-
wezwał proroków Baala na górę Karmel,
by wykazać Izraelitom, że Baal nie istnie-
je. Rzeczywiście, ofiara złożona przez ka-
płanów Baala nie zapłonęła ogniem, pod-
czas gdy Boży ogień strawił ofiarę całopal-
ną, wcześniej skropioną wodą na rozkaz
Eliasza, który, udowodniwszy w ten spo-
sób istnienie swego Boga, zabił następnie
czterystu pięćdziesięciu proroków Baala
(1 Krl 18,18-40).
Ikon. Baal z Ugarit, rzeźba (początek II tysiącl.
p.n.e., Luwr, Paryż).
Babilon [akad. Babili; hebr. bawel = bra-
ma Boga], starożytne miasto w Mezopo-
tamŹŹ, położone nad Eufratem. Założo-
ne prawdopodobnie ok. III tysiącl. p.n.e.
przez Sumerów, zaczęło nabierać znacze-
nia za czasów założyciela I dynastŹŹ, Sa-
muabuma (ok. 1830 p.n.e.), a szczególnie
pod rządami Hammurabiego. Następnie
zostało zniszczone i odbudowane przez
Chaldejczyków, a za panowania Nabu-
chodonozora II piękno jego budowli uczy-
niło zeń jeden z cudów świata (ruiny mia-
sta odkrył R. Koldewey w czasie wykopa-
lisk w 1899-1917). Nabuchodonozor II
zdobył Jerozolimę, zburzył ją i wysiedlił jej
mieszkańców. Prorok Izajasz przepowie-
dział królowi Ezechiaszowi, że pewnego
dnia bogactwa z jego pałacu zostaną za-
brane do Babilonu. Niewola będzie trwać
pięćdziesiąt lat (587-538 p.n.e.). W tym
właśnie okresie prorok Jeremiasz przeko-
nywał wygnańców w Babilonie, aby nie
słuchali fałszywych proroków i przestrze-
gał przed oddawaniem czci babilońskim
bożkom. Upadek Babilonu, niejednokrot-
nie zapowiadany przez proroków jako kara
Boga, który chciał pomścić swój uciskany
naród (r 50-51), nastąpił w 539 r., kiedy
król perski Cyrus Wielki zajął miasto. Po-
wrót Żydów do Judei jest powtórzeniem
wyzwolenia z Egiptu. W BiblŹŹ Babilon to
symbol potęg świata wrogich Bogu; król
Nabuchodonozor II to symbol pychy i
świętokradztwa. Babilon to Wielka Nie-
rządnica, sprzymierzona z Antychrystem.
W Apokalipsie św. Jana (Ap 18,9-24)
Rzym zostaje nazwany "wielkim Babilo-
nem", miastem, które ma być unicestwio-
ne za swe bałwochwalstwo i wzniecane
prześladowania. Zob. niewola babilońska.
Lit. Święty Augustyn Państwo Boże (413-
-424, wyd. pol. 1930-34), w księdze XIX au-
tor przeciwstawia dwa miasta: pogański Babi-
lon i świętą Jerozolimę.
W. Broniewski Nad
rzekami Babilonu (Bagnet na broń, 1943).
A. Wat Na melodie hebrajskie (Wiersze 1957).
J. Stryjkowski Na wierzbach... nasze skrzypce
(1974).
Ikon. E. Degas Semiramida zakładająca miasto
Babilon (1861, Paryż).
Muz. G. Rossini Ciro in Babylonia (1812, Cy-
rus w Babilonie), opera.
F.kr. W drugiej części Nietolerancji D.W. Grif
fitha (1916), Babilon zostaje podbity przez
oddziały Cyrusa Wielkiego. W Good Morning,
Babilonia (1987, Dzień dobry, Babilonie) bra-
cia Taviani, bohaterowie odkrywają Amerykę,
współczesny Babilon. Akcja przez pewien czas
rozgrywa się w czasie kręcenia Nietolerancji
Griffitha.
Balaam [hebr. bilam = ten, który gubi
lud], prorok pogański, którego król Mo-
abu, Balak, wezwał z MezopotamŹŹ, żeby
ten rzucił przekleństwo na Izraelitów na-
jeżdżających jego kraj. Niechętny rozkazo-
wi króla, Balaam udał się w drogę do Mo-
abu, zapowiadając jednak, że może być
posłuszny tylko Bogu. Autor biblijny po-
daje w sposób niezwykle barwny, że Bóg,
niezadowolony z wyjazdu Balaama, posta-
wił trzykrotnie na jego drodze anioła wi-
dzialnego tylko dla oślicy, na której Bala-
am jechał i przerażona oślica zbaczała
z drogi. Po przybyciu do Balaka prorok
błogosławił Izraelitów, których miał prze-
kląć (Lb 22-24).
Ikon. Balaam i os7ica: Saint-Andoche (XII w.,
Sawien); Rembrandt (1626, Paryż).
balsamowanie. Zgodnie z regułą, stwo-
rzoną w zamierzchłych czasach, starożytni
Izraelici mieli zwyczaj wykazywania troski
o zwłoki przed złożeniem ich do grobu
(obmycia pogrzebowe, palenie wonności
przy ciele). Sztuka balsamowania pocho-
dzi z Egiptu (Rdz 50,2-3 i 26). W póź-
niejszej epoce Żydzi przejęli zwyczaj ob-
mywania zwłok, namaszczania ich wonny-
mi olejkami z ekstraktami balsamicznymi
oraz zawijania w białe płótno, przytrzy-
mywane opaskami. To samo uczyniono
z ciałem Łazarza, który - wskrzeszony
przez Jezusa - powstał z grobu i ukazał
się "mając nogi i ręce powiązane opaskami.-
(' 11,44). Gdy przyjaciele Jezusa
zdjęli Jego ciało z krzyża, "obwiązali je
w płótna razem z wonnościami, stosow-
nie do żydowskiego sposobu grzebania"
( 19,38-40).
Baltazar, regent BabilonŹŹ, zdetronizo-
wany i zabity w 539 p.n.e. przez Cyrusa
Wielkiego. Baltazar to także, wg tradycji,
imię jednego z Mędrców ze Wschodu
(obok Melchiora i Kacpra), którzy przyby-
li do Betlejem, aby oddać hołd Dzieciątku
Jezus. Zob.: epifania; uczta (uczta Balta-
zara).
Lit. M. Tournier Kacper, Melchior i Baltazar
(1980, wyd. pol.1987).
Barabasz [aram. bar = syn + abba = oj-
ciec], przestępca lub przywódca spisku
przeciw Rzymianom. Według relacji NT,
przed świętem Paschy Rzymianie ułaska-
wiali jednego więźnia. Piłat polecił Ży-
dom, aby wskazali kogo uwolnić - Jezusa
czy Barabasza. Tłum, namówiony przez
arcykapłanów żydowskich, wybrał Baraba-
sza (Mt 27,15-21).
Lit. Ch. Marlowe The,ew of Malta (1633, Żyd
z Malty); Barabasz, główny bohater, jest pierw-
szym Żydem w teatrze angielskim. Mimo umi-
łowania przez niego pieniądza, jego opozycja
wobec chrześcijan czyni zeń początkowo istotę
godną szacunku. Pod koniec sztuki staje się
żądnym zemsty mordercą. M. de Ghelderode
Barabbas (1932, Barabasz), utwór dramatycz-
ny. P. Lagerkvist Barabasz (1950, wyd. pol.
1953); autor snuje w wyobraźni biografię bi-
blijnej postaci; bohater poszukuje wiary i nie
może jej znaleźć. E. Filipczuk Barabasz (Gra,
1977).
Ekr. Barabasz: A. Sj"berg (1952); N. Fleischer
(1961, inspirowany dziełem P. Lagerkvista).
baranek. Hebrajczycy byli początkowo
ludem koczowniczym, zajmującym się ho-
dowlą, m.in. owiec; ludem pasterskim po-
zostali jeszcze długo po osiedleniu się
w Palestynie. Toteż baranek jest w BiblŹŹ
symbolem chętnie stosowanym. Baranek
(lub owca) powszechnie symbolizując de-
likatność, niewinność i łagodność, wy-
obraża Izraelitę, należącego do Bożej
owczarni (Iz 40,11): "podobnie jak pa-
sterz pasie On swą trzodę, jagnięta nosi na
swej piersi, owce karmiące prowadzi ła-
godnie". W Ewangeliach Łukasza i Jana,
Jezus jest porównany do pasterza.
baranek paschalny. Jest to przede
wszystkim ofiara. Jego krew na drzwiach
Hebrajczyków ochroniła ich, kiedy Bóg
poraził wszystkich pierworodnych Egiptu
(W 12,21-27). Podczas święta Paschy ba-
ranek paschalny winien być spożywany
wspólnie, w gronie rodziny, w jednym do-
mu, a żadna z jego kości nie powinna być
złamana (Wj 12,46).
Baranek Boży, określenie nadawane
tylko Jezusowi. Tak właśnie nazywa Jezusa
Jan Chrzciciel: "Oto Baranek Boży, który
gładzi grzechy świata" ( 1,29). Jezus,
który wybrał na czas swej śmierci akurat
moment składania w ofierze baranka pas-
chalnego, stał się nowym Barankiem pas-
chalnym, który swoją krwią przypieczę-
tował Nowe Przymierze między Bogiem
a ludźmi; na krzyżu żadna z Jego kości nie
została złamana ( 19,33-36); "Prowadzą
Go (Jezusa) jak owcę na rzeź i jak bara-
nek, który milczy, gdy go strzygą, tak On
nie otwiera ust swoich" (Dz 8,32 cytując
Iz 53,7). Ten złożony w ofierze Baranek
stanie się barankiem chwalebnym, zwy-
cięzcą śmierci i mocy zła, wszechmocnym,
sędzią, którego wizję przywołuje Apokalip-
sa św. Jana. Tak tłumaczy się chrześcijań-
ską ikonografię, która często przedstawia
Jezusa jako niebiańskiego Baranka, trzy-
mającego krzyż i orędującego u Boga za
ludźmi. Zob.: Pascha; Wielkanoc.
Lit. ł M. Konopnicka Gniew barankowy (Z mo-
jej BiblŹŹ,1896).
Ikon. J. van Eyck, poliptyk Ołtarz Baranka mi-
stycznego (1432, katedra św. Bawona w Ganda-
wie).
Baruch [hebr., błogosławiony], uczeń
i sekretarz proroka Jeremiasza (VII-VI w.
p.n.e.). Przypisuje mu się autorstwo Księ-
gi Barucha, włączonej do katolickiego ka-
nonu ST, w zbiorze ksiąg deuterokano-
nicznych. Teksty Księgi powstały praw-
dopodobnie w II w. p.n.e.-I w. n.e.;
zawierają m.in. pieśni pokutne, hymny i
lamentacje.
Batszeba [hebr. bat-szewa = córka przy-
sięgi], Betsabe, Betszabe, piękna Izra-
elitka, żona Uriasza Chetyty, najemnego
żołnierza króla Dawida. Pewnego wieczo-
ru Dawid ujrzał ją z tarasu swego pałacu.
Zapragnął jej i spędził z nią noc. Dawid
wysłał jej męża w miejsce zażartych walk,
aby tam poniósł śmierć. Żołnierz rzeczy-
wiście zginął. Dawid poślubił Batszebę,
która później została matką Salomona
(2 Sm 11-12).
Lit. T. Lindgren Bat Seba (1984, Batszeba),
jak być jedną z żon potężnego króla i współrzą-
dzić.
Ikon. Batszeba jako sprawczyni upadku Dawida
(1520, Bruksela). Rembrandt Bacszeba (1654,
S. Ricci Batszeba w kąpieli
(1720-30), SzpmŹwszeti
Muzeum, Budapeszt
Luwr, Paryż). M. Chagall Daquid i Batszeba
(1956, Nicea).
Beniamin [hebr. ben jamin = syn prawi-
cy, syn szczęścia], najmłodszy z dwunastu
synów Jakuba (syna Izaaka) i - Rache-
li. Matka zmarła przy jego urodzeniu; zdą-
żyła jeszcze nadać mu imię Benoni [hebr.
ben-oni = syn biedy). Ojciec zmienił jego
imię na Beniamin. Józef i Beniamin byli
umiłowanymi synami Jakuba (Rdz 35,16-
-26). Józef został przez swych przyrodnich
braci sprzedany jako niewolnik do Egiptu.
Kiedy w związku z klęską głodu Jakub wy-
słał synów po zboże do Egiptu, zatrzymał
Beniamina przy sobie. Józef, będący rząd-
cą faraona, zgodził się wydać żywność
przybyszom z zagranicy, lecz jednego z
braci zatrzymał jako zakładnika, a przy
tym zażądał, by przyprowadzono do niego
najmłodsze dziecko Jakuba. Toteż Benia-
min towarzyszył braciom w drugiej wypra-
wie po żywność. W końcu rządca wyjawił
synom Jakuba, że jest ich bratem. Józef
szczodrze obdarował Beniamina i sprowa-
dził do Egiptu całą swoją rodzinę. Benia-
min był protoplastą pokolenia Beniami-
nitów. Pokolenie to, chociaż niewielkie,
zajmowało jednak miejsce centralne, albo-
wiem na jego terytorium leżała Jerozoli-
ma. Było to pokolenie waleczne, które
Dawid ujarzmił siłą. Pierwszy król Izraela,
Saul, był Beniaminitą (z rodu Beniamina).
Z. i p. Beniaminek rodzinny, potocznie - naj-
młodsze dziecko.
Betania [hebr. bet-ani = dom ubogiego],
wieś położona na wschodnim zboczu Gó-
ry Oliwnej, oddalona o 4 km od Jerozo-
limy (obecnie al-Ayzariyyah). Jezus miał
tam przyjaciela, Szymona Trędowatego
(Mk 14,3), w którego domu podeszła do
Jezusa kobieta z alabastrowym naczyniem
zawierającym cenny olejek, i podczas po-
siłku namaściła mu głowę, ku oburzeniu
uczniów, ganiących marnotrawienie cen-
nego olejku. W BetanŹŹ mieszkał Łazarz
i jego siostry Mana i Maria. To właśnie
w BetanŹŹ, wg Jana, Jezus wskrzesił
Łazarza, od trzech dni spoczywającego
w grobie.
Betlejem [hebr. bet-lechem = dom chle-
ba), wioska w Judei, położona niedaleko
od Jerozolimy, miejsce narodzenia Jezu-
sa i jego przodka Dawida. Dawid został
w Betlejem namaszczony na króla nad
Izraelem.
Lit. ł L. Rydel Betlejem polskie (1904).
L. Schiller Pastorałka (1922). E. Bryll - Po gó-
rach, po chmurach (1969). B. Obertyńska Betle-
jemski zajazd (1986).
Ikon. P. Bruegel st. Spis ludności w Betlejem
(1566, Bruksela).
Betsabe, Betszabe Batszeba.
Biblia zob. s. 13.
Z. i p. Prawo i Prorocy (Mt 7,12; Rz 3,21 )-
istota objawienia i Bożych nakazów. Obecnie
oznacza wszystko, co jest nie kwestionowanym
autorytetem.
Lit. Pierwsze literackie teksty chrześcijańskie inspi-
rowane przez Biblię są określane mianem patry-
styki, czyli pism Ojców Kościoła. Od II w.
pisarze starożytności, greccy i łacińscy, a na-
stępnie od IV w. - syryjscy i ormiańscy, zajmo-
wali się egzegezą i komentowaniem ST i NT.
Między nimi byli Tenulian, Orygenes, Arno-
biusz, Laktancjusz, św. Ambroży i św. Augu-
styn, którzy wywierali znaczny wpływ w śre-
dniowieczu, a także w wiekach późniejszych.
Autorzy żydowscy dążyli na przestrzeni wie-
ków do wyjaśniania Prawa i Ksiąg prorockich.
Arabska Hiszpania w XI i XII w. była widow-
nią apogeum hebr. literatury średniowiecznej:
M. Majmonides był filozofem, który ortodok-
syjny judaizm wyraził najlepiej.
Narodziny krytyki historycznej i filozoficznej
w XVII w. (R. Simon i B. Spinoza) wyzwoliły
u późniejszych pisarzy zainteresowanie chro-
nologią faktów wymienionych w BiblŹŹ oraz
poszukiwanie autorów ksiąg biblijnych: w Wiel-
kiej EncyklopedŹŹ Francuskiej (1751-72) arty-
kuły "Biblia", "Kanon", "Chronologia histo-
rŹŹ sakralnej"; Voltaire La Bible enfin expli-
que (1776, Biblia nareszcie wyjaśniona). Kon-
serwatyści zarzucali bezbożność tym, którzy
podawali w wątpliwość dosłowność stwierdzeń
Pięcioksięgu, podczas gdy racjonaliści wysu-
wali tezy o nieaktualności przekazu biblijnego
w czasach nowożytnych. W XIX w. nastąpiło
odrodzenie inspiracji biblijnej w literaturze. Pi-
sarze w różny sposób zaczęli ulegać wpływom
orientalnym, postępowi nauk historycznych,
refleksjom politycznym nad historią ludzkości.
W XX w. P. Claudel podjął patrystyczną i śre-
dniowieczną tradycję komentarzy oraz inter-
pretacji BiblŹŹ. W ostatnich czasach E. Wiesel
przeznaczył dla szerszego kręgu odbiorców niż
tylko pobożni Żydzi swoje rozważania bezpo-
średnio inspirowane Biblią i tradycją żydowską:
Celbration hassidique (1973, Celebracja cha-
sydzka), Celbration biblique (1975, Celebracja
biblijna). W zakresie teorŹŹ BiblŹŹ jako "źródła",
jako "kodeksu" literatury, należy sięgnąć do
N. Frye The Great Code (1984, Wielki kodeks).
Wreszcie tłumaczenie BiblŹŹ stało się okazją do
powstania prawdziwych dzieł literackich: w An-
glŹŹ - The King James (Authorizech Version
(1604-11, Autoryzowany przekład BiblŹŹ Świę-
tej); w Niemczech M. Luter swoim tłuma-
czeniem (1534) przyczynił się do ukształtowa-
nia nowożytnego języka niemieckiego. Także i
obecnie pociąga poetów to pasjonujące do-
świadczenie, np. J. Grosjean Apocalypse (1962,
Apokalipsa) i H. Meschonnic Les Cinq Rou-
Ieaux (1970, Pięć Zwojów).
ł R. Brandstaetter Krąg biblijny (1975). A. Ka-
mieńska Książka nad książkami (1985).
A. Świderkówna Rozmowy o BiblŹŹ (1994).
Ikon. G. Dor Biblia Święta (1866).
Muz. G. Carissimi, 18 HistorŹŹ biblijnych
(XVII w.). M.A. Charpentier, 24 Historie święte
(XVII w.). J. Kuhnau Sonaty biblijne (1700).
Teksty biblijne należą do repertuaru negro spi-
rituals. M. Yourcenar wyjaśnia, że czarnoskó-
rzy śpiewacy osiągnęli tak wysoki stopień liry-
zmu dzięki rytmice i, miarowości angielskiego
tłumaczenia. A. Dvorak Biblicke pisn (1894,
Śpiewy biblijne). D. Milhaud Cantate biblique
(1965, Kantata biblijna).
Ekr. J. Huston Biblia (1966), gigantyczny film
ilustrujący ST od stworzenia świata aż po ofia-
rę Abrahama. M. Carn La Bible (1977, Bi-
blia), od stworzenia świata aż do Zmartwych-
wstania Jezusa; inspirowany mozaikami z Mon-
reale na SycylŹŹ, a przede wszystkim postacią
Pantokratora - Chrystusa Wszechwładcy.
biczowanie. Było karą przewidzianą
przez hebr. prawo (Pwt 25,.1-3); używano
bicza o trzech rzemieniach, wymierzano
nie więcej niż czterdzieści uderzeń. Karę
taką stosowali również Rzymianie wobec
żołnierzy i niewolników, używano bicza ze
sznurów, z dowiązanymi dodatkowo ka-
wałkami kości lub metalowymi kulkami.
Przed ukrzyżowaniem skazańca zazwyczaj
biczowano, by go osłabić i zmniejszyć jego
opór. Dlatego Piłat kazał ubiczować Je-
zusa (Mt 27,26).
Ikon. H. Holbein mł. Biczowanie ,Jezusa
(1495, Bazylea). S. del Piombo (1525, Rzym).
D. Velazquez Chrystus po biczowaniu przedsta-
wiony chrześcijańskiej duszy (1628, Londyn).
W.A. Bouguereau Biczowanie (1880, La Ro-
chelle). G. Desvallieres Chrystus przy kolumnie
(1910, Saint-Germain-en-Laye). ł V. Hofman
Chrystus u słupa (1928, Czerna pod Krako-
wem).
bliźni [hebr. rea = przyjaciel, druh, bliź-
ni; gr. ho plesion = bliski czegoś]. Biblia
określa każdego człowieka, którego się
spotyka, jako bliźniego. Prawo Mojżeszo-
we nakazywało szacunek wobec bliźniego,
przywódcy, brata Izraelity: "Będziesz mi-
łował bliźniego swego jak siebie same-
go" (Kpl 19,17-18), lecz także obcego
(Kpl 19,34). Jezus zapytany przez uczone-
go w Piśmie "co mam czynić, aby osią-
gnąć życie wieczne" odpowiedział, że zba-
wienie zależy od miłości Boga i bliźniego.
Aby określić kto to jest bliźni, Jezus opo-
wiedział przypowieść o miłosiernym Sa-
marytaninie (Łk 10,30-37). Jezus wykazai
w ten sposób, że każdy człowiek, który
"okazuje miłosierdzie", staje się bliźnim
drugiego; Jezus posuwał się aż do nauki o
miłowaniu nawet nieprzyjaciół (Mt 5,44).
bluźnierstwo [gr. blasphemia = słowa
znieważające, uwłaczające, oszczerstwo].
Bluźnić znaczy wypowiedzieć słowa lub
popełnić czyny obelżywe wobec Boga.
Bluźni ten, kto przeklina imię Boga, al-
bo ten, który powołuje się na Niego dla
poparcia kłamstwa: "Nie będziesz wzy-
wał imienia Pana Boga twego, do czczych
rzeczy" (Wj 20,7). Prawo Mojżeszowe
przewidywało za ten grzech karę śmierci
przez ukamienowanie (Kpł 24,10-16).
Bluźni także ten, kto używa imienia Bo-
żego nadaremnie; przez szacunek Zydzi
nie wypowiadali imienia Bożego. Kiedy
Jezus stanął przed najwyższym kapła-
nem i powiedział, że jest Mesjaszem,
arcykapłan oskarżył Go o bluźnierstwo
(Mk 14,61-64), w oczach Żydów Jezus
rzeczywiście zawinił, gdyż przyznał sobie
rangę Boską.
Lit. W Don Juanie Moliera (1665, wyd. pol.
1952) Don Juan daje biedakowi złotego luido-
ra pod warunkiem, że ten zacznie bluźnić,
przeklinając Boga za nędzę, w której go zosta-
wia, mimo jego gorących próśb; biedak nie
zgadza się na popełnienie takiego grzechu.
Lautramont Pieśni Maldorora (1869, wyd. pol.
1976). A. Rimbaud Poezje (1871, wyd. pol.
1921), "Sprawiedliwy".
błogosławieństwa ewangeliczne [łac.
beatitudo = błogostan, błogosławieństwo,
szczęście; termin utworzony przez Cyce-
rona ze słowa beatus = szczęśliwy, błogo-
sławiony], słowa Chrystusa obiecujące
szczególną nagrodę za heroiczną postawę
w życiu chrześcijańskim, zawarte we wstę-
pie do Kazania na Górze (Mt 5,1-11;
Łk 6,20-22). Jezus błogosławił wszystkich
maluczkich" i cierpiących, pokrzywdzo-
nych i uciśnionych. "Błogosławieni ubo-
dzy... Błogosławieni, którzy się smucą...
Błogosławieni cisi... Błogosławieni, którzy
łakną i pragną sprawiedliwości... Błogosła-
wieni miłosierni... Błogosławieni czystego
serca... Błogosławieni, którzy wprowadza-
ją pokój... Błogosławieni, którzy cierpią
prześladowanie dla sprawiedliwości... Bło-
gosławnieni jesteście, gdy [ludzie] wam
urągają i prześladują was...". Zob. ubó-
stwo.
Lit. Na początku hiszpańskiej powieści łotrzy-
kowskiej Żywot łazika z Tormesu (1554, wyd.
pol. 1930) występuje parodystyczna aluzja do
ósmego błogosławieństwa: "Błogosławieni, któ-
rzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości"
(w powieści chodzi o uwięzionego przestępcę).
A. Gide w Les Nouvelles Nourritures (1935, Po-
karmy nowe) interpretuje trzecie błogosławień-
stwo w sposób następujący: "Pierwsze słowo
Chrystusa jest po to, by smutek przyjąć z rado-
ścią: błogosławieni, którzy płaczą... Źle to sło-
wo rozumie ten, kto widzi w nim tylko zachętę
do piaczu." L. Estang Les Batitudes (1945,
Błogosławieństwa). P. Emmanuel Jacob (1970,
Jakub), "Les Batitudes". ł C.K. Norwid Psal-
mów psalm (1850). R. Brandstaetter Psalm śpie-
wany u stóp Góry Ośmiu Błogosławieństw (Pieśń
o moim Chrystusie, 1960). J.S. Pasierb Rewolu-
cjaJezusa (1977).
Muz. C. Franck Les Batitudes (1869-79), ora-
torium.
błyskawica i grzmot, tradycyjne znaki
towarzyszące ukazaniu się Bożego Maje-
statu ( teofania). Kiedy lud hebr. po
wyjściu z Egiptu dotarł do stóp Synaju,
wówczas Bóg przemówił do Mojżesza i
na oczach całego ludu dał wyraz swojej
mocy przez odgłos grzmotu i błyskawi-
ce na górze (w 19,16). Lecz błyskawica
nie stanowi nieodłącznego atrybutu Boga,
tak jak piorun, który dzierży w dłoni Jo-
wisz, jest tylko widzialnym i symbolicz-
nym wyrazem transcendentalnej mocy
Boga. "Pan odezwał się z nieba grzmo-
tem; to głos swój dał słyszeć Najwyższy"
(Ps 18,14). Cały Psalm 29 jest hymnem
do władcy burzy. W h'T, w dniu zesłania
Ducha Świętego gwałtowny szum poprze-
dził ukazanie się języków ognia (Dz 2,2).
Żadne naturalne zjawisko nie jest w sta-
nie w sposób adekwatny i zadowalają-
cy oddać obecności tego, co nadnatural-
ne. Świadczy o tym np. spotkanie Elia-
sza z Bogiem: Bóg nie objawił się w
huraganie ani w trzęsieniu ziemi, ani w
ogniu, lecz "w szmerze łagodnego powie-
wu" (1 Krl 19,9-13).
bogactwo. W ST bogactwo, dar Boży,
uważane było za rekompensatę za cnotę
lub pracę. Było to dobro upragnione, to-
też człowiek bogaty był przedmiotem po-
dziwu. Ale bogactwo mogło także odda-
lać ludzi od Boga, zwłaszcza gdy zostało
zdobyte w sposób nieprawy. Pisma mędr-
ców podkreślają niebezpieczeństwo bo-
gactwa (Syr 5,1; 27,1; 31,1 ) oraz fakt, że
bogactwo nie wystarczy do szczęścia
(Prz 15,16-17; 16,8). W NT Jezus wska-
zuje na niebezpieczeństwo bogactwa
"Nie możecie służyć Bogu i Mamonie"
(Łk 16,13; Mt 6,24). Ewangelia według św.
Łukasza przedstawia postawę najbardziej
krytyczną wobec bogactwa. W listach no-
wotestamentowych obiecane zostaje inne
bogactwo - bogactwo dóbr duchowych.
Zob.: Mamona; ubóstwo.
Z. i p. Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho
igielne, niż bogatenu< wejść do Królestwa Bożego
(Łk 18,25).
Booz [hebr., w nim jest moc, siła]. Księ-
ga Rttt opowiada historię pewnej rodziny
z Betlejem, którą głód zagnał do ziemi
Moabu. Mąż i jego dwaj synowie tam
zmarli. Żona, Noemi, wróciła do swej oj-
czystej ziemi wraz z synową Rut, Moabit-
ką, która nie chciała jej opuścić, a nawet
przyjęła jej religię. Booz, krewny Noemi,
przyjął ją do siebie i otoczył opieką, po-
zwolił jej zbierać kłosy ze swego pola,
a nawet dał jej ich więcej, niż Prawo prze-
widywało dla ubogich. Później zachował
się jak goel (zbawca, zbawiciel), czyli bliski
krewny, który miał obowiązek pilnować,
aby dziedzictwo rodzinne nie przeszło do
rąk obcych (spoza rodu) i odkupił pole,
które niegdyś należało do męża Noemi.
Wreszcie wypełniając prawo lewiratu,
poślubił Rut, która urodziła mu syna Obe-
da, ojca Jessego, a dziadka Dawida. Księ-
ga Rut skupia się głównie na tym, aby
ukazać, jak wielkie dobra otrzymuje czło-
wiek, który zaufa Bogu Izraela. Opowieść
ta, przesiąknięta duchem uniwersalizmu,
podkreśla fakt, że wśród przodków króla
Dawida znalazła się kobieta z obcego na-
rodu. Booz i Rut Moabitka występują tak-
że w rodowodzie Jezusa (Mt 1,5).
Lit. V. Hugo La Legende des siecles (1859,
Legenda wieków), "Booz endormi" (Śpiący
Booz); "poemat pokoju biblijnego, patriarchal-
nego" - pisze Ch. Pguy, komentując go z za-
chwytem w Victor Marie, Comte Hugo (1910,
Viktor Maria, hrabia Hugo).
Ikon. Rut i Booz: N. Poussin Lato, z cyklu
Cztery pory roku (1660-64, Luwr, Paryż); A. de
Gelder (1685, Budapeszt).
Muz. J.F. Lesueur Rut i Booz (1835).
Fkr. H. Koster Historia Rut (1960).
Boże Narodzenie [łac. natalis (dies) =
dzień narodzin], święto chrześcijańskie
upamiętniające narodzenie Jezusa, po-
cząwszy od 336 r. obchodzone 25 grud-
nia. Początkowo święto Bożego Narodze-
nia jawi się jako schrystianizowane przez
religię imperium rzym. święto słońca, ob-
chodzone w okresie przesilenia zimowego.
Na Wschodzie kaznodzieje i kapłani ak-
centują szczególnie tajemnicę złączenia
w osobie Jezusa boskości i człowieczeń-
stwa, podczas gdy na Zachodzie, zwłasz-
cza od początku XIII w., podkreśla się po-
korę i aspekt człowieczy warunków naro-
dzenia Jezusa. W okresie świąt Bożego
Narodzenia śpiewane są kolędy.
Lit. J. del Encina Eglogue de Nol (XVI w.,
Pastorałka). Ch. Dickens Opowieść wigilijna
(1843, wyd. pol. 1879). G. de Maupassant
Opowiadanie wigiliJne (1880, wyd. pol. 1914).
Th. Gautier Emaux et cames (1852, Ema-
lie i kamee), "Nol" (Boże Narodzenie).
M. Nol Le Rosaire des joies (1930, Różaniec
radości). P. Claudel "La Nuit de Nol" (1914,
Noc wigilijna), pod ogólnym tytułem Poemes de
guerre (1915, Poematy wojenne). L. Scheler
(z laęgu P. Eluarda), La Lampe-Tempłte (1945,
Latarnia sztormowa), "Nol ... croix gamme"
(Boże Narodzenie pod znakiem swastyki).
ł A. Jastrzębski, A. Podsiada Boże Narodzenie.
Antologia poezji polskiej (1961).
Bóg [łac. deus; gr. theós]. W BiblŹŹ Bóg
występuje jako osoba. Człowiek zwraca
się doń, nazywając Go jednym z Jego
imion: Adonaj, El, Eloah, Elo-
him, - Najwyższy, Święty Izraela, Wiecz-
ny; lecz dla Izraela prawdziwe Jego imię,
objawione Mojżeszowi, to YHWH. Imię
tak bardzo święte, że istniał zakaz wyma-
wiania go. W NT Bóg jest nazywany
Panem i Ojcem ( Jahwe). Jakkolwiek
Bóg BiblŹŹ jest Bytem osobowym, to jed-
nak bardzo różni się od antropomorficz-
nych bogów religŹŹ politeistycznych. Cała
Biblia podkreśla jedyność Boga: "Boga
utworzonego przede Mną nie było ani po
Mnie nie będzie. Ja, Pan, tylko Ja istnieję
i poza Mną nie ma żadnego zbawcy"
(Iz 43,112). Trzy religie związane z Bi-
blią (judaizm, chrześcijaństwo, islam) są
religiami monoteistycznymi. Księga Ro-
dzaju ukazuje Boga jako Stwórcę wszyst-
kiego, cokolwiek istnieje. Biblia postrzega
Boga jako "Potężnego Boga Jakubowego"
(Rdz 49,24), władcę wszechświata i czasu,
który interweniuje w historię ludzi, i ja-
ko "Żywego" (1 Krl 17,1), który "nie
zdrzemnie się ani nie zaśnie", i który jest
"źródłem żywej wody" (r 2,13). Teksty
Pisma Świętego mówią jeszcze o Bogu ja-
ko o Świętym, Świętym [Bogu] Izraela,
po trzykroć Świętym, co znaczy całkiem
Innym, Oddzielonym, Niewyrażalnym,
Tym, którego oblicza człowiek nie może
oglądać, jeśli nie ma umrzeć (Wj 33,20).
W miarę upływu czasu, w ST, a potem
w NT utrwalił się obraz Boga - Ojca. Jego
ojcostwo rozciąga się najpierw w sposób
uprzywilejowany na lud, który On sobie
wybrał, czyli na lud Izraela (wj 4,22), mi-
mo jego przewinień (Iz 64,8). Po wygna-
niu babilońskim (Iz 56,7) i w NT, ojco-
stwo Boga rozszerza się na całą ludzkość,
Żydów i nie-żydów. Bóg jawi się jako Bóg
pełen miłości macierzyńskiej, na przykład
w Iz 49,15 i w Oz 11,8: "Czyż może nie-
wiasta zapomnieć o swym niemowlęciu,
ta, która kocha syna swego łona?" W koń-
cu, przez proroków i psalmistów, stopnio-
wo objawia się jako Bóg miłości i czułości
(Ps 103,13), a w NT objawia się On przez
Jezusa, który to objawienie traktuje ja-
ko punkt centralny swojego przesłania
("Bóg jest miłością", 1 ' 4,16). Według
interpretacji NT, którą reprezentują Ko-
ścioły chrześcijańskie, ten Bóg miłości jest
Bogiem Trójcy. Bóg jest oczywiście jeden,
ale w trzech osobach: Ojciec, Syn (Słowo
Ojca wcielone w Jezusa) i Duch Święty.
Osoby te łączy miłość tak doskonała, że
chociaż są trzy, to stanowią Jedno.
Z. i p. Ręka Boga, ramię Boga - wyrażenia od-
dające Bożą moc. Palec Boży oznacza interwen-
cję Boga w wydarzenia tego świata. Siedzieć po
prawiżcy Boga, to znaczy na miejscu honoro-
wym, po prawicy gospodarza domu.
Lit. P. Haat Dieu et ses potes (1987, Bóg i je-
go piewcy). W literaturze franc. średniowiecze
nadało Bogu obraz Stwórcy i Ojca. Bóg sądzi
ludzi; człowiek pokłada nadzieję w Jego miło-
sierdziu i lęka się Jego sprawiedliwości: Mystere
de la Passion (XV w., Misterium Męki Pań-
skiej) A. Grbana. Literatura XVI w. nabie-
ra niekiedy charakteru literatury wojującej:
T.A. d'Aubign Les Tragiques (1616, Rymy
tragiczne); Les Hymnes (1555-56, Hymny) i
Discours des miseres de ce temps (1562, Rozpra-
wa o niedoli czasu tego) P. de Ronsarda, cza-
sami literatury sceptycznej (M. Montaigne Pró-
by,1580-88, wyd. pol. 1957). Sceptycyzm ten
inspiruje po części nurt libertyński XVII w.:
T. de Viau, C. de Bergerac. B. Pascal w My-
ślach (1670, wyd. pol. 1921) stara się przeko-
nać umysły ścisłe o istnieniu Boga i mówi o
Bogu "wyczuwalnym w głębi serca". J.B. Bos-
suet mocno podkreśla działanie Boga w hi-
storŹŹ.
W XVI w. sceptycyzm radykalizuje się wo-
bec dosłownego rozumienia tekstów biblijnych:
P. Bayle i Voltaire w Dictionnaire philosophique
(1764, Słownik filozoficzny). Voltaire w Kan-
dydzie (1759, wyd. pol. 1951) odrzuca ideę
Boga "Opatrzności", aby widzieć w nim jedy-
nie najwyższego budowniczego wszechświata.
Pojawia się materializm ateistyczny Q.O. de La
Mettrie, D. Diderot). J.J. Rousseau natomiast
chce wierzyć w Boga, który go usprawiedliwi
i pocieszy.
W XIX w., dzięki ponownemu odkryciu śre-
dniowiecza, czasami dokonywano powrotu do
źródeł chrześcijaństwa (F.R. de Chateaubriand
Duch wiary chrześcijańskiej, 1802, wyd. pol.
1816). Lecz równocześnie poeci tworzyli swój
własny obraz Boga, np. A. de Lamartine, A. de
Vigny, V. Hugo, szczególnie w poemacie epic-
kim zatytułowanym Dieu (Bóg), opublikowa-
nym w 1891.
Wiek XX ujawnia ostry kontrast między pisa-
rzami wierzącymi (Ch. Pguy, P. Claudel,
G. Bernanos, P. Emmanuel), a tymi, dla któ-
rych, jako spadkobierców F.W. Nietzschego,
"śmierć Boga" jest czymś oczywistym (S. Bec-
kett, A. Artaud, G. Bataille); niektórzy nawet
z przekonaniem walczą ze "starym trupem"
(surrealiści, J.P. Sarne, J. Prvert). ł B. Le-
śmian Boże, pełen w niebie chwały... (Dziejba
leśna, 1938). K.K. Baczyński Poemat o Bogu
i człowieku (1942).
Ikon. Na Zachodzie wizerunki Boga Ojca za-
częto przedstawiać dopiero od XI w., pod po-
stacią ukoronowanego imperatora, a następnie
od początku XII w. razem z ukrzyżowanym Sy-
nem i z gołębicą uosabiającą Ducha Świętego.
Wówczas zaczyna się też mówić o tronie łaski:
Trójca Mistrza z Flmalle (XV w., Frankfurt
nad Menem). W XV w. spotyka się niekiedy
trzy równorzędne osoby: Ojca jako starca, któ-
rego jednak biel włosów jest kolorem wieczno-
ści, Syna jako człowieka dorosłego i Ducha
Świętego jako młodzieńca. Rafael i Michał
Anioł z pewnością nieświadomie utrwalili obraz
Ojca jako Jowisza, "bardzo Dobrego, bardzo
Potężnego", lecz przejmującego lękiem, który
z upływem czasu stał się dobrodusznym ojcem
ze świętych obrazów aż po wiek XIX. Bóg, wi-
traż w Chartres (XII w.). "Bóg stwarzający
Adama", M. Wohlgemuth Kroniki Norymber-
skie (1498). Rafael Wizja Ezechiela (1518,
Florencja). W. Blake Stare dni (1795, Man-
chester). A. Rodin Ręka Boga (1898). Racjo-
nalistyczny nurt XVII i XVIII w. często przed-
kładał nad postać ludzką trójkąt równoboczny,
symbol doskonałości, z okiem Opatrzności lub
bez. Papież Benedykt XIV wypowiadał się
w sprawie niewłaściwych sposobów przedsta-
wiania Boga, przypominając w tekście z 1745,
że jest On Duchem czystym.
Muz. O. Messiaen Trois petites liturgies de la
P'rsence Divine ( 1944, Trzy małe liturgie Bożej
Obecności). Niezliczone teksty muzyczne, np.
Te Deum: H. Berlioz, A. Bruckner, M.A. Char-
pentier, L.N. Clrambault, M.R. Delalande,
Ch. Gounod, J. Haydn, J.B. Lully, H. Purcell.
bracia. Pojęcie to, często używane w Bi-
blŹŹ, odnosi się do dzieci tego samego ojca
i matki, lecz także do bliskich krewnych.
W tym sensie ewangelia mówi o "bra-
ciach" Jezusa. Ponadto sam Jezus nazy-
wa "braćmi" tych, którzy wierzą w Jego
Boską misję i decydują się iść za nim
(Łk 8,21). Piotr zwraca się do tych, którzy
dzielą jego wiarę, nazywając ich "braćmi"
(Dz 1,15). Ta braterska więź nie opiera
się na pokrewieństwie krwi, lecz Ducha
(Rz 8). Ponieważ wszyscy chrześcijanie
uważają się za braci na mocy chrztu,
J.B. Bossuet i chrześcijańscy kaznodzieje
aż do naszych dni rozpoczynają często ka-
zania od słów "Drodzy Bracia".
Lit. Pieśń o Stworzeniu przypisywana św. Fran-
ciszkowi z Asyżu (XIII w.) rozciąga określenie
"brat" na wszystkie stworzenia Boże: "Mój
brat słońce". F. Villon w Balladzie wisielców
(1462, wyd. pol. 1917): "Bracia, z was, coście
ostali na świecie, Niech nienawiści nikt ku nam
nie czuje" [tłum. T. Boy-Żeleński]; przestępcy
skazani przez ludzki wymiar sprawiedliwości
odwołują się do faktu, że wszyscy ludzie po-
chodzą od Adama i Ewy i błagają przechod-
niów o litość. Z tego samego powodu Voltaire
w Kandydzie (1759, wyd. pol. 1951) oburza się
na okropne traktowanie przez białych Murzyna
z Surinamu, ich brata. A. Cohen O vous, freres
humains (1972, O wy, bracia człowieczy);
chrześcijanie na skutek swego zastarzałego an-
tysemityzmu powodują, że "miłość bliźniego",
braterstwo oparte na uznaniu "żydowskiego Bo-
ga", wspólnego Ojca, jest tylko fikcyjną przynę-
tą. Aby przynajmniej nie nienawidzili tych, któ-
rzy - podobnie jak oni - skazani są na śmierć.
brama. Ufortyfikowane miasta starożyt-
ne miały zazwyczaj jedną olbrzymią bra-
mę, której konstrukcja stanowiła skutecz-
ną obronę w wypadku oblężenia. Bramy
te, zw. kleszczowymi, składały się z ob-
szernych pomieszczeń - magazynów i sal
zebrań, gdzie omawiano sprawy miasta,
tak jak to się działo na forum rzym. miasta
(Rt 4,1; Ps 69,13). "Wąska brama" - alu-
zja do przypowieści. Jezus, mówiąc o wej-
ściu do prawdziwego życia stwierdza:
"Jakże ciasna jest brama i wąska droga,
która prowadzi do życia, a mało jest ta-
kich, którzy ją znajdują" (Mt 7,13-14).
Ewangelista Mateusz posługuje się obra-
zem bram piekielnych albo bram do mia-
sta umarłych, które nie oprą się mocy
Chrystusa (Mt 16,18).
Z. i p. Przejść przez wąskie drzwi (Mt 7,13-14)
- wybierać raczej drogi trudne niż łatwiznę.
Lit. A. Gide Ciasna brama (1909, wyd. pol.
1912), powieść; wybieranie raczej świętości niż
szczęścia.
całopalenie - holokaust.
całun, tkanina służąca do owijania twa-
rzy zmarłego; w szerszym znaczeniu - tka-
nina służąca do przykrywania zwłok.
W czasie złożenia do grobu twarz Jezusa
była owinięta całunem. Zob. oblicze - ob-
licze Boga (oblicze Chrystusa).
Celnik, poborca podatków. Celnicy prze-
kazywali władzom rzym. regularne docho-
dy, osobiście ściągając należności od płat-
ników, zapewniali też sobie wysokie zyski.
Pogardzano nimi, byli znienawidzeni za
współpracę z władzą najeźdźcy i za chci-
wość. Dlatego też Jezus wywołał zgorsze-
nie, kiedy zasiadł do posiłku wśród grzesz-
ników i celników, i kiedy zaprosił się do
domu zwierzchnika celników Zacheusza
(Łk 19,1-10). W jednej z przypowieści Je-
zus przeciwstawia pokorną modlitwę cel-
nika pełnej samozadowolenia pysze fary-
zeusza, chcąc pokazać przez to, że wszy-
scy, nawet celnicy, mogą mieć wstęp do
Królestwa Bożego (Łk 18,9-14).
Cezar, przydomek rodu julijskiego, roz-
sławiony przez Juliusza Cezara (100-44
p.n.e.). Cezar August był oficjalnym tytu-
łem wszystkich rzym. imperatorów. Fary-
zeusze, chcąc Jezusa zbić z tropu, zapytali
Go, czy wolno płacić podatek Cezarowi.
Jezus najpierw obejrzał z obu stron dena-
ra, a następnie odpowiedział: "Oddajcie
więc Cezarowi to, co należy do Cezara,
a Bogu to, co należy do Boga", odmawia-
jąc tym samym przeciwstawiania lub utoż-
samiania władzy ziemskiej z władzą du-
chową (Mt 22,15-22). Zob. okupacja
rzymska Palestyny.
Z. i p. Oddawać cesarzowi, co cesarskie.
Cham, drugi syn -- Noego. Po ocaleniu
z potopu, Noe zajmował się uprawianiem
winnej latorośli. Pewnego dnia upił się
i w czasie snu się obnażył. Cham widział
nagość swego ojca i wyśmiewał się z nie-
go wobec braci, Sema i Jafeta, ci jednak
przykryli ojca płaszczem. Kiedy po prze-
budzeniu Noe dowiedział się, co się stało,
wówczas przeklął nie Chama, ale jego sy-
na Kanaana: "Niech będzie przeklęty Ka-
naan! Niech będzie najniższym sługą
swych braci!" (Rdz 9,25). W XIX w. zna-
leźli się ludzie, którzy uznali Chama za
protoplastę czarnej rasy, i w ten sposób
usprawiedliwiali swój rasizm, podpierając
się argumentami jakoby natury biblijnej.
Lit. V. Hugo w La Fin de Setan (1886, Kres
szatana), "Le Fils au rire infame" (Syn o śmie-
chu hańby) czyni z Chama protoplastę Nem-
roda, legendarnego założyciela dynastŹŹ babi-
lońskiej i "pierwszego władcę, który wprowa-
dził rządy miecza". ł E. Orzeszkowa Cham
(1888).
chaos [gr., nieskończona, niezmierzona
przestrzeń, otchłań, ciemność]. Księga Ro-
dzaju opisuje stworzoną przez Boga zie-
mię, która była "bezładem i pustkowiem"
[hebr. tohu wawohu]. Pustą jeszcze ziemię
otaczały ciemność i chaos (Rdz 1). Słowo
"chaos" należy do słownictwa gr., które
przeciwstawia go kosmosowi, jako świat
bezładu - światu zorganizowanemu, który
zeń powstał. Zob. stworzenie.
Z. i p. Tohu-bohu, potocznie - wielki nieład.
Lit. F. Rabelais Quart Livre (Czwarta Księga,
1552, wyd. pol. pt. Gargantua i Pantagruel,
1916). Jedną z podróży Pantagruel odbył na
wyspy Tohu i Bohu.
charyzmat [gr. charisma, od charis = ła-
ska, przychylność], szczególny dar łaski
Bożej udzielony osobie mającej do speł-
nienia określoną misję religijną. Określe-
nie używane przede wszystkim przez Paw-
ła Apostoła: Izrael otrzymał od Boga da-
ry (charyzmaty) dane nieodwołalnie, czyli
na zawsze (Rz 11,29); dla chrześcijanina
tym bezinteresownym darem jest "życie
wieczne w Chrystusie Jezusie" (Rz 6,23).
Słowo to ma także węższe znaczenie:
"każdy otrzymuje własny dar od Boga"
(1 Kor 7,7). "Różne są dary łaski, lecz ten
sam Duch" (1 Kor 12,4). "Wszystkim zaś
objawia się Duch dla [wspólnego] dobra"
(1 Kor 12,7). Wspólnoty religijne przywią-
zywały dużą wagę do niektórych chary-
zmatów (do daru uzdrawiania, daru języ-
ków), znanych chrześcijanom z Koryntu.
Święty Paweł Apostoł podkreśla pierw-
szeństwo miłości przed wszystkimi innymi
charyzmatami (1 Kor 12,31;13,8).
cherubin [hebr. keruw = anioł], postać
mitologiczna, zapożyczona z kultury ba-
bilońskiej. Cherubini przedstawiani są
jako ci, którzy podtrzymują tron Boga
(Ps 80,2; 99,1), ciągną Jego rydwan, albo
służą Mu za wierzchowce (Ps 18,11);
przedstawione były też na pokrywie, czyli
przebłagalni Arki Przymierza (Wj 25,20).
W średniowiecznej ikonografii cherubi-
nów malowano z czterema skrzydłami, w
kolorze niebieskim, symbolizującym nie-
bo. W tradycji chrześcijańskiej cherubini
są uznawani za anioły.
Lit. Pieśń o Rolandzie (XII w.); w chwili śmier-
ci Rolanda "Bóg posłał Cherubina, Michała
także, co z morza ratuje. I Gabriel razem z ni-
mi przylatuje. Duszę Rolanda unoszą do Raju."
Ikon. Cherubin, rzeźba w kości słoniowej po-
chodząca z pałacu Achaba w SamarŹŹ (IX w.
p.n.e.).
chleb. Podstawowym pożywieniem He-
brajczyków, podobnie jak i innych ludów
starożytnych, był chleb. Zazwyczaj był
wyrabiany z mąki jęczmiennej. Ofiarowy-
wano go Bogu jako ofiarę dziękczynną
w postaci placków z przaśnego ciasta, po-
mazanego oliwą (Kpl 2,1-16). W BiblŹŹ,
podobnie jak i obecnie, chleb ma często
wartość symboliczną: pokarm dla ciała,
czyli życie dla ciała, jest jednak również
symbolem pokarmu duchowego, którego
każda istota potrzebuje do życia. Kiedy
Adam został wypędzony z Edenu, Bóg po-
wiedział doń: "W pocie więc oblicza twe-
go będziesz musiał zdobywać pożywienie,
póki nie wrócisz do ziemi, z której zostałeś
wzięty" (Rdz 3,19). Stąd wyrażenie: "za-
rabiać na chleb w pocie czoła". W mo-
dlitwie Ojcze nasz zawarta jest prośba:
"Chleba naszego powszedniego daj nam
dzisiaj". Po czterdziestodniowym poście
na pustyni Jezus odczuwał głód. Wówczas
zbliżył się do Niego kusiciel i zapropono-
wał, aby przemienił kamienie w chleb. Je-
zus odpowiedział mu cytatem z Księgi Po-
wtórzonego Prawa (Pwt 8,3): "nie samym
tylko chlebem żyje człowiek, ale człowiek
żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana"
i odmówił dokonania cudu (Mt 4,1-4).
Dwukrotnie wg Mateusza i Marka, a tylko
raz wg Łukasza i Jana, Jezus, podobnie jak
Elizeusz (2 Krl 4,42-44), podzielił pięć
chlebów jęczmiennych, przyniesionych
przez dziecko, i rozdał zgłodniałym tłu-
mom, które Go słuchały, nie jedząc nic od
trzech dni; zostało potem dwanaście koszy
pełnych ułomków ( 6,1-13). Powszech-
nie nazywa się to Cudowne rozmnożenie
chleba. Znak ten przedstawiony jest przez
Jana jako obietnica "chleba niebieskiego",
nowej manny, którą Ojciec da tym,
których dusza łaknie, a tym chlebem bę-
dzie sam Jezus: "Jam jest chleb życia. Kto
do Mnie przychodzi, nie będzie łaknął"
( 6,34). Ostatnia Wieczerza, podczas
której Jezus łamał chleb i rozdawał apo-
stołom mówiąc: "Bierzcie i jedzcie, to jest
Ciało moje" (Mt 26,26) oraz Msza św. al-
bo Święta Wieczerza, stanowiąca i dzisiaj
pamiątkę tej pierwszej EucharystŹŹ, są
dla chrześcijan realizacją tej obietnicy.
Z. i p. Zarabiać na chleb powszedni w pocie czoła;
uciążliwe prawo pracy dla zapewnienia sobie po-
żywienia, weszło w miejsce złotego okresu poby-
tu w Edenie. Chleb powszedni (Mt 6,11; Lk 11,3)
- wszystko, co jest konieczne do codziennego
życia. Stąd wywodzi się np. powiedzenie zmę-
czenie jest moim chlebem powszednim - to, co się
robi lub czego się doświadcza na co dzień. Nie
samym chlebem człowiek żyje. Poucza Biblia, że
Słowo Boże jest równie konieczne człowiekowi
jak chleb. Potocznie - nie wystarczy zaspokoić
potrzeby materialne; człowiek potrzebuje jesz-
cze czegoś innego, aby być naprawdę człowie-
kiem: godności, wolności, piękna, miłości.
Ikon. Cudowne rozmnożenie chleba, mozaika
(IV w., Rawenna).
chleb przaśny [hebr. maca; gr. adzy-
mos = nie kwaszony], chleb nie kwaszony
używany w liturgŹŹ przez żydów, gł. w
Święto Przaśników, na pamiątkę wyjścia z
Egiptu. Lud pośpiesznie wyruszył z Egip-
tu pod wodzą Mojżesza, nie czekając aż
ciasto się zakwasi (W' 12,39). Jezus pod-
czas Ostatniej Wieczerzy z pewnością
użył takiego właśnie chleba. Chrześcijanie
z Kościołów rzymskiego, ormiańskiego i
maronickiego przyjmują komunię pod po-
stacią hostŹŹ z chleba przaśnego.
chrystogram [gr. Christos = Chrystus +
gramma = litera], monogram Jezusa Chry-
stusa; często widnieje na starożytnych bu-
dowlach i na pomnikach chrześcijańskich.
Powstał z gr. liter "Iota" (I) oraz "Chi"
(X) lub początkowych liter słowa "Chry-
stus" - "Chi" (X) oraz "Rho" (P)
Chrystus [gr. Christos = pomazaniec,
konsekrowany przez namaszczenie; tłuma-
czenie hebr. naszijah = pomazaniec, na-
znaczony, Mesjasz]. W ST królowie i ar-
cykapłani byli namaszczani, co dawało im
władzę, uważaną za pochodzącą od same-
go Boga. W lVT słowo Christos (przymiot-
nik lub rzeczownik) oznacza jedynie Jezu-
sa; Chrystus, Jezus Chrystus, tzn. namasz-
czony przez Boga, Mesjasz. Słowo to
rzadko występuje w Ewangeliach, sam Je-
zus zalecał swoim uczniom, aby nikomu
nie mówili, że On jest Mesjaszem, z oba-
wy, by Żydzi nie chcieli obrać Go królem
lub przywódcą ewentualnego powstania
narodowego. A jednak przed męką, wobec
najwyższego kapłana, gdy ten pytał Go,
czy jest Chrystusem, Synem Błogosławio-
nego, Jezus odpowiedział: ,Ja jestem"
(Mk 14,61-62). Imię Chrystus w odnie-
sieniu. do Jezusa często spotyka się w
Dziejach Apostolskich, u Pawła i w Apo-
kalipsie św. Jana; podkreśla ono chwałę
zmartwychwstałego: "tego Jezusa, którego
wyście ukrzyżowali, uczynił Bóg i Panem
i Mesjaszem" (Dz 2,36).
Termin ten jest powszechnie stosowany
przez chrześcijan. Nazwa "chrześcijanie"
pochodzi od słowa "Chrystus"; pojawiła
się w AntiochŹŹ ok. 40 r. n.e. (najpierw ja-
ko przydomek) dla określenia uczniów Je-
zusa (Dz 11,26), co dowodzi, że tworzyli
oni wspólnotę odrębną od judaizmu.
Zob.: Jezus; Mesjasz.
Lit. ł J. Kasprowicz Chrystus (1890). J. Tu-
wim Chrystusie... (Czyhanie na Boga, 1918).
R. Brandstaetter Pieśń o moim Chrystusie
(1960). Z. Herben Rozmyślania Pana Cogito
o odkupieniu (Pan Cogito,1974). Zob. też Jezus.
Ikon. Chrystus Pantokrator (Wszechwładca),
mozaika (1042-50, Hagia Sophia, Stambuł).
Chrystus w glorŹŹ: fresk z Tahull (1123, Barcelo-
na); witraż w Strasburgu (XI w.); rzeźby na
tympanonach z XII w. w Autun, Conques,
Vzelay, Beaulieu, Chartres, Moissac. Chrystus
Pantokrator, mozaiki (XII w.) w Monreale, Ce-
falo i Palermo na SycylŹŹ. G. Bellini Chrystus
umarły opłakiwany przez dwóch aniołów (1460,
Wenecja). H. Holbein st. Chry,stus umarły,
(1521, Bazylea; w Idiocie F. Dostojewskiego
przed tym obrazem medytuje Hipolit). J. Del-
ville Bóg-Człowiek (1903, Brugia). X. Duni-
kowski Chrystus-Król Wszechświata, rzeźba z fa-
sady kościoła Jezuitów (1912, Kraków).
Muz. F. Liszt Chrystus (1866). A. Rubinstein
Christes (1887-93), opera religijna. G. Mahler
III Symfonia (1896). F. Poulenc Lascension
(XX w., Wniebowstąpienie).
Ekr. zob. Jezus.
chrzest [gr. baptidzein = zanurzyć; staro-
polskie christ-iti = znaczyć imieniem Chry-
stusa, czynić chrześcijaninem], sakrament
chrześcijańskiej inicjacji, włączający czło-
wieka do wspólnoty Ludu Bożego, przez
obrzęd obmycia wodą w imię Trójcy Świę-
tej. W Kościołach chrześcijańskich rytuał
przeszedł od całkowitego zanurzenia w
wodzie do polania wodą czoła. Obecnie
chrzest oznacza wejście do wspólnoty Koś-
cioła. Zob.: sakrament; sól; znak krzyża.
chrzest Jana Chrzciciela. Jan Chrzci-
ciel chrzcił w wodach Jordanu wszystkich,
którzy do niego przychodzili. Udzielany
przez niego chrzest był rytuałem oczysz-
czającym, któremu powinno towarzy-
szyć odrodzenie moralne. Miał on także
wartość proroczą, zapowiadał przyjście
- Mesjasza, który, mocniejszy od Jana,
będzie chrzcił "Duchem Świętym i
ogniem" (Mt 3,11).
chrzest Jezusa. Jezus przyszedł do Jana
Chrzciciela, aby ten Go ochrzcił w Jorda-
nie. Jan Chrzciciel wzbraniał się, mówiąc:
"To ja potrzebuję chrztu od Ciebie, a Ty
przychodzisz do mnie?" (Mt 3,14). Jezus
jednak nalegał, przyjmując chrzest z rąk
Jana łączył się w solidarności z grzeszny-
mi ludźmi. Czterej ewangeliści mówią o
teofanŹŹ, która nastąpiła po chrzcie Je-
zusa: Duch Święty zstąpił na Jezusa pod
postacią gołębicy (Łk 3,22).
Ikon. Chrzest Chrystusa: mozaika w baptyste-
rium Ortodoksów (V w., Rawenna); Piero della
Francesca (ok. 1460, Londyn); G. David
(1502-05, Brugia); J. Patinir (ok. 1520, Wie-
deń); J.B. Lemoyne, posąg (XVIII w., kościół
Saint-Roch, Paryż); G. Rouault (1911, Paryż).
chrzest uczniów Jezusa. Jezus nie
ochrzcił swoich uczniów, ale po Zmar-
twychwstaniu dał im polecenie, aby chrzci-
li wszystkie narody "w imię Ojca i Syna,
i Ducha Świętego" (Mt 28,19). Po zesła-
niu Ducha Świętego udzielanie chrztu
praktykowane było u chrześcijan jako na-
turalny rytuał (Dz 2,38-41). W czasach
pierwszych chrześcijan udzielano chrztu
przez zbiorowe zanurzenie, które należy
rozumieć jako nowe narodzenie (można
je odnaleźć w popularnych wyrażeniach:
otrzymać chrzest ogniowy, krwawy).
Lit. Voltaire: Listy filozoficzne (1734, wyd. pol.
1793), "Kwakrowie"; Prostaczek (1767, wyd.
pol. 1922), parodia obrzędu chrztu.
chrześcijaństwo, religia monoteistycz-
na zawdzięczająca swe powstanie dzia-
łalności Jezusa Chrystusa. Chrześcijań-
stwo powstało na bazie nauczania Jezusa
z Nazaretu, nauczania utrwalonego przez
pierwsze wspólnoty w ewangeliach.
Chrześcijanie widzą w Jezusie więcej niż
proroka: to jest Posłany od Boga, który
daje początek Królestwu Bożemu. Po
śmierci Chrystusa uczniowie zgromadzili
wokół Jego imienia wszystkich tych, któ-
rzy wierzyli, że On zmartwychwstał; stop-
niowo rozpoznawali w Jego życiu znaki
obecności Boga, a w Piśmie świętym od-
najdywali teksty zwiastujące Jego mesjań-
ską naturę. Chrześcijanie, uważani począt-
kowo za jedną z grup judaizmu, stopnio-
wo odłączyli się od niego, odrzucając
obrzezanie i włączając do swojego grona
nie-żydów, jakkolwiek przez pewien czas
w dalszym ciągu uczestniczyli w modli-
twach w synagodze. Upadek Jerozolimy
w 70 r., a także następujący po nim kryzys
judaizmu stworzył przepaść między rodzą-
cym się chrześcijaństwem a judaizmem.
Dzieje Apostolskie i Listy Apostolskie,
szczególnie Listy św. Pawła, dają świadec-
two o życiu pierwszych grup chrześcijań-
skich, o ich oczekiwaniach i problemach:
czym jest Zmartwychwstanie? Czym jest
życie wieczne? Kiedy przyjdzie ostateczne
Królestwo Boże? Czy trzeba żyć z dala od
świata, czy też włączać w przesłanie Jezusa
społeczeństwo? Teologiczne podbudowa-
nie podstaw wiary chrześcijańskiej doko-
nało się w odpowiedziach udzielanych na
te pytania przez Pawła i ewangelistów; Pa-
weł rozwinął także istotną refleksję etycz-
ną, opartą na wolności i świadomości
indywidualnej oraz na miłosierdziu. Po-
przez liczne kontrowersje dotyczące ta-
jemnicy Trójcy Świętej, Bóstwa Jezusa,
łaski itp., Kościół określił swoje credo,
zwłaszcza na Soborze Nicejskim zwoła-
nym w 325 r., za panowania Konstantyna
Wielkiego. W tym samym czasie chrześci-
jaństwo zinstytucjonalizowało się, przy-
bierając formę zhierarchizowanego spo-
łeczeństwa o własnych doktrynach i ob-
rzędach (modlitwa Ojcze nasz, chrzest,
Eucharystia).
Różnice kulturowe, które stopniowo za-
częły się zarysowywać między Wschodem
a Zachodem, doprowadziły następnie do
rozłamu między grecko-bizantyjskim pra-
wosławiem a tradycją łacińską (1054).
W późniejszych wiekach we wspólnotach
chrześcijańskich pojawiały się różne ruchy
reformatorskie, kwestionujące rolę hierar-
chŹŹ kościelnej i głoszące potrzebę powro-
tu do źródeł. W centrum rozważań moral-
nych epoki średniowiecza pozostawały
dwa tematy: ubóstwo i życie w czystości.
Najistotniejsza reforma w XVI w. roz-
poczęta przez M. Lutra, podjęta przez
J. Kalwina, dała początek protestantyzmo-
wi, który zakłada nadrzędną rolę BiblŹŹ
w kwestiach wiary i dlatego zachęca wier-
nych do osobistego czytania ksiąg BiblŹŹ.
"Każdy protestant jest papieżem, z Biblią
w ręku" (N. Boileau Satyra XII, 1711).
W przeciwieństwie do protestantyzmu,
katolicyzm podkreśla autorytet Kościoła
i znaczenie Tradycji w przekazywaniu
chrześcijańskiego przesłania. Zob.: ewan-
gelia; Mesjasz; Odkupiciel - odkupienie.
Lit. ł H. Sienkiewicz Quo vadis (1896).
chwalebne ciało, wyrażenie nie wystę-
pujące w BiblŹŹ; odnosi się do ciała, które
nie należy już do świata ziemskiego.
Lit. Ch. Pguy Le Mystere de la chańt de
Jeanne d'Arc (1910, Misterium ofiary Joanny
d'Arc); "Wszyscy święci i wszystkie święte
oglądają Jezusa siedzącego po prawicy Ojca.
W niebie jest także Jego ludzkie ciało, chwaleb-
ne ciało, bo takim wstąpił On do nieba w dniu
Wniebowstąpienia", zapewnia Joanna.
Muz. O. Messiaen Les Corps glorieux (1939,
Chwalebne ciało).
chwała Boża [hebr. kewod ,Jahwe; gr.
dóksa tou Kyriu], majestat Boga, czyli uwi-
doczniona w dziele stworzenia jego potęga,
a w dziele zbawienia jego świętość, stano-
wiące dla człowieka podstawę oddawania
czci religijnej. Chwała Boża to sam Bóg,
blask Jego świętości, nie zaś sława czy roz-
głos, wg współczesnej interpretacji tego
terminu. W ST światło i ogień są obrazami
pozwalającymi mówić o Bogu: świetlisty
obłok prowadzący Hebrajczyków na pusty-
ni, ogień płonący na Synaju - to przejawy
obecności Boga. Chwała Boża napełniają-
ca świątynię olśniewa Izajasza (Iz 6).
Będzie ona towarzyszyła wygnańcom do
Babilonu (Ez 9-11). Objawia się również
w interwencjach Boga na rzecz Jego ludu:
przejście przez Morze Czerwone (wj 15),
dar manny, a także w teofaniach, kiedy
to człowiek zyskuje świadomość oddziały-
wania Istoty samego Boga.
W NT pojęcie chwały Bożej najczęściej
wiąże się z Jezusem, gdyż w nim Bóg ob-
jawił się najdoskonalej. Od chwili Jego na-
rodzenia aniołowie śpiewają: "Chwała na
wysokościach Bogu" (Łk 2,14). Ewangelia
według św. Jana podkreśla objawianie się
chwały Bożej w osobie Jezusa Chrystusa,
nawet w Jego męce i śmierci [' 12,20).
"I oglądaliśmy Jego chwałę, chwałę, ja-
Jednorodzony otrzymuje od Ojca"
(' 1,14). Chwała Boża objawiła się szcze-
gólnie w scenie - przemienienia Pańskie-
go (Łk 9,28). Oddać Boga cześć (chwałę)
to znaczy uznać kim On jest, i Sam w So-
bie, i dla ludzi. Wszystkie stworzenia, bło-
gosławione przez Boga w Chrystusie, są
przeznaczone do tego, aby "głosić Jego
chwałę", w myśl hymnu, którym rozpo-
czyna się List do Efezjan (Ef 1,3-14).
Gloria [łac., chwała], formuła uwielbie-
nia, będąca oddaniem czci Bogu. W litur-
gŹŹ chrześcijańskiej występuje często do-
ksologia trynitarna [z gr. dóksa = chwała].
Podczas Mszy św. jest śpiewany lub od-
mawiany hymn liturgiczny Gloria, który
rozpoczyna się od słów: "Chwała na wy-
sokościach Bogu" (łac. Gloria in excelsis
Deo).
Ikon. Malarze otaczali głowy lub postacie istot
boskich lub świętych świetlistą aureolą w
kształcie promieni słonecznych, zwaną nim-
bem: Fra Angelico, fragment Sądu Ostatecznego
(14300, Florencja).
Muz. A. Vivaldi, dwa hymny Gloria
(XVIII w.). G. Puccini Messa di Gloria (1880).
F. Poulenc Gloria (1959).
chwast - kąkol, pospolity chwast zbo-
żowy, konwencjonalne określenie wszyst-
kich chwastów, a szczególnie drobnej ro-
śliny trawiastej, której ziarna mogą być
pokryte rodzajem odurzającej pleśni [łac.
ebriacus = pijany]. Chwast jest symbolem
grzeszników.
Oddzielić dobre ziarno od chwastu, tzn.
podzielić ludzi na dobrych i złych. We-
dług jednej z przypowieści Jezusa pewien
człowiek posiał dobre ziarno na swojej
roli, lecz jego słudzy zauważyli, że gdy
zboże wyrosło, pojawiły się chwasty (ką-
kol), posiane nocą przez nieprzyjazne-
go człowieka. Właściciel jednak nie ka-
zał od razu wyrwać chwastów, z obawy
przed równoczesnym wyrwaniem pszeni-
cy. Oddzielenie chwastu od dobrego ziar-
na miało nastąpić dopiero w czasie żniw
(Mt 13,24-30).
Z. i p. OddzielŹŹ dobre ziarno od chwastów. Siać
(rozsiewać kąkol, przenośnie - wzniecać nie-
zgodę, wywoływać niesnaski, szerzyć zło.
ciało. W ST termin "basar" oznacza ży-
we ciało, całego człowieka. Myśl hebr. nie
rozdziela ciała od duszy, o której sądzono,
że znajdowała się we krwi; w NT "ciało
i krew" oznaczają istotę ludzką ( 1,14).
Księga Mądrości oraz Paweł, pod wpływem
filozofów gr., widzą ciało jako więzienie
duszy; stąd niedowartościowanie ciała,
poddanego namiętnościom i będącego
niewolnikiem grzechu. "Duch wprawdzie
ochoczy, ale ciało słabe", mówił Jezus
(Mt 26,41). W przeciwieństwie do Gre-
ków, dla których ciało było bezpowrotnie
skazane na śmierć, chrześcijanie podejmu-
ją dawną ideę żydowską o zmartwych-
wstaniu ciała, tzn. całego człowieka.
Dzieło z ciała - jedno ciało (Mk 10,8).
Więzy cielesne - rodzina, "więzy krwi".
Każde ciało - wszystkie istoty żywe.
W ST nie mamy do czynienia z duali-
zmem pochodzenia gr. stawiającym w
opozycji ciało i ducha. Opis stworze-
nia ukazuje Boga, który swym tchnie-
niem ożywił ciało ludzkie (Rdz 2,7). Zob.
dusza.
Człowiek, powołany do świętości moral-
nej, powinien także poddać swoje ciało
obrzędom oczyszczającym, związanym
z kultem Boga. Niektóre przepisy czysto-
ści dotyczą narodzenia, stosunków płcio-
wych, choroby, śmierci, przypominają
one, że Bóg jest Panem życia (Kpł 11-18).
NT Jezus przyjmując ciało ludzkie dał
konkretny dowód miłości, którą Bóg darzy
swój lud. przed śmiercią uczynił dar ze
swojego życia dla ludzi, kiedy podczas
wieczerzy paschalnej łamał chleb mówiąc:
"Bierzcie i jedzcie, to jest Ciało moje"
(Mt 26,26). Według Pawła (1 Kor 6,19)
ciało człowieka jest "świątynią Ducha
Świętego". Taka koncepcja zabrania roz-
wiązłości moralnej, rozpusty, ale także
stoickiej deprawacji ciała, które zmar-
twychwstanie.
Symbolika: język biblijny jest bardzo kon-
kretny. Terminów odnoszących się do cia-
ła ludzkiego używa się czasami także w
odniesieniu do Boga; stąd takie wyraże-
nia, jak: "oblicze Boga", oznaczające jego
spojrzenie, "ramię Boże", oznaczające Bo-
żą moc, "Boże nozdrza", oznaczające Bo-
ży gniew. Wyrażenia te nie uprawniają
jednak do przedstawiania Boga pod po-
stacią ludzką. 1. List do Koryntian odno-
si symbolikę ciała do Kościoła: podobnie
jak ciało, choć złożone z wielu członków,
lecz tworzy jedność, tak samo chrześcija-
nie są solidarni jako części jednego cia-
ła w Jezusie: "Gdy cierpi jeden czło-
nek, współcierpią wszystkie inne członki"
(I Kor 12,12-26). Zob.: Eucharystia; in-
karnacja.
Z. i p. Dt
(Mt 17,2-5). Wówczas Piotr chciał
postawić tam trzy namioty sądząc, że oto
nadeszła godzina ostatecznej chwały i
wiecznego obchodzenia Święta Namio-
tów. Lecz wkrótce apostołowie widzieli
już tylko samego Jezusa (Mt 17,1-8).
Opis Przemienienia Pańskiego znajduje
się w kontekście dwóch zapowiedzi, któ-
re wygłosił Jezus: zapowiedzi Jego śmier-
ci i zapowiedzi Jego Zmartwychwstania.
M. Haberschrack Wypędzenie przekupniów ze świą-
tyni (1468), kwatera poliptyku augustiańskiego, Mu-
zeum Narodowe, Kraków
W scenie tej obecność Mojżesza i Eliasza
u boku Jezusa oznacza ciągłość między
Starym a Nowym Przymierzem. Świa-
tłość, w której jawi się przemieniony Je-
zus, to równocześnie odbicie chwały Bożej
(jak dla Mojżesza na Synaju, W' 34,29)
i zapowiedź Jego chwały jako Zmartwych-
wstałego, chwała ta zstąpi na Niego dopie-
ro wówczas, gdy przejdzie On przez próbę
śmierci. Trzej świadkowie Przemienienia
Pańskiego będą także świadkami ~ agonŹŹ
Chrystusa.
Lit. ~F. Rabelais Gargantua (1534, wyd. pol.
Gargantua i Pantagruel, 1916), "O tym, co
oznaczały, kolory biały i niebieski": "Biały ozna-
czał radość, upojenie, wesele... Podczas Prze-
mienienia Pana Naszego, vestimenta eius facta
sunt alba sicut lux, szaty Jego stały się białe jak
światło, przez którą to biel świetlistą trzem
apostołom bliskim stało się pojęcie i postać
wiecznych radości" [tłum. M.Ż.]. P. Emmanu-
el Tu (1978, Ty), "Transfiguration" (przemie-
nienie).
Ikon. Ikony Przemienienia Pańskiego: A. Ru-
blow (1405); Teofan Grek (XV w., Moskwa).
Obrazy: Fra Angelico (1441, Florencja);
G. Bellini (1480, Neapol); Rafael (1517-22,
Watykan).
Muz. F. Liszt In festo Transfigurationis Domini
nostri Jesu Christi (1880, Na święto Przemienie-
nia Pana naszego Jezusa Chrystusa), na forte-
pian. O. Messiaen La Transfiguration de Notre
Seigneur Jsus-Christ (1969, PrZemienienie Pa-
na naszego Jezusa Chrystusa), oratorium na
chór i orkiestrę.
przepasać biodra. Jest rzeczą oczywi-
stą, że aby wygodnie podróżować czy pra-
cować, trzeba przytrzymywać paskiem
ubranie podwiewane przez wiatr. Hebraj-
czycy świętowali Paschę z przepasany-
mi biodrami, w sandałach na nogach, go-
towi do wyjścia ( W' 12,11 ). Podczas
~ Ostatniej Wieczerzy Jezus podniósł się
zza stołu, aby umyć nogi swoim uczniom:
"A wziąwszy prześcieradło nim się prze-
pasał" (~ 13,4). Wyrażenie to nabiera tak-
że znaczenia duchowego, Bóg powiedział
. do Hioba: "przepasz no biodra jak mo-
carz! Będę cię pytał - pouczysz Mnie"
(Hi 40,7), a do Jeremiasza, powołanego
do posługi prorockiej: "Ty zaś przepasz
swoje biodra" (~r 1,17), co znaczy: zawsze
masz być gotów, by udać się w drogę
i służyć. Jezus przykazuje swoim uczniom,
aby byli czujni: "Niech będą przepasane
biodra wasze i zapalone pochodnie! A wy
[bądźcie] podobni do ludzi, oczekujących
; swego pana" (Łk 12,35-36).
przymierze [hebr. brit; łac. testamentum
= testament, obietnica, Przymierze], wza-
jemne porozumienie łączące dwóch lub
więcej partnerów we wspólnotę, z której
wynikają określone prawa i obowiązki; dla
upamiętnienia zawartego przymierza wzno-
szono pomniki (stele) albo redagowano
dokumenty. Zerwanie takiego Przymierza
było zbrodnią. Jeśli partnerzy byli nierów-
ni pod względem pozycji społecznej, wów-
czas słabszy, pod warunkiem zachowania
wierności Przymierzu, mógł liczyć na
opiekę i pomoc ze strony silniejszego.
przymierze z Bogiem. W ST jest to
Przymierze zawierane przez Boga z Izra-
elem, które - w oczach Izraela - kształtuje
raz na zawsze naród i jego religię, a także
wyróżnia go spośród wszystkich ludów. Są
to: przymierze z ~ Noem po potopie;
Przymierze z ~ Abrahamem; przymierze
z ~ Mojżeszem i ludem wybranym, za-
warte na górze Synaj (albo na górze Ho-
reb); przymierze z ~ Dawidem. Według
proroków, Izrael przez swoje grzechy ze-
rwał Przymierze zawarte z Bogiem na gó-
rze Synaj. Bóg jednak nie chce zniszczyć
ludu Izraela, a z tymi, którzy pozostali mu
wierni, Bóg zawarł Nowe Przymierze,
wieczne i rozszerzone także na pogan.
Zob. wybrany.
Nowe Przymierze. Dla chrześcijan, to
Nowe Przymierze między Bogiem a ludz-
kością realizuje się w pełni w Jezusie i zo-
stało przypieczętowane Jego krwią; przez
Jezusa dopełniło się Przymierze na Synaju.
Podczas Ostatniej Wieczerzy Jezus,
biorąc kielich z winem, mówił: "Pijcie z
niego wszyscy, bo to jest moja Krew Przy-
mierza" (Mt 26,27-28). Pojęcie przymie-
rza z Bogiem jest właściwe jedynie juda-
izmowi i chrześcijaństwu, stanowiąc nieja-
ko serce obu tych religŹŹ. Zob. testament.
Lit. J. Racine Esther (1689, Estera), Estera
i młode dziewczęta z ludu Izraela proszą Boga,
aby wspomniał na przymierze ze swoim ludem,
na swoją obietnicę, zaklinają Go, aby obronił
niewinnych, którym grozi zagłada.
przypowieść [gr. parabol = porówna-
nie, zestawienie, przypowieść], historia
obrazowa, zazwyczaj fikcyjna. Przypowie-
ści, podobnie jak sentencje paraboliczne,
stanowiące zalążki przypowieści, występu-
ją często w Ewangeliach, przede wszystkim
w ewangeliach synoptycznych. Tradycyj-
nie przypowieści uważa się za ilustracje
o celach pedagogicznych nauczania Jezusa
o Królestwie Bożym i o drogach, które
doń prowadzą. Od około dwudziestu lat
podkreśla się, że przypowieści zawierają
zakwestionowanie dotychczasowych za-
chowań i sposobu życia ludzi, do których
były kierowane, Jezus, wychodząc od styli-
zowanego opowiadania o zachowaniach
właściwych ludziom, zachęca swoich słu-
chaczy do zmiany ich sposobu patrzenia
i postępowania. Ze względu na Boga
i z uwagi na Jego stosunek do ludzi, pro-
ponuje im wizję często odmienną od ich
wizji; równocześnie przez to ukazuje im,
jak Jego własne postępowanie, na przy-
kład wobec grzeszników, stanowi wzór
oparty na postawie samego Boga. Między
Jezusem a Jego słuchaczami nawiązuje się
więc nie polemika, lecz otwarty dialog,
do którego podjęcia każdy jest zaproszo-
ny. Świadczy o tym częste używanie for-
my pytającej: "Jak wam się zdaje...?"
(Mt 17,25; 18,12; 21,28); "Który więc
z nich będzie go bardziej miłował?"
(Łk 7,42); "Któryż z tych trzech okazał
się, według twego zdania, bliźnim tego,
który wpadł w ręce zbójców?" (Łk 10,36).
Do dialogu często celowo pobudza już
sam paradoksalny charakter przypowieści:
czy jest do przyjęcia, by gospodarz dał ta-
ką samą zapłatę robotnikom najętym o je-
denastej godzinie, jak i tym, którzy znosili
upał i trud całego dnia? (Mt 20,1-15). Jak
może pan chwalić za spryt nieuczciwego
rządcę? (Łk 16,8). Czyż nie wydaje się
skandaliczne, że ojciec zdaje się okazywać
większą wdzięczność synowi marnotraw-
nemu za jego powrót, niż starszemu syno-
wi za jego wierność? (Łk 15,11-32). Przy-
powieści ewangeliczne, które dopuszczają
kilka rodzajów interpretacji, w dalszym
ciągu nastręczają wiele pytań egzegetom
i zwykłym czytelnikom, wierzącym i nie-
wierzącym. Przypowieści wzmiankowane
w niniejszym słowniku, dotyczące Króle-
stwa Bożego, dobroci Boga to: Przypo-
wieść o uczcie (Łk 14, I 5-24), zob. uczta
(symbolika uczty); Przypowieść o chwa-
ście (Mt 13,24-30), zob. chwast - kąkol;
Przypowieść o skarbie i perle (Mt 13,44-
-46), zob. perła; Przypowieść o ziarnku
gorczycy i o zaczynie (Mt 13,31-35), zob.
gorczyca; ~ Przypowieść o robotnikach w
winnicy (Mt 20,1-16); ~ Syn marno-
trawny (Łk 15,11-32); ~ Zaginiona owca
(Łk 15,1-7). Przypowieści dotyczące obo-
wiązków człowieka wobec Boga to: Przy-
powieść o pannach roztropnych i nierozsąd-
nych (Mt 25,1-12), zob. dziewica - dzie-
wictwo (panny głupie, panny roztropne);
Przypowieść o siewcy (Mk 4,3-8), zob.
siewca; Przypowieść o talentach (Mt 25,14-
-30). Przypowieści dotyczące stosunków
międzyludzkich to: Mił;losierny Samaryta-
nin (Łk 10,30-37), zob. Samaria; Bogacz
i ubogi Łazarz (Łk 16,19-31), zob. Ła-
zarz (ubogi Łazarz); Faryzeusz i celnik
(Łk 18,9-14); Źdźbło słomy i belka
(Mt 7,3-5), zob. słoma.
Z. i p. Mówić przypowieściami. Potocznie - wy-
rażać się w sposób niezrozumiały, niejedno-
znaczny, enigmatyczny.
Lit. Ch. Pguy Le Porche du mystre de la deu-
xime vertu (1911, Portyk misterium drugiej
cnoty), mistyczny i poetycki tekst obejmujący
trzy przypowieści: "La brebis gare" (Zaginio-
na owca), "La drachme gare" (Zgubiona
drachma), "L'enfant gare" (Syn marnotraw-
ny).
Przypowieść o robotnikach w
winnicy, przypowieść Jezusa, przytoczo-
na przez Mateusza (Mt 20,1-16). Pracow-
nicy, którzy zostali przyjęci do pracy o je-
denastej godzinie dnia, otrzymali taką sa-
mą zapłatę jak ci, którzy "znosili ciężar
dnia i spiekoty". W przypowieści tej nie
chodzi o ludzką sprawiedliwość, lecz o
podkreślenie Bożej dobroci i hojności,
która posuwa się dalej i jest łaskawsza niż
sprawiedliwość.
Z. i p. Robotnicy jedenastej godziny, określenie
odnosi się do tych, którzy późno poznają
i przyjmują wiarę lub późno przystępują do ja-
kiegoś działania. Jego odpowiednikiem jest po-
wiedzenie (zrobić coś~ za pięć dwunasta.
psalm, poemat religijny. Termin "psał-
terz", oznaczający zbiór 150 psalmów bi-
blijnych, pochodzi od gr. słowa psaltrion.
Termin "psalm" pochodzi od gr. słowa
psalmós i oznacza pieśń wykonywaną przy
akompaniamencie instrumentów struno-
wych. Psalmy pochodzą z różnych epok,
; są autorstwa różnych twórców, wiele z
tych pieśni przypisuje się Dawidowi.
Psałterz grupuje poematy reprezentujące
różne gatunki, odpowiadające różnym in-
tencjom: hymny, sławiące Królestwo Bo-
, że lub święte miasto Jeruzalem, psalmy
błagalne (błagania indywidualnego lub
wspólnotowego), będące wołaniem w po-
trzebie, pieśni dziękczynne, lamentacje
lub modlitwy ufności i zawierzenia. Jest to
zbiór religijnych pieśni Izraela, związany
z liturgią świątyni, a następnie z modlitwą
w synagodze.
Modlitwa Jezusa i Maryi (Magnificat,
Łk 1,46-55) jest inspirowana psalma-
mi. Ostatnie słowa umierającego Jezusa są
cytatem z psalmu: "Boże mój, Boże mój,
czemuś mnie opuścił?" (Ps 22, 2) i "W rę-
ce Twoje powierzam ducha mojego"
(Ps 31,6).
Toteż psalmy zajmują w liturgŹŹ Kościoła
chrześcijańskiego miejsce szczególne. Ko-
ściół nadaje im własne znamię, dodając
na zakończenie każdego psalmu formułę:
"Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świę-
temu".
Wiele fragmentów Koranu, pisanych ku
chwale Allaha cechuje forma zbliżona do
psalmów. Ze względu na swoje niepodwa-
żalne piękno literackie, psalmy w szczegól-
ny sposób inspirowały pisarzy i artystów.
Lit. komentarze do Księgi Psalmów pojawiały
się w każdym stuleciu, począwszy od czasów
starożytnych. M. Luter pisał komentarze do
psalmów, zanim jeszcze przetłumaczył NT
(1522) na podstawie tekstu gr., opublikowane-
go przez Erazma z Rotterdamu (1516). Kilka
psalmów adaptował wierszem. C. Marot prze-
tłumaczył Psaumes de David (1541, Psalmy Da-
wida). Trzydzieści początkowych psalmów
w jego wersji spotkało się z potępieniem ze
strony Sorbony; inne psalmy wydał w 1543.
Niektóre z nich zostały zaadaptowane w liturgŹŹ
protestanckiej. T. Beza kontynuował psałterz
Marota, do którego muzykę skomponował
C. Goudimel. W XVII w. parafraza psalmów
stała się religijnym gatunkiem literackim:
J. Benaut Paraphrase du psaume 148 (1601, Pa-
rafraza Psalmu 148); F. de Malherbe Paraphra-
se du psaume 145 (1627, Parafraza Psalmu
145): "Nie pokładajmy już, duszo moja, na-
dziei w obietnicach tego świata". P. Corneille
przetłumaczył Sept psaumes pnitentiaux (1670,
Siedem psalmów pokutnych). J. de La Fontai-
ne, zwróciwszy się pod koniec życia ku janse-
nizmowi, także tłumaczył hymny i psalmy.
P. de la Tour du Pin Psaumes (1938, Psalmy).
J. Kochanowski Psałterz Dawidów (1579).
F. Karpiński Psałterz Dawida nowo przetłuma-
czony (1786). L. Stali Księga psalmów (1937).
R. Brandstaetter Psałterz (1968). Cz. ~Iiłosz
Księga psalmów (1979).
Muz. Francuski psalm hugenotów jest adapta-
cją chorału, który został zaadaptowany do ob-
rządku luterańskiego w XVI w. Prekursorem
psalmu muzycznego jest Josquin des Prs
(XV-XVI w.), gatunek ten rozwinęli J.S. Bach,
M. Pretorius, H. Purcell, A. Vivaldi. Mistrzem
psalmu koncertowego jest C. Monteverdi
Vespro della Beata Vergine (1610, Nieszpory
Maryjne) i Psalmy (Psalm 109, 110, 112, 121,
126,131,150). I. Strawiński Symfonia psalmów
(1930). D. Milhaud Kantata psalmów (1967),
oparta na tłum. P. Claudela. Istnieją liczne
wersje muzyczne Psalmu 150 (Alleluja) i 130
(De profundis), m.in. A. Honegger, druga i trze-
cia część SymfonŹŹ liturgicznej (1946).
pustynia. Zarówno w religŹŹ Izraela, jak
i u chrześcijan pierwszych wieków pusty-
nia jest równocześnie rzeczywistością geo-
graficzną i niezwykle ważnym symbolem.
W BiblŹŹ występuje dwojaka symbolika pu-
styni. Księgi Wyjścia, Liczb i Powtórzonego
Prawa podkreślają trudności i pokusy,
które piętrzyły się przed Hebrajczykami
podczas trwającej czterdzieści lat wędrów-
ki przez pustynię. NT dostrzega w pustyni
także miejsce kuszenia (Łk 4,1-13) i miej-
sce przebywania demonów. Lecz to groź-
ne miejsce jest także miejscem spotka-
nia z Bogiem od chwili Jego objawienia
się Mojżeszowi na górze Synaj. Dla pro-
roków pustynia przedstawia sobą ideał
pierwotnej czystości i wierności, zanim
potem w Kanaanie zaczęły oddziaływać
pokusy łatwego życia i bałwochwalstwa
(Oz 2,16-17). Pustynia stanie się donio-
słym elementem w pogłębianiu doświad-
czenia duchowego dla wielu, za przykła-
dem proroka Eliasza (1 Krl 19,4), a na-
stępnie dla chrześcijańskich pustelników.
W średniowieczu pustelnicy (eremici;
z gr. ermos - opuszczony, samotny, bez-
ludny), święci mężowie żyjący w miej-
scach nie uczęszczanych i dzikich, najczę-
ściej w lasach, stali się tradycyjnymi posta-
ciami opowiadań i legend, bohaterami
walk z szatanem.
Z. i p. Wołać na pustyni - mówić bez oddźwię-
ku. Wyrażenie, które pochodzi z Księgi Izajasza
(Iz 40,3) "głos się rozlega: Drogę dla Pana
przygotujcie na pustyni" zostaje przypisane
w NT Janowi Chrzcicielowi, ale wg znaków
przestankowych w Septuagincie i Wulgacie
("głos wołającego na pustyni...") nabiera nieco
odmiennego znaczenia niż w hebr. oryginale.
Lit. Dzieła E. Jabesa Le Livre des questions
(1963, Księga pytań) i Le Livre des Ressem-
blances (1976-80, Księga podobieństw) są w
znacznej mierze rozważaniem doświadczenia
na pustyni. J. Dobraczyński Pustynia (1955).
Putyfar [hebr. potifar], dowódca stra-
ży przybocznej faraona. Żona Putyfara
chciała uwieść jego sługę ~ Józefa, syna
Jakuba. Odrzucona przez Józefa, oskarży-
ła go o próbę gwałtu i kazała uwięzić
(Rdz 39,7-20).
Ikon. Żona Putyfara trzyma w ręku płaszcz
uciekającego Józefa; miał to być dowód rzeczo-
wy. Zob. Józef.
pył ~ proch.
Qumran. W 1947, na północno-za-
" chodnim wybrzeżu Morza Martwego,
w pobliżu miejsca zw. Chirbet Qumran,
znaleziono w grotach rękopisy. W czasie
prac archeologicznych odkryto budow-
le, łaźnie, cysterny, warsztaty garncarskie
i scriptorium wspólnoty qumrańskiej,
wzniesione w połowie albo pod koniec
II w. p.n.e., a w 68 n.e. całkowicie znisz-
czone. Przypuszcza się, że mieszkańcy
ukryli rękopisy w grotach w czasie powsta-
nia przeciw Rzymianom (66-70 n.e.), aby
uchronić je przed zniszczeniem. Odkry-
, te rękopisy zawierają całe księgi biblij-
ne, jak np. Księgę Izajasza, i fragmenty
wszystkich ksiąg BiblŹŹ Hebrajskiej (z wy-
jątkiem Księgi Estery), a także rękopisy
właściwe esseńczykom, ugrupowaniu zna-
nemu z przekazów Pliniusza Starszego,
Filona z Aleksandrii i Józefa Flawiusza.
Po zerwaniu z kapłanami Jerozolimy, es-
seńczycy utworzyli jedno z ugrupowań ży-
dowskich, odrębne od faryzeuszów i sadu-
ceuszów; do zelotów zbliżyli się dopiero
w 68 r., w czasie powstania przeciw Rzy-
mianom. Esseńczyków charakteryzowała
troska o czystość obrzędową, życie wspól-
notowe w odosobnieniu od innych, przy-
wiązanie do tradycji (odrzucenie nowego
kalendarza liturgicznego), gorliwość w dą-
żeniu do zapewnienia zwycięstwa Boga
nad bezbożnymi. Odkrycie rękopisów z
Qumran ma wielkie znaczenie dla wiedzy
o literaturze i o środowiskach judaistycz-
nych z czasów Jezusa. Wśród rękopisów
znajdują się księgi biblijne, starsze o tysiąc
lat od najdawniejszych znanych komplet-
nych rękopisów ksiąg Starego Testamentu.
rabbi [hebr., mój pan, mistrz], pełne sza-
cunku określenie używane w odniesieniu
do uczonych w Piśmie, w języku aram.
rabbuni ( 20,16). Rabin jest od średnio-
wiecza funkcjonariuszem kultu (z wyboru)
gminy żydowskiej; przysługuje mu orzecz-
nictwo w sprawach rytuału, interpretacja
prawa żydowskiego, sprawowanie nadzoru
nad nauczaniem.
Rachela [hebr. rachel = macierzyństwo],
młodsza córka Labana, żona Jakuba
(syna Izaaka), który pracował u Labana
przez czternaście lat, aby móc ją poślubić
(Rdz 29,6-31). Była matką Józefa i
Beniamina, przy którego urodzeniu
zmarła (Rdz 35,16-20). Grób Racheli
znajduje się w miejscowości Rama, ok.
8 km na północ od Jerozolimy (1 Snt
10,2; r 31,15).
Lit. S. Zweig Der Bergrabene Leuchter (1937,
Świecznik pogrzebany), "Rachela przeciw Bo-
gu", legenda.
Rafał [hebr. rafael = Bóg uzdrowił], ar-
chanioł przedstawiony w Księdze Tobiasza
(Tb 3,17; 12,15) jako opiekun ludzi; za-
nosił modlitwy wiernych przed oblicze
Boga. Zob. archanioł.
Ikon. Rembrandt Archanioł opuszczający dom
Tobiasza !1637, Luwr, Paryż).
raj. Septuaginta określa tym terminem
cudowny ogród, w którym Bóg umieścił
pierwszego człowieka (Rdz 2,7); rosły
tam, pośród bujnej roślinności i dzięki
obfitości wody, drzewo życia i drzewo
poznania dobra i zła. Raj został nazwa-
ny ogrodem Eden, przepływały prze-
zeń cztery rzeki, w tym Tygrys i Eu-
frat (Rdz 2,10). Lokalizacja geograficzna
zmienia się w zależności od tradycji. Od
czasu kiedy Adam i Ewa zostali wygnani
z raju, wejścia do ogrodu strzegą cherubi-
ni z ognistymi mieczami. Literatura mię-
dzytestamentowa (zwłaszcza Księga Heno-
cha i Księga Ezdrasza) zawiera bardzo licz-
ne opisy raju. W NT jest wzmiankowany
trzy razy: Jezus na krzyżu oświadcza na-
wróconemu łotrowi, że ten "dziś jeszcze
będzie z Nim w raju" (Łk 23,43). Paweł
wspomina go w związku z przeżytą eksta-
zą (2 Kor 12,4). Wreszcie w Apokalipsie
św. Jana (Ap ?,7), zostaje dana obietnica:
"Zwycięzcy dam spożyć owoc z drzewa
życia, które jest w raju Boga". Tradycyjny
obraz raju pochodzi bardziej z opisu ogro-
du w Pieśni nad Pieśniami niż z Księgi
Rodzaju, poematy nawiązują do szczęścia
będącego udziałem pięciu zmysłów, posłu-
żyły one jako inspiracja do "ogrodów mi-
łości" w średniowiecznych romansach ry-
cerskich.
Lit. Dante Boska komedia (1307-21, wyd. pol.
1947), raj znajduje się w niebie. Prowadzi do
niego dziewięć kręgów sfer krążących po coraz
dalszych orbitach i coraz szybszym ruchem wo-
kół nieruchomej Ziemi, zgodnie z systemem
Ptolemeusza. Ponad sferami - kręgami znajdu-
je się owo świetliste Empireum, gdzie Bóg
jaśnieje wspaniałym blaskiem. T.A. d'Aubign
Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne), raj to
nowe Jeruzalem, "nowa ziemia i nowe miasto",
gdzie "wszystkie nasze doskonałe miłości spro-
wadzają się do jednej miłości, jak nasze naj-
piękniejsze dni skondensowane są w jednym
pięknym dniu". P. Claudel Cantate a troix voix
(1911, Kantata na trzy głosy).
Ikon. Raj ziemski: kapitel z XII w. (Cluny);
J. Bassano (XVI w., Rzym); Ch. Gleyre (1874,
Lozanna); H. Bosch Ogród rozkoszy ziem-
skich i niebiańskich (.1510-15, Prado, Madryt).
N. Poussin Wiosna lub raj ziemski (1660, Luwr,
Paryż). Raj: Giovanni di Paolo (1460, Siena);
Tintoretto (1588, Wenecja; szkic w Luwrze);
G. Lanfranco (1621, Rzym). J. Martin Raj-
skie Równiny (1853, Londyn). M. Denis Raj
(1912, Paryż). Dzieje Rajskie, cykl arrasów
(poł. XVI w., warsztaty brukselskie, Państwo-
we Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków).
Muz. K. Penderecki Raj utracony (1978). Ne-
gro spirituals na temat drogi wiodącej do raju:
Swing low, sweet chariot (Ostrożnie jedź, piękny
rydwanie); This train (Ten szlak); On my way,
get on my travelin'shoes (W drogę, wkładam po-
dróżne buty).
Ramzes II [egipskie, spłodzony przez
Re], faraon, trzeci władca (ok. 1304-ok.
1236 p.n.e.) XIX dynastŹŹ, pobił Hety-
tów pod Kadesz, był wielkim budowni-
czym (m.in. świątynia w Abu Simbel). Na
okres jego rządów datuje się zazwyczaj
wyjście Hebrajczyków z Egiptu, pod wo-
dzą Mojżesza.
Rebeka, córka Aramejczyka Betuela z
Charanu, żona Izaaka. Pochodzący z
Charanu Abraham wysłał swego sługę
Eliezera do ojczystego miasta, aby wybrał
on tam żonę dla jego syna Izaaka. Przy
studni miejskiej Eliezer spotkał Rebekę
i rozpoznał w niej tę, którą Bóg przezna-
czył Izaakowi (Rdz 24). Rebeka okazała
się niepłodna, tak jak Sara. Izaak błagał
Boga, aby obdarzył go potomstwem, i Re-
beka po 20 latach małżeństwa zaszła
w ciążę i wydała na świat bliźnięta - Eza-
wa i Jakuba.
Lit. ł J. Kasprowicz Rebeka (Hymny, 1922).
requiem [łac. requies = odpoczynek],
rekwiem, w liturgŹŹ Kościoła katolickiego
- msza żałobna za zmarłych. Nazwa po-
chodzi od pierwszych słów introitu tej
mszy: requiem aeternam dona eis, Donaine
[łac., wieczny odpoczynek racz im dać,
Panie].
Muz. J. Ockeghem Requiem (XV w., pierwsze
zachowane). J. Gilles Messe des morts (1958).
W.A. Mozart Requiem d-Moll KV 626 (1791).
H. Berlioz Grande Messe des morts opus 5
(1837). F. Liszt Requiem (1868). G. Verdi Re-
quiem (1874). F. Gounod Messe de Requiem
(1842). J. Brahms Ein deutsches Requiem
(1857-68, Niemieckie requiem); A. dyo'r"k
Requiem b-moll (1857-59). G. Faur Messe
de Requiem (pierwsza wersja 1877, druga-
1888-91). G. Puccini Requiem (1905); M. Du-
rufl Requiem (1947). K. Penderecki Polskie
Requiem (XX w). B. Britten Sinfonia da Re-
quiem (1940), War requiem (1961, Requiem
wojenne).
robak, symbol tego, co pełza, co jest sła-
be, co zasługuje na pogardę. Sprawiedliwy
opuszczony przez Boga, wzywający Go,
nie otrzymując odpowiedzi, nazywa siebie
"robakiem, a nie człowiekiem" (Ps 22,7),
"pośmiewiskiem ludzkim". Robak sym-
bolizuje także rozkład: ogień i robaki
wspólnie niszczą zwłoki, rzucone w doli-
nie ~ Gehenny, która następnie stanie się
wysypiskiem śmieci Jerozolimy. Metafo-
rycznie - sumienie grzeszników, skazane
na wieczną mękę wyrzutów, podobne jest
do plugastw gehenny, gdzie "robak ich nie
umiera i ogień nie gaśnie" (Mk 9,48).
rosa. W krajach, w których latem deszcz
właściwie nigdy nie pada, rosa jest nie-
zwykle ważna do przeżycia. W BiblŹŹ rosa
uważana jest za symbol bujnego życia
(Rdz 27,28). Przenośnie rosa oznacza to
wszystko, co bezszelestnie i w sposób nie-
dostrzegalny przynosi ochłodzenie i błogo-
sławieństwo, tak jak prawdziwa rosa jest
nim dla roślinności. Rosa jest symbolem
Bożego, ożywczego błogosławieństwa.
rozdzierać szaty. Ubiór może świad-
czyć o tym, czym dany człowiek jest,
co robi, co odczuwa. Chcąc wyrazić
swój smutek (Rdz 37,34), przerażenie
(2 Krl 22,11), gniewne zdumienie lub
oburzenie (Mt 26,65; Dz 14,14), czy
skruchę (~ 12,13), a więc swe najgłęb-
sze poruszenie, mężczyźni rozdzierali swe
szaty. Jest to również sposób wyrażania
żałoby.
rozgłaszać na dachach. Mieszkańcy
krajów Wschodu często gromadzą się wie-
czorami na tarasach na dachach domówa
by odetchnąć świeżym chłodnym powie-
trzem, gdzie prowadzą ożywione i hałaśli-
we rozmowy. Opowiadają sobie najśwież-
sze nowiny. Jezus prosił swoich uczniówa
by rozgłaszali na dachach to, co On im
powiedział na osobności ("na ucho"), nie
lękając się prześladowań (Mt 10,27).
Z. i p. Rozgłaszać na dachach.
rozwiązywanie ~ związywanie - roz-
wiązywanie.
rozwód ~ oddalenie żony.
ryba. Słownictwo biblijne nie rozróżnia
dokładnie różnych gatunków zwierząt
wodnych. Prawo izraelskie zabraniało je-
dzenia mięczaków, żab, węgorzy; nato-
miast zwierzęta mające płetwy i łuskę sta-
nowiły ważną część pożywienia. Ryby
łowiono głównie w jeziorze Genezaret.
Sprowadzano także z Egiptu ryby solone
i suszone. Ewangelie wielokrotnie mówią
o posiłkach złożonych z chleba i ryb
(Mt 14,17). W epoce prześladowań pierw-
si chrześcijanie przyjęli jako tajny znak
rozpoznawczy wizerunek ryby, gdyż litery
słowa gr. ichthys (ryba) są początkowymi
literami słów gr. Iesous Christos Theou yios
Soter (Jezus Chrystus Syn Boży, Zbawi-
ciel).
Ikon. Ryby występują w scenach stworzenia
(Tintoretto, XVI w., Wenecja), chrztu Chry-
stusa (szczególnie w sztuce romańskiej: mozai-
ka z XIV w., bazylika św. Marka w Wenecji),
w cyklu Jonasza (posadzka kościoła w Akwilei,
IV w.). Jezus i Jego uczniowie dzielą chleb i ry-
by (mozaika w bazylice San Apollinare Nuovo,
VI w., Rawenna; Codex z Rossano, VI w., Ka-
labria). Monstrualne ryby występują także po-
śród bestŹŹ przedstawionych przez H. Boscha
w tryptyku Kuszenie św. Antoniego (ok. 1485-
-1510, Lizbona).
rzeź niewiniątek, określenie związane
z masakrą nowo narodzonych chłopców
w Betlejem, dokonaną na rozkaz Heroda
~Wielkiego, kiedy ten dowiedział się od
trzech mędrców, że narodził się przy-
szły król żydowski (~LTt 2,1-17). Ewangeli-
sta Mateusz widzi w tej rzezi wypełnienie
się proroctwa Jeremiasza (~r 31,13-16):
"W Rama daje się słyszeć lament i gorzki
płacz. Rachel opłakuje swoich synów, nie
daje się pocieszyć, bo już ich nie ma. To
mówi Pan: Powstrzymaj głos twój od
lamentu... bo jest nagroda na twe trudy".
Lit. Hymn Prudencjusza w języku łac. (między
398 a 405). F. de :Malherbe Les Laque de saint
Pierre (158Ś, Łzy św. Piotra). Ch. Pguy ss, Le
Mistre des saint Inocents (1912, Misterium
świętych Niewiniątek) rozważa tajemniczy los
tych dzieci, jedynych, które oddały życie za Je-
zusa nie znając Go nawet, i przypomina strasz-
liwą rzeź.
Ikon. Rzeź niewiniątek była tematem podej-
mowanym przez rzeżbiarzy i malarzy kate-
dra Notre-Dame w Paryżu, portal północny
(XII w.); G. Pisano, ambona w kościele San
Andrea, rzeźba (1301, Pistoia); P. Bruegel st.
(1566, Wiedeń); N. Poussin (16?6, Paryż).
rzucić w kogoś kamieniem ~ ka-
mień.
Saba, kraj w południowej ArabŹŹ. We-
dług 1. Księgi Królewskiej (1 Krl 10), kró-
lowa Saby przybyła do króla Izraela Sa-
lomona, aby przekonać się o jego bogac-
twie i mądrości. Jezus podaje ją jako
przykład: "Królowa z Południa powstanie
na sądzie przeciw temu plemieniu i potępi
je; ponieważ ona z krańców ziemi przybyła
słuchać mądrości Salomona, a oto tu jest
coś więcej niż Salomon!" (Mt 12,42). Wi-
zyta królowej Saby u Salomona znalazła
również odbicie w muzułmańskiej legen-
dzie o królowej Bilkis i w etiopskiej legen-
dzie o królowej Makedo.
Lit. Ch.E. Nodier Wróżka Okruchów (1832,
wyd. poł. pt. Wróżka Okruchów~ i inne opowieści,
1979), baśń fantastyczna, opowiadanie o szalo-
nej, upojnej miłości pewnego "lunatyka", Mi-
chała Cieśli, i królowej Saby; "Cała sztuka pi-
sarza polega na tym, by uczynić nam to szaleń-
stwo sympatycznym i spowodować, byśmy
chcieli je urzeczywistnić". G. de Nervał Voyage
en Orient (1851, Podróż na Wschód), "Les
Nuits de Ramadan" (Noce Ramadanu), histo-
ria Adonirama i królowej Saby, Balkis. Nerval
opracował projekt scenariusza opery o królowej
Saby, a jego opowieść częściowo została wzięta
z tego nie dokończonego scenariusza.
Ikon. C. Lorrain Przybycie królowej Saby
(1648, Londyn). Piero della Francesca Spot-
kanie królowej Saby z Salomonem, kościół
San Francesco (1452-66, Arezzo). Salomon i
królowa Saby: ł. Ghiberti, płaskorzeźba na
drzwiach baptysterium katedry we Florencji
(1425-52); K. Wirz (1435, Bazylea); J. van
Scoreł (XVI w., Amsterdam); C. Vignon
(1624, Luwr, Paryż); G. Dor, ilustracja w Bi-
blŹŹ świętej (1866).
saduCeusze, stronnictwo religijno-poli-
tyczne istniejące w Judei od II w. p.n.e.
do 70 r. n.e., opozycyjne wobec stronnic-
twa faryzeuszy. Ich nazwa prawdopo-
dobnie pochodzi od Sadoka, arcykapłana
z czasów króla Dawida. Spadkobiercy Sa-
doka pełnili posługę kapłańską aż do cza-
sów Hasmonejczyków (76-67 p.n.e.).
Wykształceni i zamożni, saduceusze jako
jedyni pełnili funkcje kapłańskie; pełnili
również funkcje sądownicze, zasiadając w
Sanhedrynie wraz z faryzeuszami. Sa-
duceusze podkreślali ważność Prawa Moj-
żeszowego, ograniczonego do ~ Pięcio-
księgu i odrzucali wszelkie komentarze i tra-
dycję ustną, które przyjmowali faryzeusze.
Odrzucali też wiarę w nieśmiertelność du-
szy, a tym samym w pośmiertną nagrodę
lub karę (Mt 22,23), zmartwychwstanie
umarłych, a także w istnienie aniołów
i demonów. Jan Chrzcicieł nazwał saduce-
uszy "plemieniem wężowym" (Mt 3,7).
sakrament (łac. sacramentum; gr. myst-
rion = tajemnica]. "Sakrament" i "tajem-
nica" miały początkowo takie samo zna-
czenie. W ST tajemnica to "sekret" Boga;
Jego zamiar zbawienia wobec ludzkości
(Tb 12,7; Dn 2,19). Mateusz, Marek i Łu-
kasz mówią w tym samym znaczeniu o
"tajemnicach królestwa niebieskiego", za-
sadniczym przedmiocie Jezusowej ewan-
gelŹŹ (Mt 13,11). Stopniowo jednak u łac.
Ojców Kościoła (Tertulian, św. Cyprian,
a przede wszystkim św. Augustyn) termin
"sakrament" zaczął oznaczać rzeczywi-
stość liturgiczną - to znak widzialny, do-
stępny dla zmysłów, wyrażający aktywną
i zbawczą obecność Boga pośród Jego
ludu. Teologowie średniowiecza, a szcze-
gólnie Piotr Lombard i św. Tomasz z
Akwinu nadali uprzywilejowane miejsce
siedmiu obrzędom sakramentalnym, któ-
re pozostały dla katolików siedmioma
podstawowymi sakramentami: ~ chrzest,
znak przynależności do Kościoła; ~ Eu-
charystia, znak jedności chrześcijan w
Jezusie zmarłym i zmartwychwstałym;
pokuta, czyli spowiedź, znak miłosier-
dzia Bożego wobec człowieka grzesznika;
bierzmowanie, znak otrzymania 'Ducha
świętego (u prawosławnych związany z
obrzędem chrztu); kapłaństwo, święcenia
diakonów, kapłanów i biskupów, znak mi-
sji powierzonej Kościołowi; małżeństwo,
znak łączności między mężczyzną i kobie-
tą na podobieństwo zjednoczenia Boga
i Jego Kościoła; namaszczenie, czyli sakra-
ment chorych, znak zbawczej obecności
Boga przy cierpiących. Protestanci uznają
tylko dwa sakramenty: chrzest i Euchary-
stię, traktując je jako oznakę przynależno-
ści do Kościoła i pamiątkę Ostatniej Wie-
czerzy.
Salome, córka Herodiady i Heroda Fili-
pa. Podczas uroczystości urodzinowych
swego ojczyma Heroda Antypasa, Salome
tańczyła przed całym dworem; urzeczony
jej tańcem Herod obiecał spełnić każdą jej
prośbę. Za podszeptem matki, Salome po-
prosiła go o głowę Jana Chrzciciela
(Mk 6,21-28) i Herod był zmuszony ka-
zać go ściąć. Salome była zamężna naj-
pierw ze swym stryjem Herodem Filipem,
synem Heroda Wielkiego, później ze
swym kuzynem Arystobulem, synem He-
roda Agryppy II.
Lit. Jeden z tematów literatury końca XIX w.:
S. Mallarm Hrodiade (1869, Herodiada).
Piero della Francesca Spotkanie królowej Saby z Salomonem (1452-66); fresk, kościół San Francesco, Arezzo
S ~ Salomon
G. Flaubert, opowiadanie Herodiada, w, zbio-
rze Trzy, opowieści (1877, wyd. poł. 1914).
J.K. Huysmans A'a Irspak (1884, wyd. poł.
1976), bohater książki komentuje obrazy
G. Moreau. J. Laforgue w, Moralits lgendaŹres
(1887, Moralitety' legendarne) potraktował te-
mat z rozbrajającym humorem. O. Wilde Sa-
lome (1893, wyd. poł. 1904) nawiązuje do le-
gendy' o wampirycznej namiętności Salome.
G. Apollinaire Alcools (1913, Alkohole), "Salo-
me". ł J. Kasprowicz Salome (1898).
Ikon. Herod i Salome, kapiteł z XII w. (Tulu-
za). Salome: Tycjan (1560, Madryt); Caravag-
gio (1607, Londyn). G. Moreau Tańcząca Sa-
lome (1876, Paryż). A. Beardsley (1893), ilu-
stracje do sztuki O. Wilde'a Salome. F. von
Stuck (1906, Monachium). K. wasilkowski
Salome (1912, Muzeum Mazowieckie, Płock).
Muz. J. Massenet Herodiada (1881), opera wg
G. Flauberta. R. Strauss Salome (1901), opera.
F. Schmitt La tragdie de Salome (1907, Trage-
dia Salome).
Ekr. Salome: S.G. Edwards (1918); Ch. Bryant
(1922) trzy obrazy kobiety fatalnej. W. Dieterle
Salome (1953) z Ritą Havworth w roli głównej,
film w' złym guście, bardzo daleki od narracji
biblijnej.
Salomon [hebr. szlomo, od szalom = po-
kój], syn Dawida i Batszeby, ostatni król
zjednoczonego królestwa Izraela (970-
-931 p.n.e.). Przejął władzę dzięki spisko-
wi, który jego matka i prorok Natan zor-
ganizowali przeciw starszemu bratu, Ado-
niaszowi. Jego rządy stanowiły szczyt wiel-
kości Izraela. Zręczny polityk i strateg,
zawarł przymierze z Egiptem poślubiając
córkę faraona. Podzielił kraj na 12 okrę-
gów, obłożonych podatkami, wpłacanymi
do centralnego skarbca. Budowle, które
wznosił w Jerozolimie, pochłaniały ogrom-
ne kwoty. Za jego rządów Świątynia Jero-
zolimska, wzniesiona jego staraniem, stała
się najważniejszym miejscem kultu dla ca-
łego narodu. Wybudował także wspaniały
pałac królewski, zajął się fortyfikacją mia-
sta, utrzymywał silną armię liczącą 1400
rydwanów, lecz cały ten przepych i chwała
były tylko przejściowymi atrybutami króle-
stwa Izraela. Po śmierci Salomona wybu-
chła wojna domowa, a kraj rozpadł się na
dwie części (1 krl 1-12; 2 Km 1-9).
Salomon był znany jako człowiek miłujący
bogactwo i rozkosze (Księga Królewska
przypisuje mu 700 żon i 300 nałożnic),
ale także jako człowiek wielkiej mądrości:
"Krół Salomon bogactwem i mądrością
przewyższał wszystkich królów ziemi"
(2 Krn 9,22). Opis sądu Salomona ilu-
struje jego mądrość: pewnego dnia dwie
kobiety stanęły przed królewskim sądem
twierdząc, że każda z nich jest matką
przyniesionego niemowlęcia. Jedna oskar-
żała drugą, że przez brak uwagi spowodo-
wała śmierć własnego dziecka i zabrała
dziecko drugiej. Salomon kazał przynieść
dziecko i polecił przeciąć je na dwoje, by
każdej z tych kobiet dać połowę. Wówczas
okazało się, która z nich jest prawdziwą
matką, była nią ta, która wolała oddać
żywe dziecko drugiej kobiecie niż patrzeć,
jak ginie ono zabite w okrutny sposób
(1 Krl3,16-28).
Koran przypisuje Sulajmanowi (określenie
Salomona) legendarną aurę i moc magicz-
ną, którą dawał mu magiczny pierścień.
Z. i p. Sąd Salomona.
Lit. Voltaire Dictionnaire philosophique (1764,
Słownik filozoficzny), autor odsuwa postacie
biblijne w daleką, archeologiczną przeszłość,
która czyni je obcymi dla umysłów jemu współ-
czesnych i piętnuje niemoralne skłonności
(Mojżesz, Dawid i Salomon). G. de Nerval
Voyage en Orient (1851, Podróż na Wschód),
"Les Nuits de Ramadan" (Noce Ramadanu),
Soliman w pełnej chwale przed królową Saby,
Balkis. R. Browning Salomon i Balkis (1883,
wyd. poł. 1969), poematy. Ch.N. Bialik, Sa-
lomon i królowa Saby, poematy, początek
XX w. ł K. Ujejski Pieśni Salomona (1846).
W. Chrostowski Bohaterowie wiary Starego Te-
stamentu (1992).
Ikon. Salomona wśród królów Izraela przed-
stawiano na portalach gotyckich katedr, jako
posąg-kolumnę w Chartres (XII w.), Corbeił,
Mans. Sąd Salomona: ł. signorelli (XV w.,
Siena); Rafaeł, fresk w Stanza della Segnatura
(1508-11, Watykan); witraże: Saint-Jean de
Troyes (1524), Saint-Gervais (1531, Paryż);
N. Poussin (1649, Paryż). G.A. Mossa Salo-
mon (1908, Nicea). Zob. też Saba.
Muz. C. Janequin Proverbes de Salomon (1558,
Przysłowia Salomona). G. Carissimi Judicium
Salomonis (1669, Sąd Salomona), oratorium.
M.A. Charpentier Judicium Salomonis (1702).
Ekr. K. Vidor Solomon i Saba (1959).
Samaria, miasto położone ok. 60 km na
północ od Jerozolimy, w pół drogi między
doliną Jordanu a wybrzeżem. Założona
ok. 880 p.n.e. przez króla Omriego, stała
się stolicą królestwa północnego i pozo-
stała nią do 721 p.n.e., gdy zburzyli ją
Asyryjczycy, część jej ludności została de-
portowana. W ST Samaria była symbo-
lem królestwa Izraela, tak jak Jerozo-
lima była symbolem królestwa Judy. Bi-
blia piętnuje Samarię za bałwochwalstwo,
jakiego dopuścili się w niej królowie,
szczególnie zaś Achab, który wzniósł
świątynię Baala (I krl 16,32), oraz
~ Izebeł, która utrzymywała jego pro-
roków i zwalczała proroka ~ Eliasza
(1 krl 18-19). Prorocy bardzo surowo od-
nosili się do panującej tam niemoralności
i bezbożności (Oz 4-5; Am 4; Mi 1).
W miejsce deportowanych mieszkańców
Samarii Asyryjczycy sprowadzili obcych
osadników, którzy zmieszali się z ludno-
ścią miejscową. Gdy Żydzi, którzy powró-
cili z wygnania babilońskiego, zaczęli od-
budowywać świątynię, odrzucili pomoc,
którą ofiarowali im Samarytanie. Nieuf
ność wobec Samarytan uważanych za kul-
towo nieczystych, ponieważ byli mieszań-
cami, oraz dawny konflikt między północą
a południem były powodem odrzucenia
współpracy, co doprowadziło do zaciekłej
wrogości. Samarytanie w odpowiedzi sta-
rali się przeszkodzić w odbudowie świąty-
ni (Ezd 4), w konsekwencji zaś utworzyli
odrębną społeczność religijną. Samaryta-
nie zbudowali własną świątynię na górze
Garnim.
W czasach Jezusa niechęć między Żydami
a Samarytanami (Łk 9,53; ~ 4,9) wciąż
pozostawała żywa. Jezus wybrał jednak
Samarytanina dla zilustrowania troski, ja-
ką człowiek winien otoczyć każdego bliź-
niego (jest to przypowieść Miłosierny Sa-
marytanin, Łk 10,29-37). Jezus daje rów-
nież świadectwo Swego nonkonformizmu
wobec Samarytan, objawiając się jako Me-
sjasz Samarytance, spotkanej przy studni
Jakuba. Samarytanie pozostający z dala od
praktyk żydowskich, zdawali się pozytyw-
nie przyjmować przesłanie chrześcijańskie
głoszone przez apostoła Filipa (Dz 8,4-8).
Z. i p. Miłosierny Samary,tanin - osoba, która
z własnej woli przychodzi z pomocą potrzebu-
jącemu.
Ikon. Jezus i Samary,tanka: kapiteł z XII w.
(Moissac). Obrazy z XVI w.: Annibale Canac-
ci (Mediolan, Wiedeń, Budapeszt); J. Bassano
(Werona); P. Veronese (Wiedeń). N. Poussin
(XVII w., Paryż). Miłosierny Samarytanin: wi-
traże z XIII w. (w Chartres, Rouen, Sens,
Bourges). Obrazy: J. Bassano (XVI w., Lon-
dyn); ł. Giordano (XVII w., Rouen). Rem-
brandt Krajobraz z przypowieścią o miłosiernym
Samarytaninie (1638, Muzeum Narodowe,
Kraków). J. Malczewski Chrystus i Samarytan-
ka (1911, Kraków).
Samson [gr., z hebr. szinuzon, szenaesz =
słońce], jeden z dwunastu sędziów wymie-
nionych w Księdze Sędziów (Sdz 13-16);
różni się on jednak od innych, gdyż nie
jest przywódcą ani wojennym, ani poli-
tycznym, lecz raczej lokalnym bohaterem,
którego heroiczne czyny opowiedziane są
z domieszką humoru. Samson, poświęco-
ny Bogu już w chwili poczęcia, odznaczał
się nadludzką siłą, którą wykorzystywał
w walkach z Filistynami. Dotycząca go
tradycja zachowuje koloryt właściwy ba-
śniom ludowym. Samson zyskał sławę
przede wszystkim dzięki swoim kłopotom
z ~ Dalilą. Zginął śmiercią bohatera, uży-
wając po raz ostatni siły, jaką otrzymał od
Boga, aby zwalić kolumny świątyni Dago-
na, boga Filistynów.
Lit. J. Milton Sanson Mocarz (1671, wyd. poł.
1908), Dalila wyjaśniła swoją zdradę i bierze na
siebie odpowiedzialność za swój czyn. P.A. de
Laclos Niebezpieczne związki (1782, wyd. poł.
1912), Pani de Mortevił porównuje się z nową
Dalilą, trzymającą nożyce nad współczesnymi
Samsonami, którymi są mężczyźni. A. de Vi-
gny, wiersz "La Colre de Samson" (Gniew
Samsona) w: Les Destines (1864, Przeznacze-
nia) - "Dobroć mężczyzny zwyciężona sprytem
kobiety!" H.ł. Bernstein Samson (1907), dra-
mat. J. Giraudoux Sodoma i Gomora (1943,
wystawienie poł. 1965), dumna, pełna pychy
Dalila chroni się w cieniu siły Samsona, aby
dalej kontemplować samą siebie. J. Grosjean
Samson (1989).
Ikon. J. Breu Historia Samsona (XV w., Bazy-
lea). A. DŹŹrer Samson zabija lwa, grafika
(1496). Rembrandt Samson oślepiony przez
Filistynów (1636, Frankfurt nad Menem).
P.P. Rubens Samson i Dalila (ok. 1614, Lon-
dyn). G. Dor śmierć Samsona, ilustracja w Bi-
blŹŹ świętej (1866).
Muz. G.F. Handeł Samson (1741), oratorium.
C. Saint-Saens Samson i Dalila (1877), opera.
Ekr. C.B. De Mille Samson i Dalila (1950).
Samueł [hebr. szmueł = jego imieniem
jest Bóg], syn Elkany i jego żony Anny,
która długo była bezpłodna, ofiarowany
Bogu od chwili przyjścia na świat, wy-
chował się przy świątyni w Szilo; powoła-
nie przez Boga wyświęciło go na proroka
(1 Sm 3). Był ostatnim z sędziów, pro-
wadził Izraelitów do walki przeciw Fi-
listynom. Kiedy Izraelici domagali się
króla, Samueł udzielił królewskiego na-
maszczenia Saulowi (1 Sm 11,12-15).
Sauł został jednak odrzucony przez Bo-
ga (1 Sm 15,10), gdyż pogwałcił prawo
~ anatemy; na wyraźne polecenie Boga
Samueł namaścił Dawida na króla. Saul
po śmierci Samuela, chcąc zasięgnąć ra-
dy, za pośrednictwem wróżki z Endor
wywołał jego ducha; ten przepowiedział
mu rychłą klęskę i śmierć (1 Sm 28,3-25).
Według Tradycji, Samueł jest przede
wszystkim wizjonerem (1 Krn 9,22), czyli
prorokiem (Dz 3,24) i pośrednikiem, tak
jak Mojżesz (Ps 99,6; ~r 15,1).
Lit. ł W. Chrostowski Bohaterowie wiary Stare-
go Testamentu (1992).
Ikon. Namaszczenie Samuela, fresk w synago-
dze w Dura Europos (III w.). Cień Samuela
ukazuje się Saulowi: S. Rosa (XVII w., Paryż);
B. West (1777, Londyn). J. Reynolds Samuel-
dziecko podczas modlitwy (XVIII w., Londyn,
Montpellier).
sanctus, formuła modlitwy uwielbienia.
Sanctus, czyli Święty, Święty, Święty, lub
tzw. trisagium, występuje w Księdze Izaja-
sza (Iz 6,3); jest powtórzona w Apokalipsie
św. ,Jana (Ap 4,8). Występuje obecnie w
liturgŹŹ Mszy św. (obrządek katolicki) i w
świętej Ofierze (obrządek prawosławny);
śpiewa się ją w Kościele reformowanym.
Sanhedryn [gr. syndrion = rada, try-
bunał]. Po powrocie z wygnania babi-
lońskiego Izraelici otrzymali od Per-
sów prawo rozsądzania własnych sporów
(Ezd 7,25-26). Stopniowo utworzyli radę
administracyjną, senat, którego istnienie
jest potwierdzone począwszy od III w.
p.n.e. Sanhedryn skupiał 70 członków
oraz arcykapłana, który mu przewodniczył
albo w świątyni Jerozolimskiej, albo w je-
go własnym domu. Rada ta dysponowała
własną policją i prawdopodobnie miała
prawo wydawania wyroków śmierci, które
jednak za czasów okupacji rzym. musiały
być zatwierdzane przez prokuratora - na-
miestnika rzym. Sanhedryn składał się
z trzech grup: starszyzny (reprezentującej
arystokrację świecką), głów rodzin kapłań-
skich z arcykapłanem oraz uczonych w Pi-
śmie. Trzecia grupa to faryzeusze, pozo-
stałe zaś należały do saduceuszy. To wła-
śnie Sanhedryn osądził Jezusa, apostołów
Piotra i Jana (Dz 4,5), Szczepana i Pawła
(Dz 6,12; 23). Zasiadali w nim m.in. Ni-
kodem i Józef z Arymatei. Sanhedryn
uległ rozproszeniu w momencie zburzenia
Jerozolimy i od tej pory przestał istnieć.
Ikon. A. Bida, ilustracje w Ewangeliach (1873,
Paryż).
sanktuarium [łac. sanctuarium = świę-
tość, miejsce święte], świątynia jako ca-
łość. W sensie ogólnym jest to miejsce
kultu uświęcone obecnością Boga, przy-
najmniej podczas obrzędów kultowych.
Obecnie - sanktuarium to miejsce świę-
te, oddzielone od świeckiego świata, obo-
wiązuje w nim skupienie i cześć pełna sza-
cunku.
Sara [hebr., pani, władczyni, księżna],
żona ~ Abrahama, matka Izaaka.
Biblia podaje, że była bardzo piękna
(Rdz 12,11). Sara była niepłodna, dała
więc Abrahamowi swą służebnicę Hagar,
aby miał z nią potomka (Izmael). Jed-
nak Sara w końcu także urodziła syna,
Izaaka, "Syna Obietnicy", który przyszedł
na świat, gdy Sara była już w podeszłym
wieku.
Temat matki w podeszłym wieku lub
uchodzącej za bezpłodną (jak Anna, mat-
ka ~ Samuela, Elżbieta) podkreśla
moc Boga, dla którego nie ma nic nie-
możliwego. Opowieść o zapowiedzi tych
narodzin w czasie widzenia w Mamre
(Rdz 18,1-15) to jeden z najpiękniejszych
tekstów ST. W NT Sara, nazywana matką
dzieci obietnicy (Hbr 11,11), jest przykła-
dem żywej wiary (Rz 4,19) i wzorem dla
chrześcijańskich żon, posłuszna Abraha-
mowi, którego nazywała swoim panem.
Sauł [hebr. szauł = uproszony], z po-
kolenia Beniamina, namaszczony przez
~ Samuela na pierwszego króla Izraela
(1 Sm 9). Inna relacja starotestamentowa
widzi w nim króla wyznaczonego przez
los, podczas zgromadzenia ludu zwołane-
go przez Samuela w Mispa (1 Sm 10,17-
-25), albo wybranego przez lud w Gilgal
(1 Sm 11,12-15). Pierwszy krół zjedno-
czonego królestwa Izraela (ok. 1030-
-1010) znany jest przede wszystkim jako
dowódca wojskowy. Odrzucony przez Bo-
ga (1 Sm 15,11) stracił godność królew-
ską, która została dana ~ Dawidowi.
Ogarnięty lękiem i niepokojem był nie-
chętny przyjaźni swego syna Jonatana
z Dawidem i wielokrotnie usiłował zabić
Dawida (na przykład podczas nocy po-
ślubnej jego własnej córki Mikał i Dawi-
da). Pytał o radę ducha Samuela u wróżki
w Endor i dowiedział się o swojej bliskiej
śmierci. Rzeczywiście, wraz ze swymi trze-
ma synami zginął w bitwie pod wzgórzami
Gilboa (1 Sm 31). Sauł był człowiekiem,
na którym ciążył tragiczny los, nie rozu-
miał tajemniczego zachowania Boga wo-
bec niego.
Lit. J. de La Taille Sauł le furieux (1562, Saul
szalony), autor inspiruje się równocześnie Bi-
blią (Księga Królewska), Seneką Młodszym
i Arystotelesem, aby rozwinąć temat bohatera,
prześladowanego przez nie sprzyjający los.
V. Alfieri Sauł (1782, wyd. poł. 1820-23), tra-
gedia. R. Browning Men and Women (1855,
Mężczyźni i kobiety), "Saul", Dawid opowia-
da, że jego śpiewy rozproszyły smutek starego
króla. A. Gide Sauł (1903), dramat. Gide,
wychodząc od pierwszej Księgi Samuela, budu-
je dramat opierający się na problemie homo-
seksualizmu. Pewien młody i piękny pasterz,
Dawid (Dawid), kocha Jonatana, syna króla
Saula, który sam, oczarowany urokiem Dawi-
da, ulega własnej słabości.
Ikon. Rembrandt Dawid i Sauł (1657, Haga).
B. West Sauł i wróżka z Endor (1777, Hart-
ford). ł A. Brodowski Gniew Saula na Dawida
(1812-19, Muzeum Narodowe, Warszawa).
Muz. M.A. Charpentier Mors Saulis et Jona-
thae (XVII w., śmierć Saula i Jonatana), orato-
rium. G.F. Handeł Sauł (1739), oratorium.
C.A. Nielsen Sauł et David (1901, Sauł i Da-
wid), opera.
Sąd Ostateczny. Według ST Bóg, naj-
wyższy sędzia, przybędzie dokonać po-
działu żyjących ludzi na dobrych i złych
i oddzieli ich od siebie. Dzień Pański,
przez niektórych oczekiwany z niecierpli-
wością (Am 5,18), jest zapowiadany przez
proroków jako dzień przejmujący trwogą,
zarówno dla wrogów Izraela (Iz 13,6;
~r 46,10; ~ł 4,9-14), jak i dla samego Izra-
ela. Jest on opisany w Księdze Sofoniasza
(So 1,14-18), z której została zaczerpnięta
treść hymnu Dies irae (Dzień gniewu),
oraz w Księdze Zachariasza (Za 14), ja-
ko kataklizm o wymiarach kosmicznych.
Oczekiwanie na Dzień Pański albo Dzień
Syna Człowieczego (Łk 17,22-23) moż-
na odnaleźć także w MT, wg którego bę-
dzie to dzień znamienny powtórnym
przyjściem Chrystusa (1 Tes 4,13-17),
niebiosa i ziemia strawione będą przez
ogień (1 Kor 3,13-15), a Chrystus przybę-
dzie, aby okazać się zwycięzcą w walce
apokaliptycznej (Ap 19,11-21), aby zni-
weczyć grzeszników i zło (2 Tes 2,8),
oczyścić oziębłych, a wynieść do chwały
tych, którzy byli mu wierni (Flp 2,16).
Idea sądu nad zmarłymi pojawiła się
stosunkowo późno, bo w II w. p.n.e.,
w judaistycznej literaturze apokaliptycznej
(Księga Hertocha, Księga Daniela). Bóg
przyjdzie sądzić narody po powszechnym
zmartwychwstaniu i będzie bezlitosny dla
tych, którzy prześladowali Jego lud, będzie
to dzień gniewu, czyli dzień Boży.
Ewangeliści podejmują apokaliptyczne ob-
razy powtórnego przyjścia Syna Człowie-
czego w chwale, ilustrując sceny Sądu
Ostatecznego, jest to ostatnia część mowy
eschatologicznej, którą Jezus wygłosił na
Górze Oliwnej przed męką. Jedynie Mate-
usz ukazuje sąd osobowy, jednostkowy,
oddzielenie sprawiedliwych od potępio-
nych (Mt 25,31-46). Według Apokalipsy
św. Jana, po zniszczeniu nieprzyjaciela na-
stąpi zmartwychwstanie umarłych i sąd
nad nimi: "i osądzono zmarłych z tego, co
w księgach zapisano, według ich czynów"
(Ap 20,11-15). Kaznodzieje i artyści po-
dejmowali te przerażające obrazy, aby
sprowadzić wiernych na właściwą dro-
gę. Ostateczny charakter sądu stopniowo
ustępował miejsca tradycji kształtującej się
od IV do XII w., która umieściła czyściec
przed Sądem Ostatecznym, dając w ten
sposób grzesznikom szansę odpokutowa-
nia za grzechy i uniknięcia piekła.
Z. i p. Trąby Sądu Ostatecznego (Ap 8-11).
Oddzielić owce od kozłów (Mt 25,32) - oddzielić
wybranych od potępionych. Nie znacie dnia ani
godziny (Sądu Ostatecznego, Mt 25,13).
Lit. Sąd Ostateczny opisał obrazowo Tertulian
w De Spectactuis (197-206, O igrzyskach).
T.A. d'Aubign ss Les Tragiques (1616, rymy
tragiczne) przywołuje wizje końca świata, kiedy,
to Bóg skaże na wieczne męki tych, którzy
prześladują sprawiedliwych. V. Hugo La Lgen-
de des sicles (1859, Legenda wieków), "La
Trompette du Jugement" (Trąba Sądu Osta-
tecznego): "widziałem pośród nocy trębacza
strasznego". P.J. Jouve Glair-e (194?, Chwała).
Przywołanie wizji piekła i Sądu Ostateczne-
go często prowadziło do satyrycznego spoj-
rzenia na ludzkie błędy czy znanych grzeszni-
ków F.G. de Quevedo v Villegas Los sneros
(1627, Sen o Sądzie Ostatecznym), d'Aubign
Les Tragiques. J. Kasprowicz Dies irae (Hymn
wy 1922).
Ikon. Sąd Ostateczny przeprowadza Chrystus;
często archanioł Michał waży dusze na wadze.
wybrani są po prawej stronie Jezusa, potępieni
spadają do piekła po Jego lewej stronie. Sąd
Ostateczny jest często wyobrażony na tympa-
nonach w głównych portalach katedr romań-
skich, np. w Autun, Conques (XII w.), Bour-
ges (XIII w.). Malowidło pokrywające całą
ścianę katedry w Albi (XIV w.); dzieło ł. Si-
gnorellego w Orvieto (1504); Michał Anioł,
fresk na ścianie ołtarzowej Kaplicy Sykstyńskiej
(1536-41, Watykan). Obrazy: Fra Angelico
(1431, Florencja); R. van der Weyden, polip-
tyk malowany na desce (1443~5, Beaune);
H. Bosch (1504, Wiedeń); H. Memling, tryp-
tyk malowany na desce (przed 1473, Gdańsk).
Muz. When the saints go marching in (Kie-
dy święci maszerują), negro spirituał, wej-
ście wybranych do raju. ł K. Penderecki
Dies irae (1967), oratorium dedykowane pa-
mięci ofiar obozu koncentracyjnego Auschwitz-
-Birkenau.
schizma [gr. schisma = rozłam]. Według
ST po śmierci ~ Salomona królestwo
Izraela rozpadło się na dwa odrębne króle-
stwa: Judę i Izrael; Roboam, syn Salomo-
na, rządził Judą, podczas gdy Jeroboam
wystąpił przeciw niemu na zgromadzeniu
w Sychem, czyniąc najpierw to miasto
stolicą Izraela (1 krl 12,25-30). Jeroboam
ustanowił miejsce kultu Boga w miejsco-
wej świątyni w Beteł, aby odciągnąć lud
z tego obszaru od udawania się do Jerozo-
limy na święta, wywołując w ten sposób
schizmę religijną.
W NT słowa Jezusa spowodowały podział
wśród Jego słuchaczy: "I powstało w tłu-
mie rozdwojenie z Jego powodu" (~ 7,43).
Paweł wzywał Koryntian do jedności:
"by nie było wśród was rozłamów; by-
ście byli jednego ducha i jednej myśli"
(1 Kor 1,10).
W epoce średniowiecza "schizma" była
rozumiana jako zerwanie z Kościołem.
Sedecjasz [hebr. cidkijahu = Jahwe jest
moją sprawiedliwością], ostatni krół Judy,
ustanowiony po pierwszym zdobyciu Jero-
zolimy w 597 p.n.e. na miejsce deporto-
wanego do Babilonu Jojakina. Pod naci-
skiem antybabilońskich tendencji i wbrew
~ Jeremiaszowi, który w celu ratowania
Jerozolimy i narodu doradzał ustępstwa
wobec Nabuchodonozora II, Sedecjasz
podjął próbę uwolnienia się od Nabucho-
donozora II, co doprowadziło w 589 p.n.e.
do oblężenia Jerozolimy i do jej zajęcia w
587 p.n.e. Sedecjasz uciekł, został jednak
pochwycony, osądzony i skazany przez
króla Babilonu, musiał patrzeć na egzeku-
cję swoich dwóch synów, zanim został
oślepiony; zmarł w niewoli w Babilonie
(2 krl 24-25).
Lit. R. Garnier Les Juives (1583, Żydówki).
Sem, najstarszy syn ~ Noego. W okresie
poprzedzającym potop ożenił się, ale jesz-
cze nie miał dzieci. Po kataklizmie dał
swojemu ojcu odurzonemu winem, dowód
synowskiego szacunku. Noe udzielił mu
swego błogosławieństwa (Rdz 9,23-27).
Sem jest uważany za przodka Semitów.
Semici, grupa ludów wywodzących się
od Sema, zamieszkujących Azję Za-
chodnią i należących do tej samej rodziny
językowej. Na ogół wyróżnia się w języku
semickim trzy grupy językowe: 1) język
wschodniosemicki czy wschodnioakadyj-
ski, który miał wiele dialektów i był uży-
wany na terenach AsyrŹŹ i BabilonŹŹ; 2) ję-
zyk północno-zachodniosemicki, którym
posługiwano się w SyrŹŹ i Palestynie (język
aramejski i kananejski, do którego należy
również język hebr.); 3) język południo-
wo-zachodniosemicki używany na tere-
nach ArabŹŹ i EtiopŹŹ.
Septuaginta [gr., siedemdziesiąt; skrót
LXX], najstarsze tłumaczenie ksiąg Srz
języka hebr. i aram. na język gr., doko-
nane w III-II w. p.n.e w Aleksandrii z ini-
cjatywy zhellenizowanych Żydów, którzy
nie znali już języka hebr. Nazwa przekładu
pochodzi od legendy, przekazanej w gr.
źródle znanym jako List Atysteasza, rze-
komego dworzanina egipskich Ptoleme-
uszów, napisany do Filokratesa (apokryf
pochodzący z II w. p.n.e). Według tej le-
gendy Ptolemeusz II Filadelfos (285-246
p.n.e.) za namową kustosza Biblioteki
Aleksandryjskiej, zapragnął zaznajomić się
z Prawem żydowskim. Arcykapłan z Jero-
zolimy przysłał mu więc 72 mężów bie-
głych w Torze, którzy dokonali przekładu
na język gr. Pięcioksięgu w ciągu 72 dni.
Pięcioksiąg z pewnością zaczęto tłumaczyć
w tej epoce; pozostała część ST tłumaczo-
na była stopniowo. Septuaginta jest bardzo
interesująca ze względu na fakt, że stano-
wi świadectwo tekstu hebr., wcześniejsze-
go niż ten, który znany jest obecnie pod
nazwą "tekst masorecki". Masoreci to Ży-
dzi z Palestyny i z Babilonu, którzy mię-
dzy V a X w. n.e. ustalili brzmienie czyta-
nia hebr. tekstu BiblŹŹ przez wprowadzenie
znaków samogłoskowych, objaśnień, a na-
wet akcentów, gdyż pismo hebr. nie za-
wierało samogłosek. Z drugiej strony, to
właśnie Septuaginta od początku była Bi-
blią Kościoła i wg niej cytowane są teksty
ST i NT oraz Ojców Kościoła.
serafin [hebr. serafim = płomień], nie-
biańska istota przedstawiana jako postać
mająca oblicze, ręce i sześć skrzydeł.
W wizji Izajasza serafini sławiąc Boga ota-
czali jego tron i byli pośrednikami między
Nim a człowiekiem (Iz 6,2-7). W średnio-
wiecznej ikonografii malowani byli kolo-
rem czerwonym dla oddania barwy ognia.
Tradycja chrześcijańska uważa ich za je-
den z dziewięciu chórów anielskich.
Ikon. Serafini często są przedstawiani na mi-
niaturach średniowiecznych i w rzeźbie romań-
skiej (tympanon z Notre-Dame du Port w
Clermont-Ferrand, XII w.) i gotyckiej (sklepie-
nie w Bourges (XIII w.). Mozaiki z Cefalu
(XIV w.). D. Spinelli di Nicolo ozdobił serafi-
nami markieterie w kaplicy dei Signori w Sie-
nie (1428). Także Chrystus przedstawiony jest
jako serafin na obrazie Giotta di Bondone
Święty Franciszek otrzymujący stygmaty (1290-
-1300, Luwr, Paryż). ł S. Wyspiański Stygma-
tyzacja św. Franciszka, witraż (1897-98, ko-
ściół Franciszkanów, Kraków).
serce z kamienia ~ kamień.
Set [hebr.], syn Adama i Ewy, urodzony
po zabójstwie ~ Abla, dokonanym przez
~ Kaina. Jego syn Enosz pierwszy wzywali
mienia Boga (Rdz 4,25-26).
sędziowie, osoby działające w Kanaanie
przed epoką królewską jako charyzma-
tyczni przywódcy i wybawcy Izraela. Poza
jednym epizodem mianowania sędziów
przez Mojżesza na pustyni (Wj 18,13-26;
Pwt 1,9-18) termin "sędzia Izraelitów"
w ST odnosi się albo do wodza, biorącego
udział w wojnie i wyzwalającego Izrael od
najeźdźców z sąsiednich państw, albo do
lokalnego zwierzchnika. Księga Sędziów
opowiada o sześciu "wielkich sędziach".
Oprócz tego wspomina o sześciu "mniej-
szych sędziach", których zadaniem było
strzec ustaw i praw. Najsławniejszy z
sędziów jest Samson, zdradzony przez
~ Dalilę.
Muz. G. Carissimi Historia di ,Jephte (1650),
oratorium. C. Saint-Saens Samson i Dalila
(1877), opera.
siewca. Siewy odbywały się w okresie je-
siennych deszczy. Siewca rzucał ziarno
przed pługiem, który przykrywał ziarno,
nie żłobiąc właściwie bruzd. W Przypowie-
ści o siewcy Jezus porównuje słowo Boże
do ziarna, a Siebie do siewcy; Jego słu-
chacze są jak gleba, przyjmująca ziarno.
Jeżeli grunt jest kamienisty, ziarno wpraw-
dzie wschodzi, lecz ponieważ może nie
zapuścić korzeni, nie oprze się palące-
mu słońcu południa; jeżeli grunt pokry-
wają ciernie, zdławią one ziarno zanim
jeszcze wzejdzie; lecz jeżeli gleba jest do-
bra, ziarno wyda plon nawet stokrotny
(Mt 13,3-8; Mk 4,3-8; Łk 8,5-8).
Siloam [hebr. sziloach = posłany], Si-
loe, sadzawka położona w południowej
części Jerozolimy, zasilana wodą ze źródła
Gichon, dzięki kanałowi zbudowanemu
w VIII w. p.n.e. przez Ezechiasza. Czer-
pano z niej wodę, symboł błogosławieństw
mesjańskich, podczas święta Namiotów
(hebr. Sukot). Pewnego dnia Jezus zwilżył
śliną oczy człowieka niewidomego od uro-
dzenia i posłał go do sadzawki Siloam, aby
się w niej obmył: "On więc odszedł, ob-
mył się i wrócił widząc" (~` 9,6-7).
Lit. P. Gadenne Siloe (1941), epigrafem tej
powieści jest cytat (~ 9,11): "Et abŹŹ, et lavi,
et video" (łac., poszedłem więc, obmyłem się
i przejrzałem).
skała, opoka, symboł solidności i bez-
pieczeństwa. W ST Bóg jest skałą Izraela,
czyli jego mocnym oparciem: "Któż jest
skałą prócz Boga naszego?" (Ps 18,32).
Skała i życie Boże - w Księdze Wyjścia
ukazany jest Mojżesz błagający Boga za
swoim ludem, umierającym z pragnienia
na pustyni Synaj: "Uderzysz w skałę,
a wypłynie z niej woda i lud zaspokoi swe
pragnienie" (W' 17,16). Według legendy
rabinicznej skała towarzyszyła następnie
Hebrajczykom w drodze przez pustynię.
"Człowiek mądry buduje dom na skale"
(Łk 6,48), słowa Jezusa wprowadzone
w czyn są fundamentem życia. Jezus nazy-
wa skałą (opoką) ~ Piotra, ma on bo-
wiem być fundamentem Jego Kościoła
(Mt 16,18). Dla Pawła Jezus jest także
wodą "duchową" wypływającą ze skały.
Zob. kamień (kamień węgielny).
Z. i p. Budować na piasku (Mt 7,25-26) - nie
stosować się do słów Jezusa, nie budować na
skale. Potocznie powiedzenie to stosuje się do
wszystkiego, co nie opiera się na żadnym solid-
nym fundamencie.
słoma. Słoma symbolizuje wszystko
to, co ma niewielką wartość (Iz 5,24;
Ps 83,14) i skazane jest na zniszczenie, ja-
ko wrogie Bogu. Widzieć źdźbło słomy
w oku bliźniego, a nie widzieć belki w
swoim znaczy tyle, co nie zauważać wła-
snych wad, a za to widzieć najdrobniejsze
wady innych. W Ewangeli według św. Ma-
teusza (Mt 7,1-5), z której pochodzi to
wyrażenie, oznacza ono, że nie należy są-
dzić innych, aby samemu nie być sądzo-
nym (przez Boga).
Z. i p. Źdźbło słomy i belka.
słowo [łac. verbum = słowo, oddaje hebr.
dawar = słowo, wydarzenie). Hebrajskie
pojęcie słowa jest o wiele szersze i mniej
abstrakcyjne niż gr. logos (rozum, mą-
drość) i swym znaczeniem wykracza poza
sens łac. verbum. Słowo żywe, twórcze,
jest jakby przedłużeniem tego słowa, od
którego się wywodzi. Ma ono moc twór-
czą i zbawczą, to właśnie słowem Bóg
stworzył świat (Rdz 1), przez to słowo
przekazuje swój plan zbawienia za pośred-
nictwem Prawa (~ Dekalog), proroctw,
mądrości ludów, modlitwy.
Już w ST słowo Boże "pracuje" nad świa-
tem (stworzenie autonomicznego wszech-
świata, przemienianie serc i relacji ludz-
kich). W Księdze Mądrości słowo to zdaje
się mieć nawet pewną osobowość w od-
niesieniu do Boga.
W NT, w EwangelŹŹ według św. Jana: "Na
początku było Słowo, a Słowo było u Bo-
ga i Bogiem było Słowo... A Słowo sta-
ło się ciałem i zamieszkało wśród nas"
(~ 1,1-14), słowo Boże przybiera oblicze,
oblicze Jezusa z Nazaretu. Oświadczenie
to fascynowało poetów, filozofów i teolo-
gów, nie tylko dzięki randze, jaką nadaje
słowu istniejącemu odwiecznie, lecz także
dzięki stwierdzeniu różnicy osób w Bogu.
Tekst ten jest jednym z fundamentów
doktryny o Trójcy świętej (Bóg Ojciec,
Syn Boży i Duch święty) i o wcieleniu
(Jezus, Bóg-Człowiek).
Lit. J.C. Renard En une seule vigne (1959, Sa-
motna winorośl), "La Langue du sacre" [Język
spraw świętych): "Spotkanie słowa ze Sło-
wem".
sługa Boży. Na terenie starożytnego
Bliskiego Wschodu każdy wasał był nazy-
wany sługą swego suwerena, który z kolei
mógł być sługą kogoś wyżej postawionego.
Określenie to rozciągało się nie tylko na
króla, lecz także na proroków i cały lud
Izraela. Biblia podkreśla fakt, że ani krół,
ani żaden inny pośrednik w hierarchŹŹ
' społecznej nie może być, jak to się dzie-
je w innych narodach, władcą despotycz-
nym. Powinien on rzeczywiście służyć
Bogu i swemu ludowi. Dlatego najwła-
ściwszym typem sługi jest "Sługa Cier-
piący", sławiony w czterech poematach
w Księdze Izajasza (Iz 42,1-3; 49,1-7;
50,4-11; 52,13-15; 53,1-12), często na-
zywanych "Pieśniami Sługi Pańskiego".
Ten Sługa pozostaje bowiem wierny Pra-
wu Bożemu aż do śmierci i cierpiąc prze-
śladowania zbawia swój lud. NT utożsa-
'mia tę mesjańską postać z Jezusem.
smok [hebr. tanin = potwór morski, kro-
kodył, wieloryb], mityczne zwierzę przed-
stawiane zazwyczaj z pazurami lwa, skrzy-
dłami orła i ogonem węża. W Apokalipsie
św. Jana pod postacią smoka jest przed-
stawiony szatan pokonany przez Michała
i jego aniołów i strącony na ziemię. Smok
przekazuje swą władzę BestŹŹ (cesarstwu
rzym., Ap 12;13; 20). Zob. Lewiatan.
Ikon. A. DŹŹrer Apokalipsa, cykł drzeworytów
(1498). Rafaeł święty Michał walczący ze smo-
kiem (1518, Luwr, Paryż). święty Michał jest
często przedstawiany jako zwyciężający smoka
z Apokalipsy. święty Jerzy walczy ze smokiem,
symbolizującym zło: P. Uccello (1460, Lon-
dyn); V. Carpaccio (1507, Wenecja).
sny. Hebrajczycy, tak jak wszystkie inne
ludy starożytnego Wschodu, uważali sny
za uprzywilejowany środek komunikowa-
nia się człowieka z bóstwem. W BiblŹŹ sny
podkreślają charakter boski otrzymanego
przesłania. W ST sny ~ Jakuba, syna Iza-
aka, ~ Salomona (1 krl 9,1-9), Nabu-
, chodonozora II (~ posąg na glinianych
nogach) oraz sny tłumaczone przez ~ Jó-
zefa, syna Racheli. W NT sny ~ Józefa,
z rodu Dawida, Mędrców ze Wschodu
i żony Piłata.
Sodoma i Gomora, dwa miasta po-
łożone na południe od Morza Martwe-
go, znane ze swego grzesznego życia: po-
garda dla zasad gościnności (Rdz 19,8),
homoseksualizm (Rdz 19,4-11), pycha
(Syr 16,8). Bóg nie znalazł tam nawet
dziesięciu sprawiedliwych (Rdz 18,32).
Aby ukarać Sodomę i Gomorę zniszczył
je, spuszczając "deszcz siarki i ognia"
(Rdz 19,24; Pwt 29,22); jedynie ~ Lot
został oszczędzony. Los obu tych miast to
"przestroga na przyszłość dla bezbożnych"
(2 P 2,6). Prorocy często wymieniają te
miasta jako symboł zepsucia i bezbożności
(Iz 1,9-10; Ez 16,46-58), a w Apokalipsie
św. Jana Sodomą została nazwana Jerozo-
lima.
Lit. M. Proust Sodoma i Gomora (1921, wyd.
poł. 1958), czwarta powieść w cyklu W poszu-
kiwaniu straconego czasu, przekleństwo i cier-
pienia dotykają "potomków mieszkańców So-
domy, których oszczędził ogień z nieba". J. Gi-
raudoux Sodoma i Gomora (1943, wystawienie
poł. 1965), sztuka o nieporozumieniach mię-
dzy mężczyznami i kobietami. Piorun zesłany
przez Boga spada na ludzkość podzieloną na
dwie wrogie sobie płcie. P. Emmanueł Sodome
(1944). ł J. Słowacki Paryż (1833). K. Ujejski
Słup soli (Poezje,1866). K.I. Gałczyński Notat-
ki z nieudanych rekolekcji paryskich (1946).
J. Stryjkowski Sodoma (1963).
Ekr. R. Aldrich i S. Leone Sodoma i Gomora
( 1962).
sół. Służy do przyprawiania i konserwo-
wania produktów żywnościowych. He-
brajczycy, podobnie jak inne ludy, przy-
pisywali soli także walor oczyszczający:
"Każdy dar należący do ofiary pokarmo-
wej ma być posolony" (Kpł 2,13). Elize-
usz właśnie solą oczyścił źródło w Jerychu
(2 krl 2,19-22). Ludy koczownicze uży-
wały soli podczas posiłków przyjaźni czy
przymierza, stąd określenie "przymiene
soli" na wyrażenie stabilności przymierza
między Bogiem a Jego ludem (Lb 18,19).
Sół symbolizuje też mądrość, czystość, si-
łę moralną. Jezus powiedział do swoich
uczniów: "Wy jesteście solą dla ziemi.
Lecz jeśli sół utraci swój smak, czymże ją
posolić? Na nic się już nie przyda, chyba
na wyrzucenie i podeptanie przez ludzi"
(Mt 5,13; Łk 14,34). Podczas chrztu no-
wy chrześcijanin dostawał do ust szczyptę
soli, czemu towarzyszyły słowa: "Przyjmij
sół mądrości; niech ci pomoże w otrzy-
maniu przebaczenia, abyś osiągnąłł życie
wieczne".
Z. i p. Sół ziemi - ludzie najcenniejsi, najwar-
tościowi, wybrańcy.
Lit. ł C.K. Norwid Promethidion (1851).
SpoCzynek wieCzny. Apokalipsa św. Ja-
na przedstawia szczęście w raju jako od-
poczynek tych, którzcy umierają w pokoju
z Bogiem (Ap 14,13), stąd wyrażenie "od-
poczynek wieczny", używany na eufemi-
styczne określenie śmierci. Zob. requiem.
sprawiedliwy - sprawiedliwość.
Sprawiedliwość Boża nie polega na rów-
nomiernym podziale dóbr między wszyst-
kich ludzi. Według BiblŹŹ, Bóg jest spra-
wiedliwy, gdyż jest obrońcą prawa, który
mści krzywdy wyrządzone Jego ludowi,
słabemu, niewinnemu, ofierze bezbożnych
przeciwników. Bóg działa w ten sposóob ze
względu na wierność przymierzu zawarte-
mu z ludem Izraela.
Psalmy i prorocy mówią o nadziei pokła-
danej w Bogu, Słońcu sprawiedliwości
(Ps 19; Mł 3,20), który w Dniu Pańskim
dokona rozróżnienia między sprawiedli-
wymi a złymi (w krajach starożytnego
Wschodu słońce symbolizowało sprawie-
dliwość). Zob. Sąd Ostateczny.
Dla istoty ludzkiej sprawiedliwość to od-
powiedź doskonała na miłość Boga. Spra-
wiedliwy oddaje cześć Bogu, w pełni prze-
strzega Jego Prawa, zachowuje całkowitą
ufność w Jego sprawiedliwość, mimo
wszelkich doświadczeń (Ps 22;92;119).
W NT najdoskonalszym sprawiedliwym
jest Jezus, prześladowany, niewinny
(Mt 27,46). On sam w przypowieści o ro-
botnikach w winnicy wyjaśnia, że miłość
Boga przewyższa zwyczajną ludzką spra-
wiedliwość (Mt 20,1-16).
Temat sprawiedliwości zajmuje bardzo
istotne miejsce w Liście do Rzymian św.
Pawła. Prawdziwa sprawiedliwość charak-
teryzująca życie chrześcijańskie nie pocho-
dzi od spełnionych czynów, lecz jest łaską,
"zstępuje z nieba" (Rz 1,17; 3,21) i prze-
mienia ludzkość. Zmartwychwstanie Jezu-
sa Chrystusa ma na celu "nasze usprawie-
dliwienie" (Rz 4,25). M. Luter powołał
się właśnie na św. Pawła, kładąc nacisk na
usprawiedliwienie przez samą wiarę (sola
fide).
Lit. J.A. Rimbaud Poezje (1871, wyd. poł.
1921), "Sprawiedliwy pozostawał prawy, pro-
sty", zniewaga pod adresem człowieka uległego
(Jezusa), "płaczącego na górze Oliwnej", od
którego poeta woli Wyklętego, dumnego ze
swego buntu i ze swej odrazy. Od XIX w., wie-
lu pisarzy występowało przeciw niesprawie-
dliwości Boga, który pozwala na cierpienie
niewinnych, a nawet na cierpienia własnego sy-
na: A. de Vigny Le Mont des Oliviers (1844,
Góra Oliwna); G. de Nervał Le Christ aux Oli-
viers (1854, Chrystus na Górze Oliwnej);
F. Dostojewski Bracia Karamazow (1880, wyd.
poł. 1913); A. Camus: Dżuma (1947, wyd.
poł. 1957), Człowiek zbuntowany (1951, wyd.
poł. 1971). A. Schwan-Ban Le Dernier des
justes (1959, Ostatni spośród sprawiedliwych),
sprawiedliwi są rzucani na stosy historŹŹ, padają
filary świata. Sprawiedliwy "rozwiązuje zagad-
kę całego zła, istniejącego na ziemi, bierze je
w swoje serce". Zob. też Hiob.
starsi, były to głowy rodzin każdego
pokolenia Izraela (Pwt 31,28), ludzie
mądrzy, których zdanie było szanowane.
Oni wymierzali sprawiedliwość. Już w cza-
sie wędrówki przez pustynię Mojżesz po-
wołał grono siedemdziesięciu starszych
(Lb 11,16); zgromadzenie to w epoce póź-
niejszej przekształciło się w ~ Sanhedryn.
W NT starszych [gr. presbyteroa] spotyka
się we wspólnocie żydowskiej (~,k 7,3) lub
w grupie chrześcijan (Dz 15,2). Pod ko-
niec swojej trzeciej podróży św. Paweł że-
gna się ze starszymi Kościoła z Efezu, od-
powiedzialnymi za gminę chrześcijańską,
zachęca ich, aby stali wiernie na straży te-
go Kościoła lokalnego (Dz 20,17-28).
Zob. kapłaństwo.
Stefan ~ Szczepan.
studnia. Szczególnie ważne i cenne
w rejonach ubogich w wodę, studnie były
przedmiotem sporów między pasterzami.
Kopanie studni było zadaniem trudnym,
uczestniczyli w nim przywódcy pokoleń
(Lb 21,16-17). Studnie zamykane były
często pokrywą (2 Sm 17,19) lub przywa-
lone kamieniem: Jakub odsunął kamień,
aby napoić trzodę Racheli (Rdz ?9,?-10).
Przy studni spotykano kobiety: Eliezer
i Rebeka (Rdz 24,15), Mojżesz i Sefora
(w 2,16-22). Studnie związane są ze
wspomnieniami o patriarchach. Jezus roz-
mawiał z Samarytanką przy studni Jakuba
(~ 4,1-42).
stworzenie, opowiadania o stworze-
niu. Wszystkie narody przechowują w
swojej tradycji dzieje początków świata,
czyli kosmogonię. Często łączono ją z
mitami o genealogŹŹ bogów - teogonią.
W BiblŹŹ kosmogonia nie jest jednoznacz-
na z teogonią (pochodzeniem bogów),
gdyż Bóg jest wieczny. Księga Rodzaju po-
daje dwa opowiadania o stworzeniu: świa-
ta i człowieka, w których można uchwycić
znaczne różnice. Pierwsze (Rdz 1,1-2,4),
późniejsze od opowiadania w Rdz 2,4-25,
jest zdecydowanie kosmogonią, gdyż wy-
jaśnia ukazanie się światła, oddzielenie lą-
du od wód, a także budowę wszechświata.
Jest prawdopodobne, że wywarły nań
wpływ kosmogonie MezopotamŹŹ, pozna-
ne być może w okresie wygnania babiloń-
skiego. Opowiadanie pierwsze (Rdz 1) wy-
różnia etapy, które doprowadziły do po-
wstania człowieka, wyznaczając w ten
sposób początek dziejów: 1) stworzenie
światła i dnia jako jednostki czasu; 2)
urządzenie ogólnej budowy wszechświata;
3) oddzielenie lądu od wód; 4) stworzenie
roślin; 5) stworzenie gwiazd i wielkich
źródeł światła; 6) stworzenie istot żywych,
mężczyzny i niewiasty, na podobieństwo
Boże. To urządzenie świata jest skutkiem
słów Bożych. "Bóg powiedział: Niechaj się
stanie światłość - i stała się światłość".
Stała się faktem dzięki Jego wszechmocnej
i wolnej woli. Opowiadanie to, spisane w
epoce, kiedy szabat odgrywał doniosłą
rolę, przedstawia stworzenie świata w cią-
gu sześciu dni, gdyż siódmy był dniem od-
poczynku. Autorzy powiązali dzieło stwo-
rzenia z prawem regulującym ich własne
życie, mając na uwadze ceł religijny, a nie
sąd naukowy; toteż niewłaściwym byłoby
traktowanie "dni" z Księgi Rodzaju ja-
ko ery geologicznej. Drugie opowiadanie
ukazuje stworzenie mężczyzny z prochu
ziemi i niewiasty z ciała mężczyzny. Uka-
zuje raj - Eden, przez który przepływają
cztery rzeki. Opowiadanie to porusza pro-
blem pochodzenia zła i naszej ludzkiej eg-
zystencji, potwierdzając, podobnie jak
pierwsze - istnienie jedynego Boga, który
powierza człowiekowi swoje stworzenie,
aby nad nim panował. Biblijna wizja stwo-
rzenia jest świadectwem optymizmu, na-
cechowanego przekonaniem o ludzkich
ograniczeniach. Zachęca też do wiary
w dobrego Boga, który pragnie świata peł-
nego życia, ludzi przeznaczonych do tego,
aby władali ziemią. "Bądźcie płodni i roz-
mnażajcie się", ta zachęcająca do życia
formuła jest uproszczeniem fragmentu
"Po czym Bóg im (mężczyźnie i niewie-
ście) błogosławił, mówiąc do nich: ~Bądź-
cie płodni i rozmnażajcie się~"(Rdz 1,28).
Zob.: Adam; chaos; Ewa.
Lit. Święty Bazyli Wielki Hexaemeron (IV w.,
Sześć dni stworzenia świata), komentarz do
dzieła stworzenia w ciągu sześciu dni. święty
Grzegorz z Nyssy Traktat o stworzeniu człowieka
(IV w.). Optymistyczny duch biblijny (stworze-
nie jest błogosławieństwem) cechuje dzieła ta-
kich autorów, jak: M. Scve Microcosme (1562,
Mikrokosmos), G. de Salluste Banas La
Semaine ou Cration du monde (1578, Siedem
dni, czyli Stworzenie świata). J. Milton Raj
utracony (1667, wyd. poł. 1791). J. Supervielle
La Fable du Monde (1938, Legenda świata).
Dla F. Lopego de Vega La cration du monde et
la premire faute de l'homme (ok.1630, stworze-
nie świata i pierwszy grzech człowieka) stwo-
rzenie świata otwiera dzieje człowieka zrodzo-
nego szczęśliwym, później upadłego, wreszcie-
zbawionego przez Chrystusa.
W XVIII w. filozofowie, w imię prawdopodo-
bieństwa, zakwestionowali ideę stworzenia
świata w ciągu siedmiu dni. Pozostając przy
"pełnej szacunku wątpliwości" wobec Objawie-
nia, J.J. Rousseau w "Wyznaniu wiary wikarego
sabaudzkiego", Emił (1762, wyd. poł. 1955)
pisał: "Idea stworzenia zdumiewa mnie i prze-
rasta, wierzę w nią o tyle, o ile jestem w sta-
nie ją pojąć, ale wiem, że On ukształtował
wszechświat i wszystko, cokolwiek istnieje,
wszystko uczynił, wszystko uporządkował"
[tłum. M.Ż.]. Temat Stwórcy, który od same-
go początku skazał człowieka na nieszczęście,
przewija się w literaturze XIX w., począwszy
od G.G. Byrona. "Jaką zbrodnię popełniliśmy,
by zasłużyć na to, że się urodziliśmy?" pyta
A. de Lamartine w 1818. Idąc śladami Iwana
Karamazowa (F. Dostojewski Bracia Karama-
zow, 1880, wyd. poł. 1913), Rieux, bohater
A. Camusa (Dżuma 1947, wyd. poł. 1957) wy-
krzyknął: "Odrzuciłbym aż po śmierć to stwo-
rzenie, w którym dzieci są torturowane."
P. Valry w Charmes (1922, Uroki), "Ebauche
d'un serpent" (Zamysł węża) sugeruje ideę, że
świat może być tylko niedoskonały, że całe
stworzenie jest bezprawiem. J. Słowacki Gene-
zis z Ducha (1871). K.K. Baczyński Przypowieść
(1941). Cz. Miłosz Słońce (Ocalenie, 1945).
Ikon. Stworzenie świata: ł. Ghibeni, płasko-
rzeźba na drzwiach z brązu baptysterium kate-
dry we Florencji (1425-52). H. Bosch, ze-
wnętrzne skrzydła tryptyku Ogród rozkoszy
ziemskich i niebiańskich (1510-15, Prado,
Madryt). Rafaeł, lodżie pałacu watykańskie-
go (1508, Rzym). Kaplica Saint-Gonry w
Plougrescant (XVI w.). J. Schnorr von Carols-
feld Biblia w obrazkach (1852).
Muz. J. Haydn Stworzenie świata (1796-98),
oratorium inspirowane Rajem utraconym J. Mil-
tona. D. Milhaud Stworzenie świata (1923),
balet.
Ekr. J. Effeł Stworzenie świata, film animowa-
ny. P. Aliben Księga Rodzaju (1974), film ani-
mowany dla dzieci.
sTygmat [gr. stigma = znamię, piętno],
określenie stosowane w Kościele katolic-
kim dla klinicznie sprawdzalnych, okreso-
wych lub trwałych ran, występujących na
ciele (np. na dłoniach, stopach, głowie,
boku), odwzorowujących rany ukrzyżo-
wanego Jezusa. święty Franciszek z Asy-
' żu był pierwszym, który został w taki spo-
sób naznaczony, stygmatyzowany. Później
stygmaty otrzymywali i inni mistycy.
U św. Pawła określenie "stigmata" ozna-
cza raczej ogólne złe traktowanie ze strony
innych ludzi, które znosił dla Jezusa, były
one znakiem jego zjednoczenia z Jezusem.
"Odtąd niech już nikt nie sprawia mi
przykrości: przecież ja na ciele swoim no-
szę blizny, znamię przynależności do Jezu-
sa" (Ga 6,17).
Sulamitka ~ Szulamitka.
Sychem [hebr. szechem = grzbiet, plecy],
Szechem, miasto warowne w odległości
50 km na północ od Jerozolimy i 9 km na
południowy zachód od SamarŹŹ (obecnie
ruiny Telł Balata, w pobliżu Nablus). Kie-
dy Abraham rozbił obozowisko w pobliżu
Sychem, Bóg obiecał oddać ten kraj jemu
i jego potomstwu (Rdz 12,6). Sychem to
miejsce wielkiego zgromadzenia pokoleń
Izraela, w którym Jozue "zawarł... przy-
mierze z ludem i nadał mu ustawę i na-
kaz" (Joz 24,1-28): uznanie przez plemio-
na przymierza zawartego na Synaju przez
Mojżesza. Po podziale państwa po śmierci
Salomona (1 krl 12,1; 2 Krn 10,1), kiedy
Roboam chciał być uznany za króla Izra-
ela, Izraelici wezwali Jeroboama do wzięcia
udziału w zgromadzeniu i obwołali go kró-
lem. Przekształcił on Sychem w pierwszą
stolicę królestwa północnego. Po upadku
SamarŹŹ w 721 p.n.e., Sychem stało się
głównym miastem Samarytan, zwłaszcza
po zbudowaniu przez nich świątyni na gó-
rze Ganim. Jezus rozmawiał w Sychem z
Samarytanką przy studni Jakuba (~ 4,5).
Lit. ł K. Wojtyła Nad studnią w Sychem
(1950). R. Brandstaetter Bóg i Samarytanka
(1960).
Syjon [hebr. cijon = wysoki, wynio-
sły], pierwotnie określenie południowo-
-wschodniego wzgórza Jerozolimy, na któ-
rym znajdowała się dawna twierdza Je-
busytów zdobyta przez Dawida, który
umieścił tam Arkę Przymierza. Gdy za pa-
nowania Salomona w granicach Jerozoli-
my znalazło się także wzgórze północno-
-wschodnie, na którym zbudowano rezy-
dencję króla i świątynię, wówczas górę
świątynną, a w końcu całe miasto zaczęto
nazywać Syjonem. Terminem tym posłu-
giwali się przede wszystkim prorocy
(Iz 2,3-4; Am 1,2), występuje także w
Księdze Psalmów (Ps 76,3). Syjon albo
"córa Syjonu" stały się określeniem ludu
wybranego (Iz 62).
syjonizm, ruch polityczny, który miał
na celu utworzenie państwa Izrael w Pale-
stynie. Proces powrotu na Syjon został
zapoczątkowany przez osadników żydow-
skich ok. 1880. Program polityczny syjo-
nizmu sformułował Teodor Henł w roz-
prawie Państwo żydowskie (1896, wyd.
poł. 1917). Zwołany z inicjatywy Henla
I Kongres Syjonistyczny w Bazylei (1897)
przyjął ten program za podstawę ruchu sy-
jonistycznego. Po utworzeniu państwa
Izrael (1948) ruch syjonistyczny podjął
misję umacniania państwa, gromadzenia
i osiedlania wygnańców na terytorium
Izraela i dążenie do zachowania jedności
narodu żydowskiego.
Lit. E. Fleg Anthologie de la littrature juive
(1956, Antologia literatury żydowskiej).
symbolika liczb. W BiblŹŹ liczby często
mają wartość symboliczną: liczby 4, 7 i 10
wyrażają całość, liczba 40 - czas jednego
pokolenia, liczba 4 oznacza też świat
ziemski i jego cztery strony (północ, połu-
dnie, wschód, zachód), liczba 12 - Izrael
i jego dwanaście pokoleń, 1000 - mno-
gość albo długi okres,144 000 - ogromną
rzeszę, pełnię (12 x 12 x 1000), liczba 6-
niedoskonałość (7 minus 1): świat stwo-
rzony przez Boga w ciągu sześciu dni wi-
nien być dokończony przez człowieka.
Liczba 666 może oznaczać całkowitą nie-
doskonałość i dogłębną złość, jak złość
BestŹŹ z Apokalipsy św. Jana (Ap 13,18).
Liczba 7 ma wyjątkowe znaczenie, gdyż
jest to liczba doskonałości. Występuje ona
w Księdze Rodzaju, po stwarzaniu świa-
ta w ciągu sześciu dni, siódmego dnia
Bóg odpoczywał, toteż pobłogosławił i
uświęcił ten dzień jako dzień -szabatu;
w obrzędzie liturgicznym - świecznik o
siedmiu ramionach; w wizjach proroków
i w przedstawianiu świata niewidzialnego
- księga o siedmiu pieczęciach, siedem
trąb, siedem kielichów, siedem znaków
Apokalipsy. W Ewangeliach Jezus zale-
ca swym uczniom nie tylko siedmiokrot-
ne przebaczanie (Łk 17,4), lecz nawet
siedemdziesięciosiedmiokrotne, czyli stałe
(Mt 18,22). W nurcie symbolicznym in-
terpretacja liczb odgrywa bardzo ważną
rolę. Opierając się na tekstach biblijnych,
a także pod wpływem ~ kabały juda-
istycznej, wiele nurtów, iluministycznych
i mistycznych przywiązywało szczególną
wagę do tajemniczego znaczenia niektó-
rych kombinacji cyfr lub liter (w języ-
ku hebr. cyfry są zapisywane literami alfa-
betu).
symbolika uczty ~ uczta.
synagoga [gr. synagog = zgromadzenie,
miejsce zebrań]. Po zburzeniu świątyni
Jerozolimskiej i zniesieniu ofiar (70 r.), sy-
nagoga stała się miejscem modlitw, a rów-
nocześnie salą wspólnotową spełniającą
dla wspólnot żydowskich wielorakie funk-
cje. Jako instytucja synagoga oznaczała re-
wolucyjną innowację w życiu religijnym
starożytnego Wschodu - pierwsza budow-
la kultowa, w której wierni mogli uczestni-
czyć w całości obrzędów. Kościoły chrze-
ścijańskie i meczety przejęły tę zasadę.
Pojawienie się synagog oznaczało głęboką
wewnętrzną restrukturyzację religŹŹ ju-
daistycznej, główny nacisk położony był
już nie na obrzęd ofiarny, lecz na studio-
wanie Prawa, jego nauczanie, rozważanie
(Ps 119).
Początki budowania synagog ciągle jeszcze
stanowią kwestię sporną (reforma Jozja-
sza, 621 p.n.e., czy Ezdrasza?). Wykopali-
ska archeologiczne potwierdzają, że takie
budowle istniały co najmniej od czasów
Heroda Wielkiego (Masada, Herodion),
czyli w okresie Drugiej świątyni. Po zbu-
rzeniu świątyni rozpoczyna się epoka
wielkich budowli, między III a IV w. n.e.
liczne synagogi, często bogato zdobione,
wzniesiono w Judei, Galilei i w miastach
diaspory (Ostia, Sardes, Apamea, Dura
Europos). Plan większości z nich to plan
bazyliki o trzech nawach, zorientowanej
w taki sposób, że wierni, zgodnie z zasadą
wyrażoną w BiblŹŹ (Dn 6,11) odmawiają
modlitwy zwróceni ku Jerozolimie. Styl
budynku i ozdób zapożyczał swoją wymo-
wę od architektury środowiskowej. Plan
bazyliki oraz ukierunkowanie na Jerozoli-
mę zostały zachowane w synagogach śre-
dniowiecznych. Rozkład i zagospodarowa-
nie przestrzenne sał modlitwy mimo upły-
wu czasu niewiele się zmieniły. Arka-
szafa zawierająca zwoje Tory jest wbudo-
wana w ścianę skierowaną ku Jerozolimie;
pulpit lektora - bima znajduje się naprze-
ciwko niej, albo pośrodku sali, lub na dru-
gim końcu osi (Włochy, Prowansja). Miej-
sce dla kobiet wyznaczone jest często na
galeriach - zalecenie pochodzące prawdo-
podobnie z okresu późniejszego, którego
datę trudno jednak określić.
Lit. G. Apollinaire Alcools ( 1913, Alkohole),
"La Synagogue" (Synagoga); dwaj Żydzi idą
brzegiem Renu do synagogi, rankiem w dzień
szabatu, dyskutując zażarcie; potem ogarnia ich
spokój świątyni.
Ikon. Zachowało się kilka synagog, często są to
synagogi odbudowane, np. w Carpentras, w
Cavaillon, w Polsce w Krakowie. H.G. Gui-
mard wybudował w 1913 w Paryżu, przy ulicy
Pave, synagogę w stylu Art Nouveau. Sztuka
Chrześcijańska wyobrażała synagogę w posta-
ci kobiety o zawiązanych oczach, ponieważ
nie rozpoznała w Jezusie Mesjasza: katedra
w Strasburgu, posąg w portalu południowym
(XIII w.); K. Wirz, ołtarz Zwierciadła zbawienia
(1435, Bazylea).
Synaj, półwysep między Zatoką Sueską
od zachodu a zatoką Akaba od wschodu
na Morzu Czerwonym. W BiblŹŹ nazwa ta
odnosi się do pustyni, przez którą Hebraj-
czycy przechodzili podczas wędrówki do
Ziemi Obiecanej (Lt'j 16,1; Lb 33,15).
Oznacza ona również "górę Boga", zw.
także górą Horeb (w związku z czym do-
kładna jej lokalizacja jest niemożliwa).
Tam Mojżeszowi objawione zostało imię
Boga w krzewie gorejącym, tam otrzymał
misję wybawienia swego narodu z niewoli
egipskiej (W' 3). Tam też po wyjściu ludu
z Egiptu, podczas teofanŹŹ, Bóg zawarł
przymierze i dał Izraelowi swoje prawo
( W' 19-24); tam także udał się prorok
Eliasz, aby spotkać Boga (1 krl 19).
Syn Boży. W ST Izrael jako zbioro-
wość (Wj 4,22), podobnie jak Izraelici,
jako poszczególne jednostki (Pwt 14,1),
nazywani są synami Bożymi (Oz 2,1).
Za syna przyjmuje Bóg także Króla Me-
sjasza (Ps 2,7; 89,27-28). Podobnie NT
używa tego określenia wobec wszystkich
ochrzczonych, ale w sposób szczególny
- wobec Jezusa. W całej EwangelŹŹ we-
dług św. Jana występuje jako motyw prze-
wodni ścisłej więzi Jezusa z Jego Ojcem
(~ 14,11). To boskie ojcostwo i synostwo,
niezależne od jakiegokolwiek normalnego
procesu biologicznego, wyraża wspólnotę
natury między Jezusem a Jego Ojcem. Na-
tomiast wszyscy ochrzczeni stają się dzieć-
mi Bożymi, mającymi prawo mówić "Oj-
cze nasz", nie na zasadzie prawa natury,
lecz na zasadzie przyjęcia za synów i córki
(Mt 6,9).
Syn Człowieczy. Określenie używane
przez proroka Daniela (Dn 7,13), odno-
szące się do przybywającej na obłokach do
nieba postaci, której królowanie nad naro-
dami trwać będzie wiecznie; określenie ma
więc znaczenie mesjanistyczne. Jezus przy-
znaje sobie tytuł Syna Człowieczego: "Syn
Człowieczy nie ma miejsca, gdzie by gło-
wę mógł oprzeć" (Mt 8,20), podkreślając
kontrast między swoim człowieczeństwem
a przyszłym powtórnym przyjściem w
chwale (Mt 24,30). Zob. Mesjasz.
syn Dawida. Określenie Jezusa, które
umieszcza Go w linŹŹ genealogicznej ziem-
skich przodków. Ewangeliści Mateusz i
Łukasz ustalają genealogię Jezusa, który
przez swojego ojca, Józefa, łączy się z
ludźmi, którym dana była obietnica, oraz
z Abrahamem i Dawidem. W EwangelŹŹ
według św. Marka, Jezus przeprowadza eg-
zegezę na temat Chrystusa - syna i Pana
Dawida, nie mówiąc jednak jasno, że to
on jest Mesjaszem (Mk 12,35-37).
Lit. J. Grosjean Fils de LHoMme (1953, Syn
Człowieczy). F. Mauriac Fils de L'Homme
(1958), medytacja o Jezusie, dedykowana
E. Wieslos~i, "który był ukrzyżowanym dziec-
kiem żydowskim".
Syn marnotrawny, przypowieść Jezu-
sa, w której młodszy z dwóch synów zażą-
dał od ojca przypadającej mu części dzie-
dzictwa, odjechał w dalekie strony i tam
roztrwonił swoją majętność, prowadząc
życie rozrzutne. Pozostawszy bez środków
do życia, wrócił do ojca, który mu wy-
baczył i przyjął z radością. Ojciec kazał
go odziać w najlepsze szaty i zabić tucz-
nego cielca na ucztę. A gdy starszy, po-
słuszny syn, z goryczą wyrzucał ojcu,
że nigdy nie dał mu nawet koźlęcia na
biesiadę z przyjaciółmi, ojciec odpowie-
dział: "Synu, ty zawsze jesteś ze mną,
a wszystko moje twoim jest. On zaś był
umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł
się" (Łk 15,11-32). Syn marnotrawny z
przypowieści to obraz żałującego za wi-
ny grzesznika, którego Bóg przyjmuje do
siebie.
Z. i p. Zabić tłustego wołu (Łk 15,23) - w od-
niesieniu do smacznego posiłku, przeznaczone-
go dla uczczenia powrotu drogiej osoby, która
oddaliła się i zeszła na złą drogę, albo po pro-
stu dla uczczenia szczęśliwego wydarzenia.
Muz. D.F. Auber L'enfant prodigue (1850, Syn
marnotrawny), opera. C. Debussy L'enfant pro-
digue (1884, Syn marnotrawny), scena liryczna;
S. Prokofiew Syn marnotrawny (1929), balet.
B. Britten The Prodigał Son, opus 81 (1968),
przypowieść kościelna (obok Curlew River,
opus 71, i The Burneng Flery Furiace, opus 77).
Ekr. F. Zecca Syn marnotrawny (1901).
M. Can Syn marnotrawny (1907). R. Walsh
The Wanderer (1925, Tułacz). R. Thorpe Mar-
notrawny (1955).
synoptyczne ewangelie [gr. synoptikós
= zwięzły, dający ogólny pogląd], nazwa
trzech pierwszych EwangelŹŹ - Mateusza,
Marka i Łukasza, zbliżonych do siebie
pod względem doboru opisywanych wyda-
rzeń i przytaczanych nauk Jezusa Chrystu-
sa oraz formy literackiej, a równocześnie
wykazujących poważne różnice tak, że
można je przedstawić w synopsach, czyli
w równoległych kolumnach.
Mówi się także o "problemie synoptycz-
nym" w związku z bardzo skomplikowaną
historią tych trzech ewangelŹŹ, które po-
wstawały w kilku kolejnych etapach, wza-
jemnie z siebie korzystając lub odwołując
się do tych samych źródeł. Do czasów
współczesnych żadna z proponowanych
prób rozwiązania tego problemu nie uzy-
skała jednomyślności egzegetów.
szabat [hebr. szabbat = wypoczywać, nie
pracować], szabas, siódmy dzień tygo-
dnia, przeznaczony na odpoczynek, na
podobieństwo Boga, który odpoczywał po
stworzeniu świata w ciągu sześciu dni
(Wj 20,8-11). Był to także dzień, w któ-
rym człowiek był zwolniony od obowiąz-
ku pracy, i w którym winien zwalniać od
niej również tych, którzy od niego za-
leżą (w tym także zwierzęta), tak jak
Bóg jego wybawił z niewoli w Egipcie
(1'wt 5,14-15). Szabat stał się stopniowo
jedną z cech charakterystycznych judaiz-
mu, lecz duch legalizmu nieraz czynił z te-
go dnia radości dzień przymusu, przed-
miot licznych zakazów (W' 31,14-15). Je-
zus przypominał, że "to szabat został
ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek
dla szabatu" (Mk 2,27). Istniał również
rok szabatowy - co siedem lat ziemia po-
winna leżeć odłogiem, a człowiek powi-
nien darować długi i wyzwolić niewolni-
ków (Kp~ 25).
Lit. S. Alkaberz Palestine (XVI w., Palestyna);
Lekha Dodi, "Przyjdź, mój umiłowany", hymn
na powitanie szabatu, wyrażający także nadzie-
ję na odnowienie mesjańskiego Izraela. H. Hei-
ne, cykl Melodie hebrajskże, "Księżniczka Szaba-
tu", w zbiorze Romancero (1851, wyd. pol.
1901).
szata
szata Józefa. Józef był ukochanym sy-
nem ~ Jakuba (syna Izaaka) i jego bracia
byli o to zazdrośni. Wahając się, czy go
nie zabić, odarli Józefa z szaty, którą oj-
ciec kazał specjalnie dla niego przygoto-
wać, i sprzedali go wędrownym kupcom,
którzy zaprowadzili go do Egiptu. Następ-
nie zabili kozła, umoczyli szatę w jego
krwi i posłali ojcu, aby go przekonać, że
Józefa pożarły dzikie zwierzęta (Rdz 37).
szaty Jezusa. Po ukrzyżowaniu żołnie-
rze rzym. podzielili między siebie szaty
Jezusa. Ponieważ Jego tunika nie miała
szwów, "cała tkana od góry do dołu", wa-
hali się, czy ją rozerwać, i w końcu zdecy-
dowali rzucić o nią losy (w 19,23). Jan
prawdopodobnie chciał uczynić aluzję do
Jezusa - Najwyższego Kapłana, gdyż Naj-
wyższy kapłan nosił tunikę bez szwów.
Tradycja chrześcijańska widziała w tej sza-
cie symbol jedności Kościoła; schizmy
i herezje były dla niej rozdarciami.
Ikon. D. Velazquez Szata Józefa (1630, Esco-
rial). F.M. Brown Barzuna tunika (ok. 1860,
Liverpool).
Ekr. H. Koster Szata (1953) - od EwangelŹŹ
według św. Jana do wielkiego widowiska.
szatan [hebr. satan = szatan, oskarży-
ciel, przeciwnik]. Utożsamiany był z wg-
żem (trzeci rozdział Księgi Rodzaju), któ-
ry nakłonił Ewę do nieposłuszeństwa wo-
bec Boga; z pewnego rodzaju aniołem
oskarżycielem publicznym czy ~ demo-
nem, podporządkowanym Bogu, przyjmu-
jącym postać "oszczercy" [gr. diabolos =
oszczerca, wróg]; z nieprzyjacielem ludzi
(1 Krn 21,1; Hi 1,6; Za 3,1-2); z "księ-
ciem tego świata", któremu przeciwstawia
się Jezus, od chwili kuszenia na pustyni
(Mt 4,1-11) aż po mękę na krzyżu; z nie-
przyjacielem, który zasiał kąkol na polu
ojca rodziny (Mt 13,39) i który wyrywa
z ludzkich serc zasiew słowa Bożego;
z głodnym lwem, który bezustannie krąży
wokół wiernych (1 P 5,8); z "wielkim
smokiem"; ze "zwodzącym całą zamiesz-
kaną ziemię" (Ap 12,9). Szatana wini się
za wrogość świata wobec faktu rozszerza-
nia się królestwa Chrystusa, lecz szatan
zostanie zwyciężony u kresu dziejów
(Ap 20,1-10).
W ST szatan jest rzadko wspominany, na-
tomiast występuje on często (w liczbie po-
jedynczej lub mnogiej) jako "demon" i da-
je o sobie znać wyraźnie w NT, ponieważ
Chrystus uprzedza o końcu świata i Są-
dzie Ostatecznym. Szatan pozostaje istotą
zależną od Boga, stworzeniem, nieprzyja-
cielem ludzi, nieuchwytnym i niewidzial-
nym, który jednak nic nie może przeciw
Bogu (nie ma dualizmu między dobrym
Bogiem a złym). Pochodzenie szatana po-
zostaje tajemnicą, doszukiwano się go
w mitologŹŹ babilońskiej, lecz Biblia milczy
na ten temat. Ponieważ trudno było nie
stawiać pytania o pochodzenie zła, a także
nie sposób było wyobrazić sobie boga zła,
ludzie zaczęli twierdzić, że szatan został
stworzony dobrym, lecz odwrócił się od
Boga (Orygenes, św. Augustyn). Uważano
nawet, że był jednym z ważniejszych anio-
łów, nazwanym później ~ Lucyferem.
Upadek szatana przypisywano głównie je-
go pysze; w jego usta wkładano słowa,
które Izajasz stosuje do dumnego Babilo-
nu: "Wstąpię na niebiosa; powyżej gwiazd
Bożych... podobny będę do Najwyższego"
(Iz 14,13-14). Zob.: diabeł; islam.
Z. i p. Książę ciemności oznacza szatana, "księ-
cia tego świata", któremu Bóg wyrywa pogani-
na, by zaprowadzić go ku światłości.
Lit. Według P. Albouva, w literaturze istnieją
dwa obrazy szatana. Z jednej strony szatan re-
prezentuje uroki zła: wielki pięknem, inteligen-
cją i pychą w Raju utraconym J. Miltona
(1667, wyd. pol. 1791), gdzie symbolizuje re-
publikańską niezależność, oraz "najmądrzejsze-
go i najpiękniejszego z aniołów" w wierszu Li-
tanie szatana, w zbiorze Kwiaty zła Ch. Baude-
laire'a (1857, wyd. pol. 1920). Ten obraz
występuje w literaturze fantastycznej; prowadzi
do mitologŹŹ zła, której najpełniejszy obraz dają
Pieśni Maldorora Lautramonta (1869, wyd.
pol. 1976). W XX w. J. Genet, taki, jakiego
obraz szkicuje J.P. Sartre w Saint Genet,
comdien et martyr (1952, święty Genet, aktor
i męczennik) doprowadza do końca odwró-
cenie wartości, które uosabia satanizm. W tym
wypaczonym mistycyzmie sam książę ciemno-
ści znikł, a na jego miejsce pojawił się pisarz-
galernik o śmiesznej niezależności. Z drugiej
strony szatan jest zbawionym buntownikiem:
F.G. Klopstock w Mesjadzie (1773, wyd. pol.
1847) sugeruje ideę odkupienia z piekieł przez
miłość; szatan A. de Vigny'ego, Kusiciel, mógł-
by być zbawiony, gdyby Eloa podała mu rękę
(Eloa, 1824). Mit odkupienia szatana rozwija
się także na płaszczyźnie romantycznej i hu-
manitarnej w tzw. literaturze socjalistycznej:
szatan, zbawiony dzięki miłości kobiety, staje
się "archaniołem prawego buntu" (G. Sand
Consuelo, 1843), symbolem postępu przez re-
wolucję. W La Fin de Satan (1886, Kres szata-
na) V. Hugo stanowi równocześnie metafizykę
i filozofię historii: zło to element konieczny do
powszechnego rozwoju, zasadniczy motor hi-
storii, bez buntu szatana wolność nie byłaby
możliwa. ł K. Tetmajer Szatan (1900).
Ikon. Szatan jest przedstawiany jako po-
twór na obrazach Sądu Ostatecznego: Coppo
di Marcovaldo, baptysterium we Florencji
(XIII w.). Często nadawano mu postać piękne-
go uwodzicielskiego mężczyzny: Kusiciel, kate-
dra w Strasburgu (1280). Jego ciało jest atle-
tycznej budowy: P.P. Rubens Upadek zbunto-
wanych aniołów (1620, Monachium). W. Blake
Szatan obrzuca Hioba wrzodami (1826, Lon-
dyn). J. Deville Skarby Szatana (1895, Ganda-
wa). Zob. też kuszenie.
Muz. M. Musorgski Noc na łysej Górze (1867,
opracowana ponownie przez N. Rimskiego-
-Korsakowa w 1886).
szaty Jezusa szata.
Szaweł ~ Paweł.
Szczepan~ Stefan [gr. stphanos = wie-
niec, korona), nawrócony Żyd z Jerozoli-
my, prawdopodobnie gr. pochodzenia, zo-
stał wybrany przez dwunastu apostołów
na pierwszego ~ diakona do zarządzania
dobrami wspólnoty chrześcijańskiej. Ży-
dzi, którzy nie mogli sprostać jego mądro-
ści, wnieśli przeciw niemu fałszywe oskar-
żenie, podstawiając fałszywych świadków
przed ~ Sanhedrynem. Wówczas Szcze-
pan w mowie obrończej ukazał dzieje
narodu żydowskiego i prześladowania, któ-
rych ofiarą padali prorocy, jak i Sprawie-
dliwy Jezus; Dz 7,1-53). Oskarżyciele za-
reagowali na to oburzeniem i gniewem,
wyprowadzili Szczepana za miasto i uka-
mienowali go. śmierć Szczepana jest pierw-
szą męczeńską śmiercią chrześcijanina.
Ikon. Tapiseria z Historią św. Szczepana
(1490, Paryż). V. Carpaccio święty Szczepan
nauczający w Jerozolimie (ok. 1520, Paryż).
Annibale Carracci Męczeństwo św. Szczepana
(ok. 1604, Luwr, Paryż). E. Delacroix Ucznio-
wie św. Szczepana zabierają jego ciało (1853,
Arras i 1862, Birmingham).
Szechem Sychem.
Szma Israel [hebr., Słuchaj, Izraelu],
żydowskie wyznanie wiary i główna modli-
twa żydowska, rozpoczyna się słowami:
"Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem
- Panem jedynym. Będziesz miłował Pa-
na, Boga twojego, z całego swego serca,
z całej duszy swojej, ze wszystkich swych
sił." Ten fragment z Księgi Powtórzonego
Prawa (Pwt 6,4-9;11,13-21) oraz z Księgi
Liczb (Lb 15,37-41) stanowi podstawową
modlitwę, odmawianą rano i wieczorem
przez żydów. Ze słowami tego wyznania
na ustach żydowscy męczennicy wszyst-
kich czasów szli na śmierć.
szoa [hebr., katastrofa, zagłada; termin
ten wiąże się z rdzeniem semickim, po-
krewny arabskiemu saoua = niegodzi-
wość]. W BiblŹŹ szoa to zawierucha, która
spadnie na przerażony lud, zniszczenie,
ruina (Hi 30,13), katastrofa, która znisz-
czy Babilon (Iz 47,11). Obecnie używa się
tego terminu na oznaczenie męczeństwa
Żydów w obozach śmierci podczas II woj-
ny światowej. Termin ten nadaje ludobój-
stwu wymiar religijny, niektórzy chcą w
nim widzieć porzucenie ludu przez Boga.
Na pamiątkę milionów zabitych, liturgia
żydowska ustanowiła dzień żałoby - Dzień
Zagłady. Zob.: Hiob; holokaust.
Lit. Mimo twierdzenia Th.W. Adorna, że pisa-
nie poezji po tragedŹŹ Auschwitz jest aktem bar-
barzyńskim, współczesna poezja żydow-
ska czerpie z doświadczenia szoa: E. Fleg,
A. Spire, B. Fondane, N. Sachs, cytowani
przez P. Haata w Anthologie de la posie juive
(1985, Antologia poezji żydowskiej) i K. Wolfs-
kehla Job et Ies quatre miroirs (1950, Hiob
i cztery zwierciadła). Spośród wielu pisarzy
poruszających ten temat trzeba wymienić
A. Schwarz-Barta Le Dernier des justes (1959,
Ostatni spośród sprawiedliwych) i E. Wiesla,
u którego Izraelici czczą "żywy glos milionów
Żydów, którzy zginęli": La Nuit (1958, Noc);
Le Mendiant de Jrusalem (1968, Zebrak z Jero-
zolimy): "Bóg drwi sobie z istoty ludzkiej, swej
ulubionej zabawki".
Ekr. C. Lanzmann Shoah (1986).
szofar trąba.
Szulamitka, Szunemitka, Sulamitka,
prototyp postaci kobiecej, Oblubienica w
Pieśni nad Pieśniami.
Szunem, Szunaim, miasto położone
w dolinie Jizreel. Prorok Elizeusz znalazł
tam gościnę u kobiety, której syna wskrze-
sił (2 krl 4,32-37; 8,1). Jest to także oj-
czyzna Abiszag (Szunemitki), towarzyszki
ostatnich lat życia Dawida (1 krl 1-2),
którą pragnął potem pojąć za żonę Ado-
niasz, syn Dawida (1 krl 2,17).
Ikon. Rembrandt Odejście Szunemitki (1628,
Londyn). F. Leighton Elizeusz uzdrawia syna
Szunemitka ~ Szulamitka.
Szymon [hebr. szimon = Jahwe wysłu-
chał], zw. Szymonem Magiem, miesz-
kaniec SamarŹŹ, określany przez NT ja-
ko czarnoksiężnik. Kiedy Filip głosił w
mieście ewangelię i udzielał chrztów, Szy-
mon przyjął wiarę chrześcijańską (Dz 8,9-
-24). Widząc, jak apostołowie Piotr i Jan
przez wkładanie na ludzi rąk udzielają im
Ducha świętego, ofiarował im pieniądze,
aby móc czynić to samo. Piotr zgromił go
surowo i odprawił. Od Szymona wywodzi
się termin "symonia" w odniesieniu do
praktyki kupowania lub sprzedawania
godności kościelnych.
Ikon. Upadek Szymona Maga, kapitel z XII w.
(katedra Saint-Lazare, Autun).
Ściana Płaczu. W 20 r. p.n.e. Herod
Wielki rozpoczął przebudowę świątyni Je-
rozolimskiej i poszerzanie placu przed
świątynią. Ponieważ sanktuarium było
zbudowane na wzgórzu, należało wznieść
potężne mury, które by je podtrzymywały.
Jeden z nich, jedyna pozostałość muru
zachodniego, nazywana jest Ścianą Pła-
czu, gdyż od chwili zburzenia Jerozoli-
my w 70 r. n.e. Żydzi zbierali się przy niej
corocznie w' sierpniu, aby opłakiwać zbu-
rzenie świątyni przez Rzymian. Mur ten
był miejscem poważnych konfliktów,
zwłaszcza w 1930. Od 1967 Żydzi mogą
znowu swobodnie przychodzić tam, aby
się modlić.
Zebrak z Jerozolimy), opowiadanie. Pod koniec
"wojny sześciodniowej", autor wraz ze swymi
braćmi staje pod ścianą Płaczu: "widzę tych
wszystkich, którzy przede mną tutaj stawali,
w pokorze lub w ekstazie... Królów i proroków',
wojowników i kapłanów, poetów i myślicieli,
bogatych i biednych, którzy na przestrzeni wie-
ków w'szędzie żebrali o odrobinę tolerancji,
odrobinę braterstwa: to tutaj przychodzili oni,
by o tym rozmawiać".
świat. Poza dwoma powszechnie przyję-
tymi w, BiblŹŹ znaczeniami ("wszechświat"
i "ludzie"), termin ten, poza Ewangelią
według św. Jana, miał w tekstach chrześci-
jańskich znaczenie szczególne. Już Księga
Mądrości pod wpływem platonizmu nada-
wała temu słowu znaczenie pejoratywne.
Świat - to całość społeczeństwa zajętego
przede wszystkim własnymi sprawami,
tym co przyjemne, swoim szczęściem,
sukcesem, obojętnego na wezwanie Chry-
stusa, wręcz wrogiego jego uczniom. Nad
nim króluje "władca tego świata", czyli
szatan (~ 12,31). Chrześcijanie są przed-
miotem wrogości świata: "świat ich znie-
na~widził za to, że nie są ze świata"
(~ 17,14).
Jezus oświadczając, że "Królestwo moje
nie jest z tego świata" (~ 18,36) wyraził ja-
sno, że nie szuka dla siebie, ani dla swoich
uczniów władzy, ani potęgi materialnej.
Pewna forma duchowości wyciąga z tego
rodzaju tekstów ~wniosek o dogłębnej de-
precjacji życia ziemskiego, a więc i działal-
ności politycznej. Zachęca ona ludzi, aby
"rezygnowali z tego świata" i przeciwsta-
wia "ten tutaj - doczesny świat" - "inne-
mu światu" (niebu, życiu wiecznemu).
Wyrażenia te przeszły do języka potocz-
nego.
światłość. "Bóg rzekł: "Niechaj stanie
się światłość! I stała się światłość. Bóg
widząc, że światłość jest dobra, oddzielił
ją od ciemności" (Rdz 1,3). W ST świa-
tło związane jest z życiem (Hi 33,30);
ono wręcz jest życiem (Syr 22,11), pod-
czas gdy świat zmarłych jest krainą ciem-
ności (Hi 10,22). Światło wyzwala ra-
dość, szczęście (Ps 112,4); należy do
dóbr, które człowiek ma nadzieję otrzy-
mać (Iz 9,1). Również Prawo nazwane
jest światłem (Ps 119,105; Ba 4,2), świa-
tłem jest również nazywane poznanie mą-
drości (Mdr 7,26), a ten, kto rozpo-
wszechnia to poznanie, także nazywany
jest światłem (Iz 42,6; Dn 12,3).
W NT koncepcja św. Pawła podejmuje
dane zawarte w ST: Bóg wyrywa pogani-
na z ciemności (Kol 1,12;1 P 2,9); chrze-
ścijanin żyje w świetle i powinien postę-
pować jak "dzieci światłości" (Ef 5,8).
Według św. Jana, Bóg jest światłością
(1 ~ 1,5) i z tą światłością Jezus się utożsa-
mia (~ 8,12; 9,5). Przeciwstawienie świa-
tła ciemności w NT przyjęło następujący
schemat: a) światłem jest wszystko co roz-
jaśnia drogę do Boga, dawniej Prawo,
Mądrość i Słowo Boże; obecnie Chrystus
i każdy chrześcijanin, który objawia światu
doskonałość Boga; b) światłu, symbolowi
życia, radości i szczęścia, przeciwstawiane
są ciemności, symbol śmierci, łez i nie-
szczęść; światłu zbawienia przeciwstawia-
ne są ciemności, nieznajomość Boga.
Lit. światło materialne, obraz Boga: w Cathe-
merinon (IV w., Księga pieśni codziennych)
autor łac. Prudencjusz napisał hymn na godzi-
nę, o której zapala się lampę (chcę czuwać, aby
wielbić Boga, prawdziwą światłość duszy).
Hymn nieszporów niedzielnych Lucis Creator
optime (Najłaskawszy Stwórco światła) sławi
fiat lux (decyzję stwórczą Boga: "Niech stanie
się światłość") z pierwszego dnia stworzenia.
"Bóg jest światłością", stwierdza J. Milton na
początku III księgi Raju utraconego (1667, wyd.
pol. 1791), a św. Teresa z Avili w Livre des
Misricordes de Dieu (XVI w., Księga zmiłowań
Pańskich) stwierdza: "To światłość, która nie
ma już nocy; zawsze jaśnieje pełnią blasku i nie
zna zaćmienia". Dochodząc do dziesiątego krę-
gu, Dante widzi najpierw rzekę światła, z której
tryskają iskry, a następnie odkrywa Boga po-
śród świętych, niby "różę o nieskalanej, pro-
mieniującej bieli" (Boska komedia, 1307-21,
"Raj"; wyd. pol. 1947). Chrystus tam jest
światłością: "Całe powietrze jest wręcz jednym
słońcem; promienne jest tylko czarną nocą wo-
bec spojrzenia Jego oczu". Kiedy jawi się Bóg,
"środek nie ma już cienia i Jego światłość nie
znika" (T.A. d'Aubign Les Tragiques, 1616,
Rymy tragiczne), księga VII, "Jugement"
(Sąd). W dramatach P. Claudela stwierdza się
doniosłe znaczenie światła, materialnego i sym-
bolicznego; Tete d'or (1889, Złota głowa): "Daj
mi światła!" błaga umierający Cbes, światła,
które rozproszyłoby jego rozpacz wobec absur-
dalności śmierci, światła, którego Złota Głowa
nie jest w stanie mu dać. Obraz przeciwstawia-
jący światło cieniowi przeciwstawia także dobro
złu, prawdę błędom. V. Hugo w Chłoście
(1853, wyd. pol. 1952), "Stella", gwiazda za-
ranna, od "Nox" (noc, ciemności) do "Lux"
(światło, nadzieja), zapowiada przyjście "anioła
Wolności i olbrzyma światła".
Muz. Symbolika światła zajmuje ważne miej-
sce w dziełach W.A. Mozarta, szczególnie
w mszy C-moll (1783).
Świątynia Jerozolimska. Po ustano-
wieniu Jerozolimy stolicą królestwa, Da-
wid przeniósł tam (ok. 1000 p.n.e.) Arkę
Przymierza (~ arka) i podjął decyzję zbu-
dowania świątyni. Projekt został zrealizo-
wany dopiero przez jego syna Salomona
(ok. 960 p.n.e.), który sprowadził rze-
mieślników z Tyru. Naczelnym budowni-
czym był król Tyru, Hiram. Plan świątyni
był wzorowany na planie Namiotu na pu-
styni: Przedsionek dostępny dla wszyst-
kich ludzi w stanie czystości (ulam), Miej-
sce święte (hecha~ dostępne dla kapłanów
i Miejsce Najświętsze - święte świętych
(dewir), w którym była ustawiona Arka
(miejsce dostępne tylko dla arcykapłana,
jeden raz w roku). świątynię ozdobiono
drewnianymi i złoconymi fryzami, przed-
stawiającymi palmy i cherubinów. Przed
Miejscem świętym znajdowało się trzw.
morze spiżowe - basen do oczyszczeń pod-
trzymywany przez dwanaście wołów, skie-
rowanych trójkami w cztery strony świata,
oraz ołtarz do składania ofiar całopalnych.
Z dwóch stron wejścia do świątyni usta-
wiono dwie kolumny z brązu: Jakin i
Boaz, nazwy, których znaczenia do dziś
nie rozszyfrowano. Ta Pierwsza świątynia
Jerozolimska, sławna ze swej wspaniałości,
została zburzona w 586 p.n.e. po zdoby-
ciu Jerozolimy przez króla Babilonu, Na-
buchodonozora II. Arka zniknęła; niektó-
rzy twierdzili, że wywieziono ją, wg innych
Arkę ukrył prorok Jeremiasz, aż po kres
czasów. Po zakończeniu wygnania babi-
lońskiego, królowie perscy Cyrus Wielki i
Dariusz I zachęcali Żydów do odbudowa-
nia świątyni. Jednak druga budowla była
o wiele skromniejsza od pierwszej. Tę
Drugą Świątynię, nazywaną świątynią Zo-
robabela, sprofanował Antioch IV Epifa-
nes w 169 p.n.e., a w 164 p.n.e. dokonał
jej oczyszczenia Juda Machabeusz. Herod
Wielki (37 p.n.e.) miał ambicję, aby do-
prowadzić Świątynię do stanu jej pierwot-
nej świetności. Prace rozpoczęły się ok.
20 p.n.e i trwały ponad 18 lat. Budowla
została wzniesiona na poszerzonym funda-
mencie. W planie Świątyni przestrzegano
pierwotnego rozkładu. Pierwszy dziedzi-
niec był przeznaczony dla wszystkich od-
wiedzających, także dla pogan; mieli tam
swoje miejsce handlarze i bankierzy. Balu-
strada oddzielała dziedziniec dla kobiet,
a w środku - dziedziniec dla mężczyzn w
stanie czystości. Miejsce otoczone murem
okalającym właściwą budowlę było do-
stępne tylko dla kapłanów. Sam budynek,
podobnie jak Pierwsza świątynia, podzie-
lony był na trzy części: Przedsionek, Miej-
sce święte, gdzie znajdował się ołtarz z ka-
dzidłami, stół dla chlebów pokładnych i
świecznik siedmioramienny (menora), oraz
Miejsce Najświętsze (Święte Świętych),
w którym już jednak nie było Arki Przy-
mierza. Cały kompleks, budynek i dzie-
dzińce, z czterech stron otaczały monu-
mentalne kolumnady, których pozostałości,
od strony południowej, niedawno odkryto.
Druga świątynia Jerozolimska została
zburzona w 70 n.e. przez Rzymian, a ca-
łe jej wyposażenie (świecznik, stół dla
chlebów pokładnych) Tytus przeniósł do
Rzymu. Świątynia Jerozolimska była jedy-
nym miejscem, w którym wolno było skła-
dać ofiary; ponieważ nie miała własnych
zasobów, potrzeby jej zaspokajały władze
żydowskie lub obcy władca. Codziennie,
rano i wieczorem, składano jako ofiarę
nieustającą w całopalnej ofierze baranka;
w dzień szabatu - dwa dodatkowe baran-
ki. Pierwszego dnia miesiąca, a także w
dni świąteczne, potrzebne były ponadto
woły, barany i kozły.
Świątynia była domem Boga pośród Jego
ludu (1 krl 8,10), a jej wyjątkowy charak-
ter stanowił symbol Jedynego Boga. Na
skutek zniszczenia Świątyni Jerozolimskiej
lud Izraela utracił swój ośrodek duchowy.
Według nauki religŹŹ żydowskiej odbudo-
wa Świątyni ma być zapowiedzią przyjścia
ery mesjańskiej. Jezus i Jego uczniowie za-
wsze dawali dowody głębokiego szacunku
dla Świątyni, do której udawali się na
modlitwę. Jezus zapowiedział zburzenie
Świątyni (Mt 24,1-3) i jej późniejszą od-
budowę w ciągu trzech dni (~ 2,20j, ta za-
powiedź dotyczyła Jego Zmartwychwsta-
nia. Jego chwalebne Ciało będzie znakiem
obecności Boga.
Z. i p. Ohyda spustoszenia (Mt 24,15). Mate-
usz mówi z pewnością o pogańskim ołtarzu,
wystawionym przez Antiocha IV Epifanesa
w Świątyni Jerozolimskiej. Potocznie oznacza
to najgorszą z okropności.
Ikon. Na łuku triumfalnym Tytusa w Rzymie
znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca zbu-
rzenie (70 n.e.) Świątyni Jerozolimskiej.
świecznik siedmioramienny, przed-
miot kultowy ze złota, który Moj-
żesz umieścił w Namiocie Spotkania
(w 25,31-40); światła jego miały stale
płonąć przed Bogiem. świecznik był prze-
stawiany i wymieniany na skutek licznych
nieszczęść, które dotknęły Świątynię
Jerozolimską. Świecznik ofiarowany przez
Heroda Wielkiego, ustawiony w Miejscu
Świętym (Hbr 9,2), został w, 70 r. zrabo-
wany przez Tytusa. W Apokalipsie św. Ja-
na złote świeczniki są symbolem siedmiu
Kościołów Azji (Ap 1,12).
Lit. S. Zweig Der Bergrabene Leuchter (193Ś,
Pogrzebany świecznik), nowela. Według wy-
obrażenia autora świecznik ze świątyni Salo-
mona, zrabowany przez Tytusa, przypadkowo
znalazł się w 534 r. w Bizancjum, gdzie pewien
Żyd usiłuje go odzyskać.
Ikon. Na łuku triumfalnym Tytusa, wzniesio-
nym w Rzymie w' 81 r., świecznik siedmiora-
mienny widnieje pośród zdobytych łupów.
świecznik siedmioramienny,, będący dla Żydów
symbolem nadziei, jest motywem dekoracyj-
nym, często umieszczanym nad drzwiami wej-
ściowymi, na posadzkach synagog (Hammam-
-Lif w Tunezji, IV w.), na sarkofagach i pły-
tach nagrobnych.
święCi. Bóg jest prawdziwie święty, czyli
"odrębny", "całkiem inny". W Nim świę-
ty jest lud Izraela, który On "oddzielił" od
innych, aby uczynić go swoim ludem
i przez niego zrealizować swój plan zba-
wienia (~ sanctus). Człowiek opętany
przez ducha nieczystego rozpoznaje w
Jezusie "Świętego Bożego" (Mk 1,24).
Duch, którego Jezus posłał apostołom po
Wniebowstąpieniu jest Duchem świętym,
gdyż jest Duchem Bożym. We wspólnocie
pierwotnej ochrzczeni w Jezusie byli na-
zywani świętymi, gdyż zostali uświęceni
przez Chrystusa. Kościół oddaje cześć
męczennikom, którzy oddali życie składa-
jąc świadectwo o Jezusie zmarłym i Zmar-
twychwstałym. Później kult rozszerzył się
na tych, którzy nawet nie ponosząc śmier-
ci - głosili swą wiarę w Jezusa i na tych,
którzy wiedli życie będące wzorem dla in-
nych.
W 993 r. Kościół po raz pierwszy kano-
nizował pierwszego chrześcijanina. Kult
świętych, zrodzony w gruncie rzeczy na
długo przed tą datą, przybrał nadzwyczaj-
ne rozmiary (pielgrzymki, procesje, kult
relikwŹŹ, opowieści o cudach, żywoty świę-
tych). Kult ten uważany był przez re-
formatorów z XVI w. za skandaliczny i
dlatego usunęli go ze swoich kościołów.
Kościół katolicki w dalszym ciągu beatyfi-
kuje (ogłasza błogosławionym), a następ-
nie kanonizuje (ogłasza świętym) po spe-
cjalnym procesie tych spośród swoich
członków, którzy praktykę cnót ewange-
licznych doprowadzili do granic heroizmu.
święta religijne
święta żydowskie. Pascha, hebr. Pe-
sach, to główne święto żydowskie
(starożytne święto nomadów), które upa-
miętnia wyzwolenie Hebrajczyków z nie-
woli babilońskiej oraz ich wyjście z Egip-
tu, pod przewodnictwem Mojżesza. Pier-
wotnie było świętem obchodzonym przez
pasterskie plemiona południowe w czasie
wiosennego strzyżenia owiec. Składano
wtedy ofiarę z pierwocin stada. Zob. Pas-
cha.
W Kanaanie Hebrajczycy obchodzili trzy
główne święta o charakterze rolniczym:
święto Niekwaszonego Chleba, czyli
święto Przaśników, obchodzone w czasie
żniw (zw. też Świętem Żniw); składano
ofiarę z pierwszego snopa pszenicy. Po re-
formie Jozjasza (622 r.) święto to zostało
połączone ze świętem Paschy.
Święto Tygodni albo Pięćdziesiątnica,
hebr. Szawuot, z którym później łączyło
się wspomnienie teofanŹŹ na Synaju i ogło-
szenia Prawa.
święto Zbiorów (Winobrania), zw. też
Świętem Szałasów (Namiotów albo Ku-
czek), hebr. Sukot, na pamiątkę czterdzie-
stu lat wędrówki przez pustynig, przed
wejściem do Ziemi Obiecanej (Wj 23,14).
Później doszły jeszcze: Nowy Rok, hebr.
Rosz ha-szana, święto zbiegające się z je-
siennym zrównaniem dnia z nocą, obcho-
dzone przez dwa dni, nawiązuje do stwo-
rzenia świata i dnia sądu czekającego
wszystkich ludzi; dziesięć dni później ob-
chodzi się Dzień Pojednania, hebr. Jom
Kippur, zw. też Sądnym Dniem. W tym
dniu obowiązuje ścisły post, nie wolno też
wykonywać żadnej pracy.
Radość Tory, hebr. Simchat Tora, zazna-
cza początek cyklu cotygodniowej lektury
pięciu ksiąg Prawa, rozciągającej się na
cały rok.
Chanuka, czyli święto Poświęcenia świą-
tyni, upamiętniające wznowienie kultu i
oczyszczenie Świątyni Jerozolimskiej po
zwycięstwie Judy Machabeusza nad woj-
skiem Antiocha IV Epifanesa w 164 p.n.e.
Purim, święto przypominające o uratowa-
niu Żydów od zagłady w okresie perskim
przez królową Esterę. Epizod ten został
opisany w Księdze Estery.
Obchód wszystkich tych świąt (podobnie
jak cotygodniowego szabatu) zaczyna się
w przeddzień wieczorem.
święta chrześcijańskie. Boże Naro-
dzenie - narodzenie Jezusa, obchodzone
25 grudnia, aby nadać sens chrześcijański
dawnemu świętu słońca lub przesileniu
zimowemu.
Trzech Króli - pierwsze objawienie Jezu-
sa światu pogańskiemu, Mędrcom ze
Wschodu, którzy przybyli oddać Mu po-
kłon. Zwłaszcza dla Kościoła prawosław-
nego jest to święto szczególnie uroczyste.
Wielkanoc, Pascha - Zmartwychwstanie
Jezusa. Zob. Wielkanoc.
Wniebowstąpienie - wstąpienie Jezusa do
nieba czterdziestego dnia po Wielkanocy.
Zesłanie Ducha Świętego, Pięćdziesiątni-
ca, Zielone świątki - pamiątka zesłania
Ducha Świętego na apostołów pięćdziesią-
tego dnia po Wielkanocy.
Te trzy ostatnie święta mają zmienne da-
ty (tzw. święta ruchome), podobnie jak
święta żydowskie, z którymi rzadko się
zbiegają.
Wszystkich świętych - uroczystość
wszystkich świętych Kościoła.
święta muzułmańskie. Id as-Saghir
(Małe święto), zw ~. też Id al-Fitr (święto
Zakończenia - postu), wypadające pod
koniec miesiąca ramadan.
Id al-Adha (święto Ofiar), zw. też Id al-
-Kabir (Wielkie Święto), święto przypada-
jące na zakończenie pielgrzymki do Mek-
ki, zw. również świętem Baranka - zabity
baranek jest spożywany w gronie rodzin-
nym, na pamiątkę tego baranka, którego
~ Abraham, ojciec wierzących, ofiarował
Bogu zamiast swego syna Izaaka.
Aszura - święto zmarłych.
Maulid an-Nabi - święto urodzin proroka
Mahometa.
Wszystkie te święta są ruchome, mają
zmienne daty, wg kalendarza księżyco-
wego.
Święta Rodzina, określenie rodziny Je-
zusa, czyli św. Józefa, Maryi Panny i Dzie-
ciątka Jezus.
Ikon. święta Rodzina jest reprezentowana naj-
częściej przez św. Józefa, Maryję i Jezusa,
w otoczeniu świętych i donatorów lub bez
nich, a niekiedy także z udziałem św. Ja-
na Chrzciciela lub św. Anny. Rafael święta
Rodzina
Michał Anioł (1504, Florencja). El Greco
(1547, Toledo). Nieznany pol. malarz Fa-
milia Christi (XVI w., Muzeum Narodowe,
Kraków).
święte niewiasty, terminem tym okre-
śla się kobiety, które szły za Jezusem
i odegrały niemałą rolę szczególnie pod-
czas ukrzyżowania, zdjęcia ciała Jezusa
z krzyża i złożenia go do grobu. Maria Sa-
lome, żona Zebedeusza, matka apostołów
Jakuba Starszego i Jana, szła za Jezusem
już od Galilei, towarzyszyła Mu aż pod
krzyż i przyszła do grobu, aby namaścić
wonnościami Jego ciało (Mt 27,55-56;
Mk 15,40; 16). Maria, matka Jakuba
Mniejszego, uczestniczyła w składaniu cia-
ła Jezusa do grobu i była świadkiem Je-
go Zmartwychwstania (Mt 28,9-10). Ma-
ria, matka Marka, przyjmowała u siebie
pierwszą wspólnotę chrześcijańską w Jero-
zolimie (Dz 12,12). Zob.: Maria Magda-
lena; Maria z BetanŹŹ.
Święte Oblicze ~ oblicze - oblicze
Boga (oblicze Chrystusa)
.
tabernakulum [łac. tabernaculum = na-
miot]. W Kościele katolickim - ozdobna
szafka wbudowana w główny ołtarz ko-
ścioła, służąca do przechowywania chleba
eucharystycznego (hostie).
' Tabor [hebr., kamieniołom; aram., w,zgó-
rze, góra], góra w południowej Galilei,
u której stóp znajduje się miasto o tej sa-
mej nazwie (Joz 19,22; 1 Krn 6,62). Tra-
dycja chrześcijańska od III w. umiejscawia
na niej scenę ~ Przemienienia Pańskiego,
chociaż ewangeliści mówią ogólnie o gó-
rze, nie podając jej nazwy (Łk 9,28).
' Talmud [hebr., nauka, nauczanie], zbiór
norm prawnych i przepisów religijnych
judaizmu, będący obszerną kompilacją
żydowskiej Tory ustnej, z rabinicznymi
wyjaśnieniami, opracowaniami i komen-
tarzami; stanowi uzupełnienie Starego Te-
stamentu (Pięcioksięgu. Opracowany w
dwóch niezależnych redakcjach: tzw. Tal-
mud Jerozolimski, zredagowany w latach
350-400 n.e., zawiera nauczanie dokto-
rów - rabinów z Palestyny, oraz Talmud
Babiloński, którego redakcję zakończono
, pod koniec VI w., obejmuje nauki rabinów
szkół w,schodnich. W drukowanych wyda-
niach Talmudu, wszędzie i zawsze iden-
tycznych, układ na każdej stronicy pozwa-
la rozróżnić dwie zasadnicze części tekstu:
fragmenty Miszny - kodeksu praw religij-
nych zredagowanych ok. 200 r. i podsta-
wy judaizmu rabinicznego, oraz Gemarę-
zbiór rozważań i dyskusji rabinów z kolej-
nych epok na temat stosowania tych praw.
Lit. Contes du Talmud (1980, Opowieści Mędr-
ców Talmudu), przedmowa C. Vigego i
J.C. Lattsa, tłumaczenie fragmentów Talmudu
podkreślające ich charakter religijny i narracyj-
ny. Ch. Potok The Promise (1969, Obietnica).
taniec. U Izraelitów taniec był ważną
formą ekspresji religijnej. wykonywali oni
tańce obrzędowe w świątyni (Ps 87,7;
149,3; 150,4); podczas triumfalnego po-
wrotu Arki Przymierza do Jerozolimy, Da-
wid i jego dwór towarzyszyli jej tańcząc.
Tańce były nie-
odzownym elementem święta winobrania
(Sdz 21,19) i świętowania zwycięstwa
(W 15,20; Sdz 11,34). Towarzyszyły uro-
czystościom i ucztom: dla uczczenia po-
wrotu syna marnotrawnego ojciec zarzą-
dził tańce i kazał zabić tuczne cielę
(Łh 15,25). Kiedy Herod Wielki święto-
wał swoje urodziny, tańczyła przed nim
Salome (Mk 6,22).
Ikon. G. Moreau Tańcząca Salome, rysunek
(1876, Paryż).
taniec śmierci. W XIV w. we Francji,
zapewne pod wpływem epidemŹŹ dżumy
i kazań mnichów, żebrzących, idea procesji
wszystkich stanów, od papieża i cesarza
aż do chłopa, prowadzonych do grobu
przez personifikację śmierci, stała się te-
matem alegorycznych, dydaktycznych mo-
ralitetów oraz malowideł.
Ikon. La Chaise-Dieu, freski (XV w.). H. Hol-
bein mł. Taniec śmierci, cykl rysunków do drze-
worytów (1723-24, lyon). Nieznany pol.
malarz Taniec śmierci (XVII w., kościół Bernar-
dynów w Krakowie).
teofania [z gr. theós = bóg + phaino = ob-
jawiam się]. U Greków oznaczało ukaza-
nie się bóstwa. Sam termin nie występuje
w BiblŹŹ, która jednak zawiera liczne opisy
objawień się Boga. W ST i NT dominuje
bezwzględne przekonanie, że "Nikt Boga
nigdy nie oglądał" (w 33,20; ~ 1,18).
Kilka wyjątków ( Lf j 24,10-11; 33,11 ) słu-
ży uwypukleniu tej zasady. W ST obec-
ność Boga jest potwierdzona, lecz Jego
transcendencja wyklucza każdy bezpo-
średni przejaw tej obecności. Tak więc
Bóg "pozwala się zobaczyć" Abrahamowi
pod postacią trzech mężów, którzy go od-
wiedzili i do których Abraham zwracał się,
jakby to był ktoś jeden (Rdz 18,1-3).
Mojżesz widział krzew gorejący, kiedy Bóg
go powołał (Wj 3,2-4). Wielkiej teofanŹŹ
na Synaju towarzyszą znaki natury fizycz-
nej, błyskawice, trzęsienie ziemi, obłok,
ogień (Wj 19,16). Redaktor Ksiąg Królew-
skich podkreśla, że Boga nie ma w żadnym
z tych zjawisk zewnętrznych: dla Eliasza
znakiem Jego obecności jest tylko "szmer
łagodnego powiewu", i Eliasz słysząc go
zasłania sobie twarz (I krl 19,12). NT
opowiada o niewielu objawieniach Boga.
Chrzest Jezusa: "Ten jest mój Syn umi-
łowany, w którym mam upodobanie" mó-
wi głos z niebios (Mt 3,17). W ~ Prze-
mienieniu Pańskim także objawia się,
i to przez podobne słowa, bliskość Bo-
ga (Mt 17,5). W dniu Pięćdziesiątnicy
uczniowie zostają napełnieni Duchem
Świętym, czego znakiem jest język ognia
nad każdym z nich (Dz 2,1-6). Przez dłu-
gi czas teofanią nazywano święto ~ epi-
fanŹŹ (2), pierwsze objawienie się Jezusa
światu (Mt 2,10).
Teofil [gr., przyjaciel BogaJ, imię pewne-
go mieszkańca AntiochŹŹ, któremu Łukasz
zadedykował swoją Ewangelię i Dzieje Apo-
stolskie; imię to może też oznaczać każde-
go czytelnika, przyjaciela Boga.
testament [łac. testamentum, odpowied-
nik gr. słowa diatheke, w którym Septu-
aginta oddaje hebr. brit = przymierze].
W starochrześcijańskiej literaturze pojęcie
"testamentum" przyjęło się na określenie
obydwu "przymierzy", dlatego też pisma
Starego i Nowego Przymierza nazywa się
Starym i Nowym Testamentem. W sensie
prawnym testament oznacza akt ostatniej
woli rozdysponowania i podziału dóbr w
obliczu własnej śmierci. Przenośnie - syn-
tetyczne przedstawienie przesłania jakie-
goś wielkiego człowieka, artysty, itp. Te
znaczenia nie są całkowicie pozbawione
wydźwięku biblijnego; idea świadka
i świadectwa [łac. testis] była prawdopo-
dobnie myślą przewodnią w doborze łac.
odpowiednika, księgi biblijne są świadec-
twem działania Boga w historŹŹ. Zob.: Lud
Boży; przymierze (przymierze z Bogiem).
tetragram [gr. tetragrammaton = wyraz
czteroliterowy], określenie starotestamen-
towego imienia Boga - YHWH, będącego
Boskim imieniem własnym, którego Żydzi
z szacunku nie wymawiają. Przy głośnej
lekturze Pism i modlitwie, słowo to jest zastępowane przez Adonaj (mój Pan,
Bóg) albo ha-szem (imię). Przez szacunek
dla wiary Żydów, w niektórych przekła-
dach unika się używania imienia Jahwe,
zastępując je wyrazem "Pan". Zob.: Ado-
naj; Jahwe.
tetrarcha [gr.], tytuł, wprowadzony
przez Filipa Macedońskiego w IV w.
p.n.e., oznaczał zarządcę tetrarchŹŹ, czyli
zazwyczaj jednej czwartej części określo-
nego terytorium. W rzeczywistości był to
podrzędny książę, czasami kurtuazyjnie
nazywany królem. Tak np. ~ Herod An-
typas był tetrarchą Galilei (Mt 14,1;
Mk 6,14).
Tomasz [aram., bliźniak; gr. Didymos],
jeden z dwunastu apostołów. Nie będąc
obecny, kiedy Zmartwychwstały Jezus
ukazał się uczniom, Tomasz przejawiał
postawę sceptyczną, mówił, że nie uwie-
rzy w Zmartwychwstałego, dopóki nie zo-
baczy śladu gwoździ na dłoniach Jezusa
i nie włoży palca w ranę Jego boku. Po
ośmiu dniach Jezus ponownie objawił się
uczniom i Tomasz mógł przekonać się na-
ocznie o Jego ranach (~ 20,?4-29). To-
maszowi przypisuje się jedną z apokryficz-
nych ewangelŹŹ. Według tradycji chrześci-
jańskiej głosił on ewangelię wśród Partów
lub działał w Indiach.
Ikon. Tomasz jest często przedstawiany na ob-
razach i rzeźbach, jak dotyka palcem ran Chrys-
tusa, aby się przekonać, że Chrystus naprawdę
zmartwyhwstał: makietka z kości słoniowej
(X w-., Berlin); mozaiki w Dafni (XI w.)
i w Monreale (XII w.). tympanon w kościele
Saint-Thomas w Strasburgu (XIV ~c.); A. dely
errocchio, grupa rzeźbiona w brązie (1483,
Florencja); G. van Honthorst (XVII w., Ma-
dryt); Caravaggic (1602, Poczdam); G. de La
Tour (1626, Paryż).
Tora ~ Pięcioksiąg.
tradycja [łac. traditio = przekazywanie].
Wszystkie społeczeństwa ludzkie zapew-
niają sobie swoją ciągłość przekazując z po-
kolenia na pokolenie idee, wartości, zwy-
czaje i instytucje. Każda generacja, daleka
od tego, by przyjmować je w sposób bier-
ny, selekcjonuje je i przekształca, zacho-
wując jednak tożsamość treści przekazu.
Lud BiblŹŹ przekazywał sobie w ciągu wie-
ków opowieści, zwyczaje, prawa itd.,
z których wiele zostało spisanych: Pismo
Święte jest więc uprzywilejowanym wyra-
zem tradycji, zawierającej także tradycję
ustną (dla Żydów - Talmud). Jezus otrzy-
mał od swego ludu Pisma, przekazywane
z pokolenia na pokolenie. Według Ewan-
gelii św. Mateusza (~M 5,17) Jezus powie-
dział: "Nie sądźcie, że przyszedłem znieść
Prawo albo Proroków. Nie przyszedłem
znieść, ale wypełnić". Natomiast odrzucił
to, co nazwał "tradycją ludzką", mogą-
cą "uchylić przykazanie Boże" (Mk 7,8).
Jezus naucza i działa "jak ten, który
ma władzę, a nie jak uczeni w Piśmie"
(mk 1,22). Przez swoje słowa i czyny dał
początek nowej tradycji, głoszonej następ-
nie przez jego uczniów ~. Nawet gdy~ kanon
NT został zamknięty, jego przekazana ust-
nie tradycja pozostała żywa w sercach
chrześcijan.
trąba, szofar [hebr.], róg barana albo
wołu używany w czasach starożytnych jako
trąba przez Żydów w czasie bitwy i uro-
czystych świąt. Głos trąby ostrzegał o bli-
skości niebezpieczeństwa: zapowiadał karę
dla Izraela (Iz 18,3; Ozj 8,1) i nadejście
Dnia Sądu (Wj 2,1-15; Ap 8,6 do 9,21).
W Apokalipsie św. Jana cztery pierwsze
trąby zwiastują grad i ogień pomieszane
z krwią, spłonięcie trzeciej części ziemi
i stworzeń morskich, spadnięcie z nieba
wielkiej gwiazdy płonącej jak pochodnie,
ognistej kuli, zaćmienie słońca, księżyca
i gwiazd; piąta zapowiada inwazję czterech
chmar szarańczy; szósta najazd konnicy
Partów; siódma - gniew Boga. Dźwiękiem
trąb zwoływano także zgromadzenia reli-
gijne (Lb 10,2), w, przyszłości będzie to
znak do wielkiego zgromadzenia wybra-
nych w dniu ostatecznym (Iz 27,13;
1 Tes 4,16-17; I Kor 15,52). Zob. Jerycho.
Lit. I.B. Singer Szatan w Goraju (1933, wyd.
pol. 1991 ); w poł. XVII w. W małym pol. mia-
steczku Goraj (niedaleko Lublina), w, którym
rodziny żydowskie zostały zdziesiątkowane,
niektórzy twierdzą, jakoby słyszeli dźwięki wiel-
kiego baraniego rogu zwiastującego koniec cza-
sów. Rzeczywiście, wtajemniczeni w arkana
~ kabały przewidywali przyjście Mesjasza na
1665 rok.
trąd, termin używany w BiblŹŹ na okre-
ślenie różnych chorób skóry, w ~śród któ-
rych kapłan rozróżniał przypadki trądu
właściwego, uznając tym samym cho-
rego za osobę nieczystą (Kpł 13,1-44).
Trędowaci byli wyłączeni ze wspólnoty
(Kpł 13,45-46) do momentu wyzdrowie-
nia, co także musieli stwierdzić kapłani.
Liczne przepisy rytualne dotyczyły trędo-
watych i "przedmiotów dotkniętych trą-
dem" (zapleśniałe ubranie, saletrowane
ściany). Trąd był uważany za karę za grze-
chy (Lb 12,10). W NT znajduje się
wzmianka o uleczeniu trędowatego przez
Jezusa (Łk 5,12-14). Zob. nieczystość.
Lit. Trąd nabrał znaczenia symbolu. J. de
Joinville Histoire de Saint-Louis (1309, Histo-
ria św. Ludwika), król porów,nuje trąd do grze-
chu śmiertelnego, który jest "najstraszniejszym
trądem". Ch. Pguy- podejmuje ten wątek w,
Notre jeunesse (1910, Nasza młodość) i rozwija
go mówiąc o obrońcach Dreyfusa, którzy nie
chcieli, aby Francja "znalazła się w stanie
śmiertelnego grzechu" i stała się trędowata,
skazując niewinnego przez swój antysemityzm.
P. Claudel La Jeune Fille wiolains (1898,
Dziew,czę imieniem ~Wiolena) i LAnnonce faite
a Marie (1912, Zwiastowanie Maryi), wiolena,
kierowana współczuciem, całuje na pożegnanie
trędowatego architekta Pierrea de Craon; sa-
ma zaraża się trądem i stwierdza, że zostaje
przez wszystkich odrzucona. Jednakże poświę-
ciwszy się Bogu, staje się w tajemniczy, sposób
przyczyną uzdrowień innych trędowatych.
F. Mauriac Pocałunek trędowatego! (1922,
wyd. pol. 1963). Z. Kossak-Szczucka Król
trędowaty (1937).
Trójca Święta [łac. Trinitas, od ttrini =
w liczbie trzech, potrójny], wyrażenie
oznaczające w chrześcijaństwie Boga, któ-
ry jest jeden, lecz w trzech osobach: Oj-
ciec, Syn Boży i Duch Święty. Sam ter-
min nie występuje wprawdzie ani w, ST,
ani w NT; wynika jednak z tekstów
i z refleksji teologicznych, które zostały
wypracowane stopniowo (Tertulian w,
końcu II w., Sobór Nicejski w 324 r., so-
bór w Konstantynopolu w 381 r.). Reflek-
sje te opierają się na rozważaniach stosun-
ku synowskiego jednoczącego Jezusa z Je-
go Ojcem oraz więzi z Duchem Świętym,
stwierdzonego w M (~ 15,26). Doktryna
o Trójcy Świętej mieści się w tradycji mo-
noteistycznej (judaizm i islam), lecz Bóg
jest tam rozumiany jako "komunia". Róż-
nice w interpretacji, jakie istnieją między
protestantami a prawosławnymi chrześci-
janami co do wzajemnych relacji osób Oj-
ca, Syna i Ducha świętego nie podważają
ich wspólnej wiary w Boga w Trójcy jedy-
nego.
Z. i p. Na Wielkanoc albo na świętą Trójcę, po-
tocznie - "Na święty Nigdy". Wyrażenie to
oznacza termin niepewny, nieokreślony, odle-
gły, nawet - nigdy nie realizowany. Uroczy-
stość Trójcy świętej obchodzona jest w pierw-
szą niedzielę po Pięćdziesiątnicy w krajach za-
chodnich; data jej ulega więc zmianie w
zależności od roku, tak jak termin Wielkanocy.
Lit. święty Hilary z Poitiers De Trinitate (IV w.,
O Trójcy świętej), traktat w dwunastu księ-
gach, zdecydowana obrona ortodoksji, podwa-
żanej przez arianizm, negujący boskość Jezusa.
święty Augustym O Trójcy świętej (399-419,
wyd. pol. 1963), Augustyn podejmuje walkę
św. Hilarego z arianizmem i rozważa możliwość
myślenia o "trzech w jednym" poprzez serię
analogŹŹ zaczerpniętych z psychologŹŹ ludzkiej
(H. Chadwick Augustyn, 1987). święty Jan od
Krzyża Poezje (XVI w., wyd. pol. Dzieła, t. 4
1943), "O ewangelŹŹ in principio erat verbum
[na początku było Słowo] dotyczącej Trójcy
świętej", poemat teologiczny i mistyczny.
W XVIII w. racjonaliści usiłują ośmieszyć do-
gmat Trójcy. Na przykład Chl. Montesquieu
w Listach perskich (1721, wyd. pol. 1778) kry-
tykuje czarodzieja, którego zwą Papieżem,
a który każe wierzyć Chrześcijanom, w tym tak-
że królowi Francji, "że trzy daje zaledwie je-
den". J.C. Renard Mtamorphose du monde
(1951, przemiana świata), "Connaisance du
Troisime temps" (Znajomość trzeciego czasu).
Ikon. Trójcę świętą próbowano przedstawić
przez trzy podobne do siebie postacie: A. Ru-
blow (ok. 1410, Moskwa); arras flamandzki,
Saint-Just z Narbonne (XV w.); J. Fouquet
Ukoronowanie Najświętszej Dziewicy (1455,
Chantilly). Tron Łaski przedstawia w jednej
grupie Boga Ojca trzymającego Syna, ukrzy-
żowanego Jezusa, z Duchem Świętym w posta-
ci gołębicy: Masaccio (1425-28, Florencja);
Mistrz z Filmalle (ok. 1417-1430, Frankfurt
nad Menem); A. DŹŹrer (1511, Wiedeń); J. Ri-
bera (1636, Madryt). W. Stwosz Koronacja
Maryi przez Trójcę świętą, fragment ołtarza
Mariackiego (1477-89, Kościół Mariacki, Kra-
ków).
trzcina. W BiblŹŹ występuje co najmniej
siedem terminów określających różne ga-
tunki trzciny. Trzcina wodna (alga, trzci-
na, turzyca) rosnąca na brzegach Nilu,
a także w słonej wodzie, stąd hebr. na-
zwa Morza Trzcin (albo Morza Sitowia),
mylonego później z Morzem Czerwo-
nym. Trzciny występowały obficie na tere-
nach bagiennych, skrywając hipopotamy
(Hi 40,21). Wiatr pochyla trzcinę, zbyt
słabą, by stawić opór (2 krl 18,21;
Iz 36,6; Ez 29,6-7). Trzcina symbolizo-
wała także Egipt, ta "złamana trzcina",
nadużywająca zaufania Izraela w trudnych
czasach. Trzcina, którą żołnierze wetknęli
w dłonie Jezusa jest symbolem żałosnego,
ośmieszanego króla, podobnie jak ciernio-
wa korona (Mt 27,29).
Tubal-Kain [hebr., uderzenie młota ko-
wala], potomek Kaina (Rdz 4,20).
Tyberiada, miasto nad brzegiem jeziora
Genezaret, założone w 14-18 r. przez te-
trarchę Galilei Heroda Antypasa, który
nazwał je tak, jako wyraz kurtuazji wobec
panującego cesarza Tyberiusza; miasto to
uczynił stolicą Galilei. Ponieważ dawniej
na tym terenie mieścił się cmentarz ży-
dowski, czyli miejsce nieczyste, wobec te-
go trzeba było siłą sprowadzać tam osad-
ników. Sława jego ciepłych źródeł przycią-
gnęła wielu ludzi. Urzędy miasta były
greckie, lecz znajdowała się tam synagoga;
mieszkańcy żydowscy byli w większości
rybakami. Jezus unikał tego miasta o gr.
kulturze. Po zburzeniu Jerozolimy w 70 r.
Tyberiada stała się głównym ośrodkiem
żydowskiego życia religijnego (siedzibąa
Sanhedrynu i szkoły, w której m.in. zaczę-
to opracowywać Talmud].
Tyberiusz (42 p.n.e: 37 n.e.), drugi ce-
sarz rzym., od 14 n.e. następca Oktawiana
Augusta. Za jego panowania Jan Chrzci-
cielł i Jezus pełnili swoje posłannictwo.
Tydzień, ciąg siedmiu dni, kończących
się dniem szabatu. W I w. tydzień
żydowski zastąpił ośmiodniowy tydzień
rzymski. Kościół pierwotny pozytywnie
ustosunkował się do tej zmiany, przeno-
sząc odpoczynek szabatu na niedzielę,
pierwszy dzień tygodnia.
święto Tygodni (Wj 34,22) albo święto
Żniw, święto Zbiorów ( Wj 23,16), wielkie
doroczne święto izraelskie, podczas które-
go uroczyście świętowano zbiór pszenicy.
święto było uroczyście obchodzone na-
stępnego dnia po siedmiu pełnych tygo-
dniach, czyli 50 dniach (stąd gr. nazwa
Pięćdziesiątnica) po święcie Paschy. Póź-
niej stało się ono świętem upamiętniającym
nadanie i ogłoszenie Prawa na Synaju.
Tyr, fenickie miasto wzniesione w III ty-
siącl. p.n.e. na skalistej wyspie, rozbudo-
wane i upiększone w X w. p.n.e. przez
króla Hirama, który utrzymywał przyja-
zne stosunki z Dawidem i Salomonem
(2 Sm 5,11;1 krl 5,15-26), toteż przysłał
dostawców i rzemieślników do budowy
świątyni Jerozolimskiej. Tyr zakładał ko-
lonie w odległych krajach, najbardziej z
nich znana była Kartagina (określenie
"punicki" pochodzi od "fenicki"). W
XI w. Tyr był ściśle związany z Izraelem
(Izebel, córka króla Etbaala, poślubiła
króla państwa północnego, Achaba), lecz
kontakty uległy pogorszeniu, a prorocy su-
rowo potępiali Tyr (Am 1,9-10; Iz 23;
Ez 26-28), szczególnie za to, że chciał
wciągnąć Izrael w politykę przymierza
z Asyrią i cieszył się ze zdobycia Jerozoli-
my przez Nabuchodonozora II.
Aleksander III Wielki zdobył Tyr; miasto
odzyskało wolność pod rządami Seleucy-
dów i Rzymian. Tyr i miasto sąsiednie Sy-
don są często wymieniane w NT, być mo-
że w szerszym znaczeniu, na określenie
pogańskiego regionu w Górnej Galilei.
ubogi Łazarz Łazarz.
ubóstwo [łac. pauperias]. Przedstawiane
niekiedy w ST jako kara, ubóstwo jest tak-
że uważane za powód do szczególnej opie-
ki Bożej (Iz 3,15; 10,1-2). Jezus kontynu-
uje tę hebr. tradycję: to właśnie głównie
dla ubogich przyszedł Syn Boży na ziemię,
żeby im głosić Dobrą Nowinę o zbawie-
niu, to przede wszystkim dla nich jest
przeznaczone Królestwo Boże. Do pojęcia
ubóstwa materialnego dochodzi też po-
jęcie ubóstwa duchowego, polegającego
głównie na pokorze: "Błogosławieni ubo-
dzy w duchu" (Mt 5,3). Pierwsza chrze-
ścijańska wspólnota w Jerozolimie żyła
- jak widać to na podstawie opisów w
Dziejach Apostolskich - w duchu ubóstwa,
jej członkowie "wszystko mieli wspólne"
(Dz 2,44). Zob.: błogosławieństwa ewan-
geliczne; bogactwo.
Lit. Postacie biedaków - świadków Boga-
dostarcza ST: koczowniczy początkowo lud
hebr., Izraelici w, niewoli i Hiob. W ~1T Jan
Chrzciciel i Jezus żyją w profetycznym ubó-
stwie. Także literatura zarówno o inspiracji ży-
dowskiej, jak i chrześcijańskiej, przyznaje ubo-
gim miejsce szczególnie ważne. Duch chasydy-
zmu, religijnego ruchu żydowskiego kładzie
nacisk na prostotę serca pokornych. Sz. Asz,
Odmawiający psalmy (1934, w języku jidysz).
I.B. Singer: Ginrpł the Fooł (1957, Gimpl głu-
pek); Sztukmistrz z Lublina (1960, wyd. pol.
1983); Le Blasphniateur (1973, Bluźnierca).
Ubodzy występują także często u Szolema Alej-
chema Dzieje Tewi mleczarza (1901, wyd. pol.
1960) i u S.J. Agnona. Ubóstwo może doty-
czyć zarówno niedostatku materialnego, jak
i braku fizycznego czy, duchowego: G. Berna-
nos Pamiętnik wiejskiego proboszcza (1936, wyd.
pol. 1937). Ubóstwo obejmuje też i często
przyjmuje formę upokorzenia, porażki, samot-
ności albo całkowitego opuszczenia: F. Dosto-
jewski Idiota (1869, wyd pol. 1909), którego
styl tragiczny kontrastuje z pogodnym hu-
morem bohaterów Singera, dla którego "być
melancholikiem znaczy tyle, co być bałwo-
chwalcą". Radosne ubóstwo można odnaleźć
w P. Emmanuela Jacob (1970, Jakub), "Les
Batitudes" (Błogosławieństwa).
Ubóstwo może być zamierzone i dobrowolne:
pustelnicy z powieści średniowiecznych i pu-
stelnik z Don Juana (1665, wyd. pol. 1952)
Moliera; S. Weil narzuca sobie styl życia ubo-
giej robotnicy fabrycznej La Condition ovrire
(1951, Stan robotniczy). Ubóstwo może być
przyjęte na sposób profetyczny - L. Bloy: La
Femme pauzre (1897, Biedna kobieta); Krew
biednego (1909, wyd. pol. 1959).
Ci pokorni ludzie Boży budzą różne reakcje:
podziwiani przez V. Hugo ("Le Mendiant"-
Zebrak, w Les Contemplations - Rozmyślania,
1856) lecz wyszydzani przez J.A. Rimbauda
("Biedni ludzie w kościele", Poezje, 1871, wyd.
pol. 1921). Tradycja biblijna ze swej strony ma
ubogich w wielkiej czci: J.B. Bossuet (1604, Kazanie o złym bo-
gaczu). O ile dla kaznodziei z Meaux ubodzy
nie powinni się buntować, lecz oczekiwać na
gest ofiarności bogatych, o tyle H.F. de La-
mennais, który podejmuje temat w Słowach
wieszczych (1834, wyd. pol. 1834), wyciąga
z niego odmienne konkluzje polityczne.
Szata nie czyni biedaka. Erazm z Rotterdamu
w Pochwale głupoty~ (1509, wyd. pol. 1953)
poddaje krytyce mnichów z zakonów żebra-
czych: "Wielu ze swej niechlujności i żebractwa
czyni atut swej chwały, a przecież ubóstwo nie
jest cnotą, jeżeli nie towarzyszą mu akty wiary
i miłosierdzia". W postacie fałszywych bieda-
ków i prawdziwych żebraków, hipokrytów, ob-
fituje hiszpańska literatura satyryczna: anoni-
mowe dzieło Żywot Łazika z Tormesu (1554,
wyd. pol. 1930) i M. Aleman Guzman de Alfa-
rache (1604, Guzman z Alfarache).
R.M. Rilke w Księdze o Ubóstwie i śmierci
(1905, wyd. pol. 1935) przeciwstawia rządzę
duchową jemu współczesnych całkowitemu
wyrzeczeniu, które prowadzi do poznania sie-
bie i zaakceptowania przez człowieka jego
skromnego miejsca we wszechświecie. Według
Ch. Pguy Chrześcijaństwo jego czasów zatraci-
ło swe powołanie do ubóstwa: Notre jeunesse
(1910, Nasza młodość). Perwersję ubóstwa
i perwersję miłosierdzia napiętnował także
J.P. Sartre Diabeł i Pan Bóg (1951, wyd. pol.
"Dialog" 1960, nr 11), wieśniacy zostają tu po-
zbawieni chęci buntu przez fałszywych proro-
ków; nawet ubóstwo duchowe Goerza, jego
"noc" jest wewnętrznie fałszywa.
ubranie. Należy do potrzeb życiowych
człowieka, podobnie jak jedzenie i miesz-
kanie (Rdz 28,20; Wj 21,10). Według św.
Mateusza (Mt 6,25-31) Jezus zachęca do
większej ufności wobec Boga, zwracając
uwagę na fakt, że życie jest czymś więcej
niż jedzeniem, a ciało czymś więcej niż
ubraniem; lilie polne "nie pracują ani
przędą", a "nawet Salomon w całym swo-
im przepychu nie był tak ubrany, jak jed-
na z nich". Jednak celem ubrania jest nie
tylko okrycie człowieka; ubranie także ob-
jawia człowieka, którego rozpoznaje się
po ubraniu, jakie nosi; stąd przebranie się
za kogoś innego uważa się za kłamstwo,
nawet jeżeli służy planom Boga, jak by-
ło to w losach ~ Jakuba, syna Izaaka
(Rdz 27,15).
Kapłani noszą wyróżniające ich szaty,
których szczegóły są dokładnie opisane
(Wj 28; Kpł 16,32); również objawie-
niem postaci są szaty aniołów (Łk 24,4),
proroków (Za 13,4), królów (Mt 11,8;
Dz 12,21), bogaczy (~k 2,2), wdowy
(Rdz 38,14-19), trędowatych (Kp 13,45),
nierządnicy (Rdz 38,14-19). Ubranie ob-
jawia także stan duszy - radość, żałobę
lub pokutę.
Jedność między ubraniem a osobą wyra-
ża się w znaczących gestach, Jonatan,
oddając swój płaszcz Dawidowi, zazna-
cza w ten sposób swoje doń przywiąza-
nie (I Sm 18,4), a Elizeusz przywdzie-
wa płaszcz Eliasza, aby zaznaczyć synow-
ską więź i sukcesję prorocką po nim
(2 krl 2,13). Toteż nie należy się dziwić,
że czasowniki takie jak "wyzuć z szat",
"rozebrać", "ubrać" mogły pozostawać w
związku z wybraniem, chrztem, powoła-
niem, zbawieniem. Na przykład przybra-
nie białej szaty chrzcielnej oznacza sta-
nie się nowym człowiekiem (Rz 13,12;
Ef 4,24). Tak samo Jezus "przyobleka
w moc z wysoka" (Łk 24,49) tych, którym
powierza specjalne posłannictwo. Zob.:
Opatrzność Boża; rozdzierać szaty.
ucieczka do Egiptu. Po nocnym obja-
wieniu zbrodniczych zamiarów Heroda
Wielkiego, św. Józef zabrał Maryję i Dzie-
ciątko Jezus do Egiptu, gdzie przebywali
aż do śmierci Heroda; następnie, pod
wpływem nowego objawienia, Józef zapro-
wadził Dzieciątko i Jego Matkę do Galilei.
Mateusz, jedyny z ewangelistów, opowia-
da o tym wydarzeniu, które czasami było
interpretowane jako nowy Exodus (Wyj-
ście; Mt 2,13).
Ikon. Ucieczka do Egiptu: rzeźbione kapitele
w katedrze Saint-Lazare w Autun (Saint-An-
doche de Saulieu, XII w.); Giotto di Bondone
(1303-05, Padwa); M. Broederlam (XIV w.,
Dijon); A. Elsheimer (1609, Monachium);
Ph.O. Runge (1805, Hamburg); J. Schnorrny
on Carolsfeld (1828, DŹŹsseldorf. Niezna-
ny pol. malarz, kwatera poliptyku dominikań-
skiego (po 1460, Muzeum Narodowe, Kra-
ków). A. Pronaszko (1918, Muzeum Sztuki,
Łódź).
uczeń [łac. discipulus], to ten, kto z wła-
snej woli idzie za mistrzem, by kształto-
wać siebie na podstawie jego słów, czy-
nów i pism. W ST termin "uczeń" wystę-
puje tylko u Izajasza, który mówi o "swo-
ich uczniach" (Iz 8,16). W epoce Jezusa
termin ten oznacza tych, którzy słuchali
nauk mistrza - rabbiego. Ewangeliści na-
zywają uczniami wszystkich, którzy idą za
Jezusem. W węższym znaczeniu chodzi
o dwunastu apostołów. W EwangelŹŹ we-
dług św. Jana mowa jest o uczniu, które-
go Jezus miłował" (~ 13,23); tradycja roz-
poznaje w nim Jana, z którym może się
utożsamiać każdy chrześcijanin.
Z. i p. Kto nie jest rie Mną, jest przeciwko mnie
(~M 12,30) - odrzucenie chwiejnych, niepew-ł
nych, niezdecydowanych.
Lit. P. Emmanuelł Tu (1978, r),
(Pójdź za mną) - dziś, tak jak i wczoraj, "Głos
wzywa mnie wbrew mnie samemu".
uczta
uczta Baltazara. Daniel opisuje ucztę
Baltazara i jego dworzan w Babilonie ob-
leganym przez Persów (Dn 5). Do picia
użyto naczyń pochodzących z grabieży w
świątyni Jerozolimskiej; nagle pojawiła się
tajemnicza ręka i napisała na ścianie dziw-
ne słowa. Król wezwał mędrca Daniela,
który wyjaśnił, napis aram.: mene, tekel,
ufarsin (znany powszechnie jako mane, te-
kel, fares): "policzone, zważone, podzielo-
ne". "Mene - Bóg obliczył twoje panowa-
nie i ustalił jego kres. Tekel - zważono cię
na wadze i okazałeś się zbyt lekki. Fares-
twoje królestwo uległo podziałowi; oddano
je Medom i Persom". Tej samej nocy Bal-
tazar został zabity; był to upadek imperium
babilońskiego. Teksty Daniela zalicza się
do apokaliptycznego gatunku literackiego.
Lit. ł A. Mickiewicz Bakczysaraj (Sonety krym-
skie,1826). J. Słowacki Paryż (1833).
Ikon. Uczta Baltazara: głowica kolumny
w Vzelay (XII w.); rzeźba, katedra w Amiens
(XIII w.); J. Martin (XIX w., Toronto).
Muz. W. Walton Belshazzaria feast (1931,
Uczta Baltazara), oratorium.
symbolika uczty. Izajasz zapowiada, że
Bóg przygotowuje dla wszystkich ludów
wielką ucztę, która ma oznaczać nadej-
ście czasów mesjańskich (Iz 25,6). NT po-
dejmuje tę wizję ofiarowanego wszystkim
zbawienia (Mt 8,11). W Przypowieści o
uczcie (Łk 14,15-24) występuje ojciec,
który zaprasza na ucztę przyjaciół, ale
wszyscy wymawiają się pod różnymi pre-
tekstami. Oburzony pan domu każe spro-
wadzić do sali biesiadnej ubogich, śle-
pych, chromych; to oni dostąpią pełni ży-
cia, do której Bóg zaprasza człowieka.
W NT mowa jest kilkakrotnie o uczcie:
gody w Kanie Galilejskiej, uczta Heroda
Antypasa, podczas której Herodiada zażą-
dała głowy Jana Chrzciciela, uczta u Ma-
teusza Lewiego, u Szymona Trędowatego.
Zob.: głód; królestwo.
Lit. P. Calderon La cena del rey Baltasar
(1634, Uczta Baltazara), sztuka religijna,
w której alegoryczne postacie - Bałwochwal-
stwo, Próżność i śmierć prowadzą dialog z
Baltazarem i z prorokiem Danielem.
Ikon. Tintoretto Uczta Baltazara (1544, Wie-
deń). G. Dor Daniel wyjaśnia napis..., ilustra-
cja do BiblŹŹ świętej (1866).
ukamienowanie [łac. lapidatio, od lapis
= kamień]. Znane w starożytnej Grecji
wykonanie wyroku śmierci przez uderze-
nia kamieniami było zazwyczaj karą, któ-
rą zbiorowość wymierzała winnemu, aby
podkreślić swoje całkowite odcięcie się
od jego winy, unikając wszelkiego z nim
kontaktu. Prawo żydowskie przewidy-
wało tę karę w wypadku bałwochwal-
stwa, bluźnierstwa, czarów, świętokradz-
twa, pogwałcenia szabatu lub cudzołóstwa
(Lb 15,32-36). Dwaj świadkowie koniecz-
ni wg Prawa, przy każdym wyroku skazu-
jącym na śmierć, musieli rzucić pierwszy
kamień. Jan Ewangelista podaje, że do Je-
zusa przyprowadzono kobietę pochwyco-
ną na cudzołóstwie. Jezus wtedy powie-
dział: "Kto z was jest bez grzechu, niech
pierwszy rzuci na nią kamień", wyrażając
w ten sposób swój sprzeciw wobec skazy-
wania na śmierć grzesznej kobiety.
Pierwszy diakon, Szczepan, został uka-
mienowany za rzekome bluźnierstwo
przez przedstawicieli synagogi żydow-
skiej i ~ Sanhedrynu (Dz 7,58).
ukoronowanie Najświętszej Maryi
Panny. Według starożytnej tradycji-
Maryja, po Wniebowzięciu, została ukoro-
nowana w niebie przez swego syna Jezusa.
Ikon. Tympanony z XII w.: Senlis, Mantes,
Notre-Dame de Longpont, Chartres, Bourges,
Strasburg. Fra Angelico (ok. 1437, Paryż).
E. Charonton (1453-54, Villeneuve-ls-Avi-
gnon. P. Veronese (1555-58, Wenecja). D. Ve-
lazquez (ok. 1641~3, Madryt).
ukrzyżowanie ~ krzyż - ukrzyżowanie.
umywanie nóg. W przeddzień śmierci
Jezus był wraz z apostołami w wieczerni-
ku, aby świętować Paschę żydowską.
W czasie Ostatniej Wieczerzy Jezus wstał
od stołu, wziął prześcieradło i tak, jakby
był niewolnikiem, zaczął umywać nogi
apostołom, zgodnie ze starożytnym zwy-
czajem. Piotr nie chciał się na to zgodzić:
"Panie, ty chcesz mi umyć nogi?" Wów-
czas Jezus wyjaśnił im symboliczną war-
tość tego gestu: " Jeżeli więc Ja, Pan i Na-
uczyciel, umyłem wam nogi, to i wyście
powinni sobie nawzajem umywać nogi"
(J 13,1-30), dając im przykład pokory
i przykazanie braterskiej miłości. Zob.:
Ostatnia Wieczerza; wieczernik.
Ikon. Giotto di Bondone Umywanie nóg (1303-
-05, Padwa). P. Lorenzetti Chrystus myjący
nogi św,. Piotrowi (1320, Asyż). F.M. Brown
Chrystus myjący nogi św. Piotrowi (1852-56,
Londyn).
upadek
"upadek człowieka". Wyrażenia tego
używali chrześcijanie, wskazując na kon-
sekwencje grzechu Adama, uważanego
za pierwszego człowieka; upadły człowiek
musiał opuścić raj - świat harmonŹŹ i
niewinności. Tekst biblijny (Rdz 3) nie
używa terminu "upadek" ani terminu
"grzech". Zob.: Zbawiciel; zbawienie.
upadek zbuntowanych aniołów. Apo-
kalipsa św. Jana przedstawia walkę Micha-
ła ze smokiem; ten, którego nazywamy
diabłem albo szatanem, został strącony na
ziemię, wraz ze swymi aniołami; upadek
ten symbolizuje zwycięstwo Boga nad siła-
mi zła (Ap 12,7-10).
Lit. Temat literacki wiąże się luźno z Księgą
Rodzaju i symbolizuje upadek związany z grze-
chem. Stanowi paralelę - symetrię do tematu
wyniesienia (A. de Lamartine, Ch. Beaude-
laire). Upadek człowieka: wg de Lamartinea
Mditations potiques (1820, Rozmyślania po-
etyckie, wyd. pol. 1822 pt. Dumania poety),
"Człowiek": "Człowiek to Bóg upadły, który
pamięta niebiosa". A. Camus podejmuje temat
poniżenia w Upadku (1956, wyd. pol. 1957),
odrywając go jednak całkowicie od kontekstu
biblijnego. Upadek aniołów: J. Milton Raj utra-
cony (1667, wyd. pol. 1791); de Lamartine La
Chute dun ange (1838, Upadek anioła); V. Hu-
go La Fin de Satan (1886, Kres szatana).
"Vade retro Satana" [łac., idź precz,
szatanie], słowa, które Jezus skierował do
szatana, gdy ten kusił Go na pustyni. Po-
dane są w EwangelŹŹ według św. Mateusza
(Mt 4,10).
Z. i p. Idź precz, szatanie! Wyrażenie używane
dla odepchnięcia kogoś i odrzucenia jego nie-
uczciwych propozycji.
vae soli" [łac., biada samotnemu], sło-
wa wypowiedziane przez Koheleta; za-
uważa on trudności, jakie ma człowiek sa-
motny w niebezpiecznych sytuacjach;
w razie upadku nie ma nikogo, kto by go
podźwignął. Zauważa także słodycz faktu
bycia we dwoje: "Również, gdy dwóch śpi
razem, nawzajem się grzeją; jeden nato-
miast jakże się zagrzeje?" (Koh 4,9-12).
Stąd sentencja vae soli często interpre-
towana jest w sposób bardziej konkret-
ny: "Biada temu, kto nie zawiera związ-
ku małżeńskiego!" Zob. Księga Koheleta
(Eklezjastesa).
Lit. J. Milton Raj utracony (1667, wyd. pol.
1791), sam Bóg mówi do Adama, skarżącego
się na samotność w Edenie: "Nie jest dobrze,
żeby mężczyzna był sam", powtarzając słowa
z Księgi Rodzaju (Rdz 2,18) i z Księgi Koheleta.
Wtedy Bóg stworzył Ewę.
wąż. Opowiadanie o pierwszym grzechu
zaczyna się od przedstawienia węża, jako
najbardziej przebiegłego ze wszystkich
stworzonych przez Boga zwierząt. W kul-
tach starożytnego Wschodu przypisywano
wężowi moc uzdrawiającą, wiążącą się
prawdopodobnie z przekonaniem, że wąż,
zmieniając łuskę, bezustannie się odradza.
Za ślad kultu oddawanego wężowi uważa-
ją niektórzy relację w Księdze Liczb o mie-
dzianym wężu (Lb 21,6-9). W świecie
Wschodu wąż jest uważany za zwierzę
święte, pozostające w kontakcie ze świa-
tem boskim, związane z życiem i z mądro-
ścią. Takim również jawi się w relacji
w Księdze Rodzaju, obiecując Ewie życie
i poznanie przewyższające wiedzę Boga
(Rdz 3,1-5), równocześnie jednak zostaje
odarty z mitu, z pewnością z zamiarem
walki z atrakcyjnością kultów magicznych:
wąż nie jest stworzeniem wyzwalającym,
lecz zwierzęciem przeklętym, nie daje ży-
cia, lecz śmierć. Łatwo więc zrozumieć, że
uznano go za symbol szatana, że z nim go
utożsamiano jako nieprzyjaciela człowieka.
Koran nie uwzględnia węża w opowiada-
niu o upadku Adama. Tradycja i legenda
wprowadziły węża i pawia do orszaku Ibli-
sa, kusiciela pary ludzkiej.
Lit. J. MIlton Raj Utracony (1667, wyd. pol.
1791), wspaniały wąż z Edenu (księga IX)
przekształca się w Piekle (księga X) w potwor-
nego pytona. P. Valry Channes (19?2, Uroki).
"Ebauche dun serpent" (Zamysł węża), albo
kuszenie próżnego poznania.
Ikon. Wąż występuje między Adamem i Ewą
w scenie kuszenia: Rafael ;
A. Giacometti Adam i Ewa (1907, Zurych).
Ma on rozmiary pytona, lecz również może
mieć głowę kobiety: Fra Filippo Lippi Kuszenie
Ez~~~ (XV w., Florencja).
wąż miedziany. Kiedy Izraelici znajdo-
wali się na pustyni, byli kąsani przez węże,
Mojżesz więc na polecenie Boga sporzą-
dził ze spiżu węża i umieścił go na wyso-
kim słupie. Ukąszeni przez jadowite węże
mieli spoglądać na niego z wiarą w obie-
cane przez Boga uzdrowienie (Lb 21,9).
Przechowywany potem w świątyni, mie-
dziany wąż stał się przedmiotem przesąd-
nych wierzeń i Ezechiasz kazał go znisz-
czyć (2 krl 18,4). Jezus mówiąc o swym
przyszłym ukrzyżowaniu, porównywał sie-
bie do miedzianego węża, wybawiającego
tych, którzy w Niego wierzą (~ 3,14-15).
Ikon. Rękopis .Miscellanea z British Library
(1280, Francja). Obrazy: MIchał Anioł (1~12,
Rzym); Tintoretto (1544, Wenecja); P.P. Ru-
bens (161?, Londyn); A. Wan Diyck (ok. 1628,
Madryt).
wdowa z Naim. Niedaleko miasta Na-
im (obecnie Nain) w południowej Galilei,
u stóp góry Tabor, Jezus spotkał orszak
żałobny. "Wynoszono umarłego - jedy-
nego syna matki, a ta była wdową"
(Lk 7,11-17). Zdjęty litością Jezus powie-
dział: Młodzieńcze, tobie mówię, wstań!
Zmarły usiadł i zaczął mówić".
Weronika [od gr. Beronike = przynoszą-
ca zwycięstwo, albo od łac. vera icort =
prawdziwy obraz]. Weronika jest wymie-
niona w Ewangeliach wśród świętych nie-
wiast, które towarzyszyły Jezusowi w dro-
dze na Kalwarię, lecz Tradycja przypisuje
to imię kobiecie, która miała otrzeć z potu
i krwi twarz Chrystusa w drodze na
~ Golgotę; Rysy Tej twarzy miały pozo-
stać odbite na płótnie. Weronika do dziś
pozostaje główną postacią szóstej stacji
Drogi Krzyżowej. Zob.: Droga Krzyżowa;
oblicze - oblicze Boga (oblicze Chrystusa).
Lit. P.J. Jouve Sueur de sang (1933, Krwawy,
pot), "Crachats!" (Plwanie). P. Emmanuel Ja-
cob (1970, Jakub).
Ikon. Przedstawianie św. Weroniki łączy się
nierozerwalnie ze świętym Obliczem odbitym
na chuście: posąg w Notre-Dame dEcouls
(1310); MIstrz z Flmalle (ok. 1430, Frankfurt
nad Menem); El Greco;
G. Rouault (1945, Paryż).
werset, drobny fragment tekstu biblij-
nego, stanowiący samoistną całość tre-
ściową, z zasady wyodrębniony graficz-
nie (często numerowany). Podobnie jak
numerowanie rozdziałów, tak i podział
na wersety sięga początków druku (R. Es-
tienne, 1555).
Lit. wersety zamieszczali w poezji lub w prozie
poetyckiej: H.F. de Lamennais Słowa wieszcze
(1834, wyd. pol. 1834), w XX w. A. Gide,
P. Claudel, O.V. Milosz, Loys Masson i wielu
innych.
wiara - wierny. Termin "wiara" ozna-
cza dzisiaj "wierzenie w Boga". Lecz dla
człowieka BiblŹŹ w ogóle nie istniała te-
za niewiary w znaczeniu współczesnym.
W BiblŹŹ wiara oznacza "zawierzenie" i jest
niewzruszonym przylgnięciem do Boga,
wręcz utożsamieniem się człowieka ze sło-
wem i z wolą Bożą, mimo ciężkich do-
świadczeń. Mieć wiarę, być wiernym, całe
swoje życie kształtować wg wzajemnych
zobowiązań ~ przymierza (przymierze
z Bogiem). Zgodnie z etymologią łac.
(fides = obietnica] wiernym jest ten, kto
wiąże się z kimś innym danym słowem.
Bóg jest więc pierwszym wiernym, gdyż
nigdy nie wycofuje się z obietnicy miłości,
danej swemu ludowi. Pierwszym wzorcem
wierzącego człowieka jest ~ Abraham,
oczyszczony z grzechów przez swoją wia-
rę. Święty Paweł w Liście do Rzymian sze-
roko rozwija temat zbawienia przez wiarę.
Niewierny natomiast zdradza dane przez
siebie obietnice; jest niestały, jak oblu-
bieniec, który dopuszcza się wiarołom-
stwa, cudzołóstwa. Ezechiel porównuje
lud Izraela do małżonki, która bezwstyd-
nie uprawia nierząd (Ez 16). Podobnie jak
małżonek, tak i Bóg odkryje jej hańbę,
lecz także przebaczy jej wszystko to, czego
się dopuściła. Bezbożni i niewierni są to
więc ludzie oddani innym kultom niż kult
Boga Abrahama i nie przestrzegają przy-
kazań ~ Dekalogu. Z wiarą łączy się za-
wierzenie i zaufanie: "ludzie małej wiary",
mówi Jezus do swoich uczniów, lękają-
cych się burzy (Mt 8,26). Wierzący po-
kłada ufność w skuteczność modlitwy,
ufność opartą na obietnicy Jezusa: "Pro-
ście, a będzie wam dane; szukajcie, a znaj-
dziecie" (Mt 7,7).
Z. i p. Wiara, która góry przenosi (Mt 17,20-
-21) - wiara dokonująca cudów. Być jak nie-
wierny Tomasz - wierzyć tylko w fakty wyraźnie
potwierdzone albo takie, które można osobiście
sprawdzić. język potoczny przeciwstawia takiej
postawie wiarę ludzi prostych, naiwną łatwo-
wierność. Jeszcze pełni złudzeń, gdyż wyczeku-
ją tego, co niemożliwe, to ci, o których mą-
drość ludowa ironicznie mówi: "Tylko wiara
zbawia". Aluzja do zbawienia przez wiarę
(lub) uczynki (~k 2,14), pochodzenie tego
wyrażenia przypisuje się protestantyzmowi.
Lit. Wiara i rozum. - Myśl filozoficzna, zarów-
no u Chrześcijan, jak i u żydów, rozważała
związek między rozumem a wiarą. Klemens
z AleksandrŹŹ w Kobiercach (II w., wyd. pol.
1991; tytuł przywołuje na myśl tkaninę, prze-
platanie nici), usiłuje wykazać ich zgodność
i na tej podstawie zbudować filozofię chrześci-
jańską. święty Bazyli Wielki Homilia o wierze
(IV w., wyd. pol. 1947 pt. Wybór homilŹŹ i ka-
zań). Majmonides Przewodnik dla błądzących
(1190, wyd. pol. 1872).
Dla M.E. de Montaignea i B. Pascala Bóg nie
może stanowić przedmiotu dowodzenia rozu-
mowego; wiary nie osiąga się w wyniku rozu-
mowania. Montaije Próby (księga II, rozdział
12; 1580-88, wyd. pol. 1957), "Apologia Ray-
monda Sebonde": jeżeli człowiek nie może
mieć poznania pewnego, to nie za pośrednic-
twem swojego rozumu będzie on wysnuwał
wnioski o Bogu, którego istota różni się rady-
kalnie od natury ludzkiej. Pascal Myśli (1670,
wyd. pol. 1921): "Wiara jest czymś różnym od
dowodu - jedno jest ludzkie, drugie jest darem
Boga." "Boga czuje serce, nie rozum" [tłum.
T. Boy-Żeleński].
Racjonalizm XVIII w. szuka Boga inaczej niż
poprzez wiarę. Bóg, którego on przyjmuje-
postawa deistyczna - jest twórcą natury:
"Wszechświat wprawia mnie w zakłopotanie
i nie mogę przypuszczać, by ten zegar miał ist-
nieć, a nie byłoby zegarmistrza" (Voltaire, saty-
ra wierszem Les Cabales, 1772, Intrygi).
Wiek XVIII pokpiwa sobie z wierzących w nie-
jasne Objawienie. Wiara staje się nieporówny-
walna z rozumem: "Wiara polega na dawaniu
wiary nie temu, co jest prawdziwe, lecz temu,
co fałszywe dla naszego rozumienia" (Voltaire
Dictionnaire philosophique,1764, Słownik filozo-
ficzny, artykuł "Foi" - Wiara).
Wiara - wierzenie dzięki temu, co widzialne,
czy też zakorzenione w tym, co istnieje poza
widzialnym? J.J. Rousseu Emil (1762, wyd. pol.
1955), "Wyznanie wiary wikarego sabaudzkie-
go", stara się pogodzić naturalne "światło" i
swe wewnętrzne odczucie, które nazywa wia-
rą: "Spójrzcie na widowisko natury; posłuchaj-
cie wewnętrznego głosu; wszystko mówi o tym,
że istnieje Istota Najwyższa" [tłum. M.Z.].
F.R. de Chateaubriand w Duchu wiary chrześci-
jańskiej (1802, wyd. pol. 1816) przemawiał ta-
kim samym językiem, aby współczesnych mu
przybliżyć do Boga. Istota Najwyższa i Bóg,
którego czciła wiara przodków, byłby jednym
i tym samym Bogiem. A. de Musset tymcza-
sem stwierdza, że wiara wyszła zrujnowana
z doświadczenia sceptycyzmu i racjonalizmu.
Stąd paradoks zaskakującego
oświadczenia Ch. Pguy w Le Porche du mystre
de la deuxime vertu (1911, Portyk misterium
drugiej cnoty); to mówi Bóg: "Wiara, to mnie
nie zadziwia, to nie budzi zdziwienia. Ja prze-
cież tak bardzo jaśnieję w mym stworzeniu...
we wszystkich moich tworach" [tłum.
B. Ostromęcki]. Tekst, który zdaje się być
w sprzeczności z mistycznym doświadczeniem
Wiary pośród nocy - "Nie widzieć Ciebie to
znaczy Cię oglądać. Obecność twa mnie ośle-
pia", oświadcza P. Emmanuel Jacob (1970, Ja-
kub). Lecz jak wytłumaczyć doświadczenia
osoby wierzącej? "Języki zmęczone są objaśnia-
niem, wyobrażenia ludzi inteligentnych są
opóźnione" (J. Halewi).
Ekr. Męczeństwo ,Joanny d arc C.Th. Dreyera
(1928) i Proces Joanny darc R. Bressona
(1962) są rozważaniami nad tajemnicą wiary.
wieczernik [łac. cenaculum = jadalnia],
pomieszczenie w Jerozolimie, w którym
Jezus razem z apostołami spożywał Ostat-
nią Wieczerzę (Mk 14,14-16). Bez wąt-
pienia w tej samej sali apostołowie zgro-
madzili się po śmierci Jezusa, tam Jezus
się im ukazywał, i tam po Wniebowstąpie-
niu został im zesłany Duch święty
(Dz 2,1).
Lit. Wieczernik - nazwa nadana grupie mło-
dych romantyków, którzy w 1823-24 spotykali
się w salonie Ch.E. Nodiera w Arsenale, a na-
stępnie od 1827 u V. Hugo. E. Bryll Wieczer-
nik (1988).
wiejadło, rodzaj kosza lub wielkiej szufli
- łopaty służącej do przesypywania ziarna
w celu oczyszczenia go, oddzielając je od
słomy i plew. Skrążanie (oddzielanie ziar-
na od plew) występuje jako metafora sądu
i ukarania złych ludzi (Iz 41,15-16;
wr 15,7; 51,2). W EwangelŹŹ Jan Chrzciciel
zwiastuje ludowi przyjście Tego, który
oczyści omłot, zbierze pszenicę, a plewy
każe spalić (Łk 3,17). Temat ten bliski
jest tematowi dobrego ziarna i kąkolu oraz
tematowi żniw na ziemi w Apokalipsie
św. Jana (Ap 14,14-16). Zob. Sąd Osta-
teczny.
Z. i p. Oddzielić dobre ziarno od plew.
wielbić ~ adorować.
wielbłąd. Wielbłąd arabski, a dokład-
niej dromader, jest zwierzęciem ideal-
nym na pustyni. Na przykład królowa
Saby przybyła do króla Salomona z
"wielbłądami dźwigającymi wonności i
bardzo dużo złota oraz drogocennych ka-
mieni" (1 krl 10). Żydzi nie mieli prawa
jeść mięsa tego uważanego za nieczy-
ste zwierzęcia, podobnie jak mięsa osła
czy wieprza (Pwt 14,7-8). Sierść wiel-
błąda służyła do wyrobu siermiężnych
ubrań, takich, jakie nosił np. Jan Chrzci-
ciel (Mk 1,6). Wielbłąd występuje w nie-
których obrazowych wyrażeniach: Mate-
usz podaje, że Jezus napominał hipokry-
tów, którzy przecedzają komara, a połyka-
ją wielbłąda (Mt 23,24) i bogaczy, którym
trudno będzie wejść do królestwa niebie-
skiego (Mt 19,24).
Z. i p. Chcieć przeprowadzić wielbłąda przez
ucho igielne.
Lit. Lł. Staff Ucho igielne (1927). M. Hemar
Doświadczenie (Koń trojański,1936).
Wielkanoc, Pascha. Uczniowie Jezusa
każdego roku obchodzili uroczyście Jego
Zmartwychwstanie w pierwszy dzień ty-
godnia po żydowskim święcie ~ Pas-
chy (czyli w niedzielę), łamiąc chleb, tak
jak On im to polecił. W II w. papież Wik-
tor ustalił dzień chrześcijańskiej Paschy
(Wielkanocy) na niedzielę, bez odniesie-
nia do Paschy żydowskiej, obchodzonej
14. dnia miesiąca nisan. Na liturgiczną
celebrację Wielkiej Nocy (Paschy) składa
się wspomnienie ostatnich chwilł Jezusa:
Wielki Czwartek - Ostatnia Wieczerza,
czyli ostatni posiłek, który Jezus spożył ze
swymi uczniami i ustanowienie Euchary-
stŹŹ; Wielki Piątek - Ukrzyżowanie, śmierć
Jezusa i złożenie do grobu; celebracja
Zmartwychwstania, w noc z Wielkiej So-
boty na niedzielę paschalną.
Dla chrześcijan Jezus jest barankiem pas-
chalnym, ofiarowanym dla zbawienia
wszystkich ludzi. Pascha - to także przej-
ście [hebr. pesach]. Jezus przechodzi od
śmierci do życia i zapowiada przejście
chrześcijanina od śmierci do życia z Bo-
giem. Zob. zmartwychwstanie.
Z. i p. Raz do roku około Wielkiej Nocy - zgod-
nie z obrzędem Kościoła katolickiego, spowia-
dać się i przyjmować komunię św. z okazji
świąt Wielkanocy.
Lit. Lł. Tołstoj Zmartwychwstanie (1889-99),
święta Wielkanocne w prawosławnej Rosji pod
koniec XIX w. B. Cendrars Paques a New York
(1912, Wielkanoc w Nowym Jorku), tęsknota
za wiarą wywołana tułaniem się po nowo-
czesnych miastach; poemat z pewnością stał
się inspiracją dla G. Apollinairea w "Zone"
(Strefa) - Alcools (1913, Alkohole). P. de la
Tour du Pin w Le Second Jeu (1959, Druga
gra), poemat "Prface" (przedmowa).
Muz. H. Schuetz Historia der fr"hlichen und
Siegreichen Auferstehung unseres einigen Erl"sers
und Seligmachers Jesu Christi (1623, Histo-
ria Zmartwychwstania), oratorium wielkanoc-
ne. N. Rimski-Korsakow Wielkanoc rosyjska
(1888), suita symfoniczna. A. Honegger Wiel-
kanoc w Nowym Jorku, solo i kwartet smyczko-
wY).
Wielki Piątek, piątek poprzedzający
Wielkanoc. Tego dnia chrześcijanie wspo-
minają śmierć Jezusa na Golgocie. Zob.:
krzyż - ukrzyżowanie; męka Chrystusa.
Wielki Post [łac. dies quadregesima =
; czterdziesty dzień], post czterdziestodnio-
wy, w chrześcijaństwie zw. Quadregesi-
ma, oznacza okres czterdziestu dni przed
Wielkanocą. Dla katolików jest to okres
pokuty, przypominający czas, jaki Jezus
spędził na pustyni przed rozpoczęciem
działalności publicznej. Rygory Wielkiego
Postu (post i powstrzymywanie się od po-
karmów mięsnych) z czasem uległy złago-
dzeniu. Zob. post.
; Lit. Walka Karnawału z Postem (karnawał-
cielesność w całym tego słowa znaczeniu) to je-
den z tematów francuskiej i hiszpańskiej litera-
tury średniowiecznej. Ruiz Juan zw. Arcipreste
de Hita Księga dobrej miłości (1343, wybór Pol.
1980), fragment w stylu burleski opisuje walkę
Don Carnala (Karnawał) z Dońą Cuaremą
(Wielki Post), obrazującą walkę między zmy-
słowością a wiarą. F. Rabelais podejmuje ten
motyw, który stał się już tematem folklo-
rystycznym, w Quart Livre (Czwarta Księga,
1552, wyd. pol. 1916 pt. Gargantua i Panta-
gruel, odwołując się do postaci alegorycznej
Popielca, wcielenia ascetyzmu, wobec radości
życia reprezentowanej przez Mięsopusta.
W okresie Wielkiego Postu kaznodzieje gło-
szą kazania, z których najsławniejszymi pod
względem literackim były kazania J.B. Bossue-
ta, wygłaszane w Paryżu do różnego rodzaju
słuchaczy: Wielki Post Braci św. Franciszka
(1660; słuchaczami były osoby z wyższych
sfer), Wielki Post Karmelitów (1661; słuchacze
skupieni), Wielki Post Luwru (1662; król i
dwór królewski), Wielki Post w Saint-Gemsain
(1666).
Ikon. P. Breugel st. Walka Karnawału z Postem
(1559, Wiedeń).
wieprz. Dla Żydów, podobnie jak dla
innych mieszkańców rejonu basenu Mo-
rza Śródziemnego, np. Egipcjan, świnie
były przedmiotem wstrętu i obrzydzenia.
Jedzenie mięsa wieprzowego było absolut-
nie sprzeczne z Prawem Mojżeszowym;
uczony w Piśmie Eleazar wolał umrzeć,
niż zjeść wieprzowinę (2 Mch 6,18-20).
Jezus oświadczył, że nie należy rzucać pe-
reł między wieprze, świnie mogłyby pode-
ptać perły (Mt 7,6). Syn marnotrawny zo-
stał wysłany w pole, gdzie miał paść świ-
nie (Łk 15,15), co było najgorszym
poniżeniem (Syn marnotrawny). We-
dług Marka, kiedy Jezus wypędził z nie-
szczęśliwego człowieka duchy nieczyste,
weszły one w wieprze, pasące się na wzgó-
rzu; wówczas stado rzuciło się do jeziora
i utonęło (Mk 5,2-13). Zakaz jedzenia
wieprzowiny do dziś jeszcze obowiązuje
żydów i muzułmanów.
wierny wiara - wierny.
wieża Babel [hebr. bawel = pomiesza-
nie; gr. Babylon]. Biblijny opis wieży Ba-
bel inspirowany był piętrowymi pirami-
dami o nazwie "zikkurat", których ruiny
odnaleziono w MezopotamŹŹ. Po wynale-
zieniu sposobu wypalania cegieł, ludzie
zapragnęli wybudować miasto, a w nim
wieżę, której wierzchołek sięgałby nie-
ba. Chcąc ukarać ludzi za ich pychę,
Bóg podzielił ich odmiennością języków,
A następnie rozproszył po całej ziemi
(Rdz 11,1-9). Autor biblijny wyjaśnia na-
zwę Babel za pomocą etymologŹŹ ludowej
na podstawie podobieństwa zachodzące-
go między hebr. nazwą Babilonu [bawel
= brama Boga] a wyrazem hebr. balal
(w formie piel balbel = sprawić zamiesza-
nie). Poza karą za przewinienie zbiorowe,
zdarzenie to można również odczytać jako
potępienie cywilizacji miejskiej. Zob. ze-
słanie Ducha świętego.
Z. i p. Istna wieża Babel- wszyscy mówią jed-
nocześnie.
Lit. Dante, "Piekło" z Boskiej komedŹŹ (1307-
-21, wyd. pol. 1947, pieśń 31); wokół studni
dziewiątego kręgu zebrani są wszyscy ci, któ-
rzy zdradzili; pośród nich Nemrod, który stara-
jąc się wznieść wieżę Babel, zasiał niezgodę.
J.L. Borges Fikcje (1942, wyd. pol. 1972), "Bi-
blioteka wieży Babel". R. Caillois zaznacza,
że ta biblioteka należy do niebiblijnego sym-
bolizmu labiryntu, realnego lub metaforyczne-
go, macierzyństwa, moralności lub rozumu.
P. Emmanuel Babel (1952), człowiek chce do-
równać Bogu poprzez swą koncepcję budowa-
nia świata, i zostanie ukarany za brak umiaru.
W. Szymborska Na wieży Babel (Sól,1962).
Ikon. Wieża Babel: Saint-Savin, fresk (XII w.);
P. Bruegel st. (1563, Wiedeń); H. Flandrin
(1861, kościół Saint-Germain-des-Prs, Paryż).
Budowa wieży Babel, mozaika (XIII w., bazylika
św. Marka w Wenecji). Budowa wieży Babel,
arras (ok. Poł. XVI w., warsztaty brukselskie,
Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków).
Muz. A. Rubinstein Der Thurm zu Babel
(1869, Wieża Babel), oratorium; I. Strawiński
Babel (1953), kantata.
wino. Księga Rodzaju przypisuje wynale-
zienie sztuki sporządzania wina Noemu
(Rdz 9,20), wskazując przez to na staro-
żytność uprawy winorośli. Wino składane
było jako ofiara z płynów wraz z codzien-
ną ofiarą całopalną w Świątyni Jerozolim-
skiej (Wj 29,40). Wino do użytku co-
dziennego było zawsze rozcieńczone wo-
dą, a pijaństwo, podobnie jak wszelkie
nadużycia, było potępiane (Prz 20,1;
23,29-35). Wino stosowano także w me-
dycynie, do odkażania ran (Łk 10,34),
a pomieszane z mirrą - jako środek znie-
czulający (Jezus w czasie ukrzyżowania
odmówił jego przyjęcia, Mt 27,34).
Podczas Ostatniej Wieczerzy Jezus wziął
kielich wina i zwrócił się do apostołów ze
słowami: "To jest moja Krew Przymierza"
(Mt 26,27; Mk 14,24) i dzisiaj także, w li-
turgŹŹ chrześcijańskiej wino symbolizuje
przelaną w ofierze Krew Chrystusa.
Z. i p. Nie wlewa się młodego wina do starych
bukłaków. Przysłowie cytowane za św. Mate-
uszem (Mt 9,17), który dodaje: "W przeciw-
nym razie bukłaki pękają, wino wycieka, a bu-
kłaki się psują". Potocznie - nowe idee trud-
no pogodzić z dawnymi strukturami; nie mogą
się one rozwijać bez rozsadzenia dawnych
struktur.
Lit. R. Rolland w Colas Breugnon (1919, wyd.
Pol. 1921) wino nazywa żartobliwie wodą No-
ego. J.C. Renard Incantation des eaux (1961,
Zaklęcie wód), poetyckie rozważania nad bi-
blijnymi symbolami wody, wina i ognia.
winorośl. Ta śródziemnomorska roślina
dobrze się przystosowała do klimatu Pa-
lestyny, ale wymaga żmudnej pracy, o któ-
rej często jest mowa w BiblŹŹ (np. Iz 5).
Święto winobrania stanowiło część Świę-
ta Zbiorów (Wj 23,14; Pwt 16,13) albo
święta Namiotów (Szałasów, zw. też
Kuczki, hebr. Sukot), obchodzonego je-
sienią; towarzyszyły mu śpiewy i tańce
(Sdz 21,19-21). Szałasy miały prawdopo-
dobnie przypominać chatki z gałęzi, budo-
wane w sadach i winnicach na okres zbio-
rów. Ozeasz pierwszy użył jako przenośni
porównania ziemi Izraela do żyznej winni-
cy (Oz 10,1). Izajasz odwrócił porówna-
nie: Izrael nie daje owocu pomimo starań
Boga; Bóg więc opuści go (Iz 5,1-7; te-
mat podjęty w,~r 2,21 i Ez 17,1-10). Po
wygnaniu babilońskim wszyscy błagali Bo-
ga, aby znowu roztoczył opiekę nad tą
winnicą (Ps 80,9-17; Iz 27,2-11).
W ewangeliach synoptycznych Jezus po-
sługuje się obrazem winnicy jako przypo-
wieści o Królestwie Bożym (Mt 20,1-8;
21,28-31; 33-41). W EwangelŹŹ według św.
Jana Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy
nazywa siebie prawdziwym krzewem win-
nym, takim, którego owoce nie zawio-
dą oczekiwań właściciela winnicy - Boga
(~ 15,1-5).
Wniebowstąpienie Pańskie [łac.
ascendere = wstępować w górę, wchodzić],
uniesienie się Jezusa wraz z ciałem do nie-
ba, przybytku Boga; także - święto obcho-
dzone przez Kościół na pamiątkę tego wy-
darzenia; dla chrześcijan, zmartwychwsta-
ły Chrystus wszedł do Chwały Boga. Ma-
rek i Łukasz w swoich Ewangeliach opisu-
ją, że Jezus, po wyprowadzeniu swych
uczniów poza Jerozolimę, odłączył się od
nich i został wzięty do nieba (Mk 16,19;
Łk 24,51). W Dziejach Apostolskich Łukasz
umiejscawia Wniebowstąpienie na Górze
Oliwnej, w czterdzieści dni po Zmar-
twychwstaniu Pańskim: obłok zakrył Jezu-
sa przed oczyma uczniów (Dz 1,9).
Lit. Święty Augustyn Kazanie na dzień Wnie-
bowstąpienia (wyd. pol. 1936, pt. Wybór ka-
zań), "Zmartwychwstanie Pana naszego jest
naszą nadzieją; Wniebowstąpienie naszego Pa-
na jest naszą chwałą". G. Apollinaire Alcools
(1913, Alkohole), "Zone" (Strefa), Jezus wstę-
pujący do nieba porównany jest do współcze-
snych lotników: "Diabły w przepaściach pod-
noszą głowę, by spojrzeć na ptaka stuleci",
podczas gdy "Anioły latają dookoła ślicznego
lotnika" [tłum. A. Ważyk]. R. Brandstaetter
Wniebowstąpienie (Pieśń o moim Chrystusie,
1960).
Ikon. Wniebowstąpienie Jezusa: Fra Angelico
(1440-47, Florencja); A. Mantegna (1463-68,
Florencja); Rembrandt (1636, Monachium);
J.M. Sert (1930).
Muz. O. Messiaen Lascension (1933, Wnie-
bowstąpienie), medytacja symfoniczna.
Wniebowzięcie Najświętszej Ma-
ryi Panny [łac. assumptio, od assumere =
przyjąć do siebie, przyjąć do nieba,
strzec], wyniesienie Najświętszej Dziewicy
Maryi do nieba; nie potwierdzone w Bi-
blŹŹ. Od 1950 Wniebowzięcie stało się
dogmatem wiary, sformułowanym przez
papieża Piusa XII na podstawie Trady-
cji. Podobnie jak Maryja była wolna od
grzechu pierworodnego poprzez swoje
Niepokalane Poczęcie ( Niepokalane
Poczęcie Najświętszej Maryi Panny), tak
i przez Wniebowzięcie została uwolniona
od śmierci. Protestanci odrzucają ten do-
gmat. Uroczystość Wniebowzięcia, naj-
starsze święto ku czci Matki Bożej jest ob-
chodzone 15 sierpnia. W monarchŹŹ franc.
uroczyście świętowano dzień 15 sierpnia,
zgodnie ze ślubowaniem Ludwika XIII,
który zawierzył Francję Najświętszej Dzie-
wicy. Napoleon I i Napoleon III ten wła-
śnie dzień obrali za dzień ich patrona-
św. Napoleona.
Lit. J. Twardowski Wniebowzięcie Maryi
(Niebieskie okulary, 1980).
Ikon. Wniebowzięcie Matki Boskiej: Correggio
(1530, Parma); Masolino da Panicale (1435,
Neapol). Tycjan Wniebowzięcie najświętszej
Maryi Panny (1518, Wenecja). El Greco Wnie-
bowzięcie Maryi (1608, Toledo). P.P. Rubens
Wniebowzięcie Maryi (1628, katedra Notre-Da-
me w AntwerpŹŹ). Ch.A. Bridau, rzeźba na
chórze katedry w Chartres (1773). Anonimo-
wy pol. malarz, środkowa część tryptyku w ko-
ściele w Warce (XVI w.).
Muz. Msza Assumpta est Maria (Maryja została
wzięta do nieba) G.P. da Palestriny (XVI w.).
M.A. Charpentier (XVII w.).
woda
woda i życie. Woda jest uniwersalnym
symbolem życia i czystości. Najbardziej
różnorodne kosmogonie przywołują obraz
wód pierwotnych, podobnie jak opowia-
danie o stworzeniu świata w Księdze Ro-
dzaju: "Duch Boży unosił się nad woda-
mi" (Rdz 1,2). Liczne fragmenty BiblŹŹ
dowodzą, jak bardzo woda jest potrzebna
do codziennego życia. Ale jest ona rzad-
kością i dlatego trzeba kopać studnie lub
stawiać cysterny i naczynia, aby zbierać
wodę deszczową, a także budować syste-
my irygacyjne. W ST Lud Boży, udręczo-
ny pragnieniem na pustyni, błaga Mojże-
sza o wodę. Bóg więc mówi do Mojżesza:
"Weź w rękę laskę... Uderzysz w skałę,
a wypłynie z niej woda i lud zaspokoi swe
pragnienie" (Wj 17). W ten sposób łączą
się trzy typowe elementy: troskliwość Bo-
ga, ufność człowieka wierzącego oraz dar
wody, czyli dar życia. Woda jako życie we
wszystkich swoich postaciach odgrywała
istotną rolę przy uzdrawianiu chorych, na
przykład prorok Eliasz wysłał trędowatego
Naamana, aby zanurzył się w Jordanie,
a ten, gdy już wykonał polecenie i wyszedł
z wód Jordanu, skórę miał gładką i czystą,
gdyż uwierzył w Boga, przemawiającego
przez usta Eliasza (2 Krl 5). Opis ten by-
wał interpretowany w chrześcijaństwie ja-
ko zapowiedź chrztu, który "uzdrawia"
z grzechu. Każde oczyszczenie jest rodza-
jem uzdrowienia. Prawo Izraela zalecało
używanie wód źródlanych do oczyszczania
ludzi i rzeczy nieczystych (Lb 19), a lud
Izraela przestrzegał ablucji rytualnych
(oczyszczeń) i obmywania kielichów, na-
czyń, szat. Ponadto Izraelici stosowali ob-
rzędy oczyszczeń, zarówno fizycznych, jak
i moralnych, przez zanurzenie w zbiorni-
kach wody czystej (przy wejściu do świą-
tyni) albo w sadzawkach obrzędowych
(- Qumran).
W NT Jan Ewangelista opowiada, jak Je-
zus spotkał w pobliżu miasta Samaria
kobietę, która przyszła zaczerpnąć wody
ze studni. Jezus poprosił ją, aby dała mu
pić, a ugasiwszy pragnienie, mówił jej o
wodzie życia wiecznego: "Kto zaś będzie
pił wodę, którą Ja mu dam, nie będzie
pragnął na wieki" (J 4,1-42). Także tutaj
źródło wody symbolizuje życie Boże, try-
skające dla wierzących.
woda niszcząca. Woda, jako symbol
ambiwalentny może też niszczyć i powo-
dować śmierć, na przykład wody podczas
potopu, wody górne spływające z otwar-
tych przez Boga upustów niebieskich.
Morze, jeziora, wielkie obszary wodne,
wszystko to przerażało Izraelitów, którzy-
w przeciwieństwie do Fenicjan - nie byli
żeglarzami. Obawiali się burz, rozbicia
statków, przypływów morza. W głębokich
wodach jeziora Genezaret zostały zatopio-
ne w stadzie świń nieczyste duchy, które
dręczyły człowieka opętanego przez demo-
ny, uzdrowionego później przez Jezusa
(Mk 5,12-13).
woda chrztu. Łączy w sobie dwie war-
tości: życie i śmierć, w wodzie zanurza się
człowiek stary (grzesznik), który umiera,
a z wody po chrzcie wychodzi człowiek
nowy, obmyty z grzechu.
Lit. P. Claudel Cinq grandes odes (1906, Pięć
wielkich ód), "L'Esprit et PEau" (Duch i Wo-
da). J.C. Renard Incantation des eaux (1961,
Zaklęcie wód).
wonności. W BiblŹŹ często jest mowa
o wonnościach. Wyłączając okres żałoby
(2 Sm 14,2) namaszczano wonnościami
ciało (Rt 3,3; 2 Sm 12,20) i głowę
(Ps 23,5; Mt 6,17). Ciała zmarłych na-
maszczano wonnymi olejkami (Mk 14,8).
Istniała korporacja sprzedawców won-
ności. Lecz wonności miały także swój
sakralny wymiar. W Księdze Wyjścia
(w 30,34) Bóg wskazuje Mojżeszowi
substancje wchodzące w skład świętych
wonności: "będzie to dla was rzecz bardzo
święta..., lecz poświęcone jest ono dla Pa-
na" (Wj 30,36-37). Kapłan Zachariasz
otrzymał zapowiedź narodzin Jana Chrzci-
ciela w chwili, gdy składał w świątyni
przepisaną ofiarę kadzenia, składającą się
także z wonności (Łk 1,9). Liturgia z Apo-
kalipsy św. Jana posługuje się cztere-
ma złotymi czaszami pełnymi wonności
(Ap 5,8). Zob. kadzidło.
wskrzeszenie Łazarza Łazarz.
Wulgata [łac. vulgata = rozpowszech-
niona], łacińskie tłumaczenie BiblŹŹ doko-
nane przez św. Hieronima, ukończone ok.
405 r. W odniesieniu do NT, św. Hiero-
nim poprawił istniejącą już łac. wersję. Co
do ST, św. Hieronim, który nauczył się
języka hebr. w Palestynie u rabinów, pod-
jął nowe tłumaczenie na podstawie tekstu
oryginalnego. Tłumaczenie św. Hieronima
stało się "wulgatą", tłumaczeniem rozpo-
wszechnionym i do Soboru Watykańskie-
go II (1962-65) obowiązującym jako ofi-
cjalne w Kościele katolickim.
wybrany. Za wybraną uważana była
osoba lub zbiorowość naznaczona przez
Boga szczególnym powołaniem lub misją.
Tak więc w ST wybranie Izraela oznacza,
że Bóg wybrał naród, który będzie do Nie-
go należał, to pojęcie wyboru ściśle wią-
że się z pojęciem przymierza (Pwt 14,2).
Bóg spośród swojego ludu wybiera tak-
że niektóre jednostki: patriarchów, Mojże-
sza i Aarona, kapłanów i lewitów, królów
(Rdz 12;1 Sm 3;16,1-13). Nie jest poda-
ny powód takiego wyboru, gdyż Bóg jest
Panem suwerennym i jest całkowicie wol-
ny. Jednak wybór nakłada na jednostkę
lub zbiorowość określony zakres odpowie-
dzialności.
W NT termin ten odnosi się do - aposto-
łów, których Jezus wybrał, aby głosili Kró-
lestwo Boże (Łk 6,13; 9,57-61). Jezusa
sam Bóg Ojciec nazywa wybranym: "To
jest Syn mój wybrany" (Łk 9,35). Według
Piotra chrześcijanie - jako spadkobiercy
Obietnicy i przymierza - stają się "naro-
dem wybranym" (1 P 2,9). Zob.: łaska;
przymierze (Przymierze z Bogiem).
Z. i p. Wielu jest powołanych, lecz mało wybra-
nych (Mt 22,14) - mówi się tak np. o karierze,
którą wielu może usiłować robić, ale którą zro-
bi niewielu.
Lit. Dante Boska komedia (1307-21, wyd.
pol. 1947), poeta, prowadzony przez Beatry-
cze, przechodzi z czyśćca do raju wybranych.
T.A. d'Aubign Les Tragiques (1616, Rymy tra-
giczne), księga VII, "Jugement" (Sąd); w wyni-
ku Sądu Ostatecznego, Bóg umieszcza po swo-
jej prawicy wybranych; od tej chwili sędzia jest
ich bratem i zaprasza ich do "wiecznego trium-
fu w wiecznym królestwie zwycięstwa i po-
koju". Sermon sur le petit uombre des Jezus
(XVIII w., Kazanie o małej liczbie wybranych)
J.B. Massillona zawiera przejmującą wizję Sądu
Ostatecznego. W licznych dziełach literackich
wybór Boży jawi się jako zjawisko ambiwalent-
ne - jest obietnicą wielkości, ale także cierpie-
nia. przeżywają go także Mojżesz i Jozue
w Pomes antiques et modernes (1837, Poematy
starożytne i nowożytne) A. de Vigny'ego. Wy-
branie Boże jest cechą znamienną narodu ży-
dowskiego w dziełach E. Wiesla, I.B. Singera
i wielu innych. "Wybrany to człowiek, które-
go palec Boży przygważdża do muru": Diabeł
i Pan Bóg (1951, wyd. pol. "Dialog" 1960,
nr 11) J.P. Sartre'a ilustruje pogląd, jakoby ist-
nienia Boga nie dało się pogodzić z ludzką wol-
nością.
wygnanie. Termin ten oznacza uprowa-
dzenie, deportację do BabilonŹŹ ludno-
ści Jerozolimy i Judy po zdobyciu Jerozo-
limy w 586 p.n.e. przez króla babiloń-
skiego - Nabuchodonozora II. Deporto-
wano króla, arystokrację i rzemieślników
(r 39,1-14). Już w 605 p.n.e. Nabucho-
donozor II wziął kilku młodych ludzi, któ-
rych włączył do swojej służby (Dn 1,1-4).
Wygnańcy zajmowali się rzemiosłem i
handlem. Niektórzy odmówili powrotu do
Palestyny w 538 p.n.e., kiedy król perski
Cyrus Wielki, który zwyciężył w wojnie
z imperium babilońskim, stworzył im taką
możliwość (Ezd 1-2). U większości Izra-
elitów kolejne wygnania rozwinęły pra-
gnienie zachowania swej tożsamości i pra-
gnienie powrotu. Zob. niewola babilońska.
Lit. R. Garnier Les Juives (1583, Żydówki),
tragedia, lamentacje chóru młodych Żydówek
lękających się zemsty Nabuchodonozora II i
wywiezienia do Babilonu.
Koleje życia politycznego w XIX w. przyczyniły
się do tego, że w literaturze odżył hebr. temat
wygnania z dala od ojczyzny (F.R. Chateau-
briand, V. Hugo), przeplatający się z tematem
człowieka wygnanego z raju. A. de Lamanine
Mditations potiques (1820, Rozmyślania po-
etyckie, wyd. pol. 1822 pt. Dumania poety),
"Człowiek"; "Człowiek to Bóg upadły, który
pamięta niebiosa". H.F. de Lamennais Slowa
wieszcze (1834, wyd. pol. 1834); "Człowiek jest
wygnańcem na ziemi, jego prawdziwą ojczyzną
jest niebo". Bolesny temat wygnania inspiruje
znaczną część literatury żydowskiej wszystkich
epok, np. Ch. Pguy Notre jeunesse (1910, Na-
sza młodość); "Być gdzie indziej...wielkie po-
wołanie tego narodu... narodu, dla którego ka-
mieniem budowlanym jego domu będzie za-
wsze płótno namiotów". Powraca on jako
motyw przewodni u autorów XX w. E. Wiesel,
N. Sachs, S. Zweig (P. Haat Anthologie de
la posie juive 1985, Antologia poezji żydow-
skiej, rozdział O tu-
łaczce na wygnaniu). C. Vige Le Pome du re-
tour (1962, Poemat powrotu).
Ikon. Płaskorzeźba z Niniwy, pałac Sennache-
ryba (VII w., Londyn). D. Roberts Odejście He-
brajczyków (XIX w., Birmingham).
Wyjście, Exodus [łac.; gr. ksodos].
W XIII w. p.n.e. Hebrajczycy, prowadze-
ni przez - Mojżesza, opuścili Egipt, gdzie
popadli w poddaństwo, i wyruszyli do kra-
iny Kanaan. Udało im się ujść cało przed
ścigającym ich wojskiem faraona, następ-
nie przebywali przez czterdzieści lat na
pustyni. Księga Wyjścia, druga z kolei księ-
ga Pięcioksięgu, opowiada o wyjściu Izra-
elitów z Egiptu. Przypomina o ich niewoli,
opisuje narodziny i powołanie Mojżesza,
plagi egipskie, przejście przez morze
Czerwone. Wędrówka przez pustynię do-
prowadza do dwóch opisów Przymierza
(przymierze z Bogiem), z epizodem o zło-
tym cielcu włącznie. Szczegółowo jest opi-
sany Namiot Spotkania i jego wyposa-
żenie. Szczególny nacisk położony jest
na wyzwolenie z niewoli i na przymierze
Boga z Jego ludem za pośrednictwem
Mojżesza.
Lit. Th. Gautier w Romansie pewnej mumŹŹ
(1858, wyd. pol. 1911) podejmuje kilka epizo-
dów z biblijnej Księgi Wyjścia. J. Dobraczyń-
ski Pustynia (1955). J.S. Sito Z Pięcioksięgu
Mojżesza (Ucieczka do Egiptu,1964).
wypełnić Pismo [łac. complere = wy-
pełnić, dokończyć, dokonać]. W ST - po
obietnicy danej przez Boga następuje
oczekiwanie na jej realizację. Prorok
Daniel zgłębiał Pisma, obliczał lata,
które miały się "dopełnić" przed wyzwole-
niem Ludu Bożego, zgodnie z tym, co
Bóg objawił prorokowi Jeremiaszowi
(Dn 9,2).
NT. Dla ewangelistów ST to czas przy-
gotowania: przez przyjście Jezusa Pismo
się wypełniło [gr. plerun]. Mateusz Ewan-
gelista przedstawiając uroczysty wjazd Je-
zusa do Jerozolimy przypomina słowa pro-
roka Zachariasza: "Oto Król twój przy-
chodzi do ciebie łagodny, siedzący na
osiołku". I na koniec stwierdza: "Stało się
to, żeby się spełniło słowo Proroka"
(Mt 21,4-5) - wyrażenie, które w Ewange-
lŹŹ według św. Mateusza występuje co naj-
mniej dziesięć razy. Jan Ewangelista pod-
kreśla, że śmierć Jezusa na krzyżu jest do-
konaniem, doskonałym wypełnieniem [gr.
teleitan]; Jezus umiera wypowiadając słowa:
"Wykonało się" ( 19,30).
Lit. W końcowej części Le Mystre de la Passion
(1486, Misterium Męki Pańskiej) J. Michela
jest umieszczony dialog między Jezusem a Jego
Matką: Maryja wie, że jej Syn umrze tak, jak
zapowiedzieli prorocy; chciałaby uzyskać od
Niego złagodzenie cierpień ich obojga i skarży
się z powodu Jego odmowy: "Na me matczyne
prośby twardą dajesz odmowę". Jezus krótko
odpowiada: "trzeba, aby się wypełniło Pismo".
wyrocznia [łac. oraculum], słowo Boskie
przekazane za pośrednictwem człowieka,
proroka albo kapłana. W początkowym
okresie w Izraelu, podobnie jak gdzie in-
dziej, ludzie prosili przepowiadających
przyszłość o wskazówki, aby wiedzieć, jak
mają postąpić (1 Sm 9), albo np. żeby po-
znać wynik wojny. Wyrocznia stopniowo
zatracała swój indywidualny charakter
i stała się "słowem Bożym", skierowanym
do Ludu Bożego, aby przestał czynić zło
i nawrócił się, albo żeby mu zwiastować
zbawienie (Iz 41,13).
występny, niegodziwy. Po uznaniu za
rzecz oczywistą, że szczęście jest nagro-
dą dla sprawiedliwych, a nieszczęście tu,
na ziemi, karą dla występnych, zaczęto
jednak zdawać sobie sprawę, że rzeczywi-
stość jest bardziej złożona. Jest to jeden
z ważnych elementów refleksji wyrażonej
w tekstach ksiąg mądrościowych (przede
wszystkim w Księdze Koheleta i w Księdze
Hioba). Cierpienie niewinnego nie ma in-
nego wytłumaczenia, jak tylko w tajemni-
cy Bożych zamiarów. Toteż nawet jeżeli
występnemu pozornie dobrze się powo-
dzi, los jego nie jest do pozazdroszczenia,
gdyż nie wykazuje on posłuszeństwa wo-
bec Prawa Pańskiego.
Prorok Ezechiel (Ez 18, 21-23) pod-
kreśla, że występny może się nawrócić,
a Jezus przypomina, iż Bóg sprawia, "że
słońce Jego wschodzi nad złymi i nad do-
brymi" (Mt 5,45).
wyzucie się dawnego człowieka.
Paweł używa tego określenia zwracając się
do ludzi dorosłych, świeżo ochrzczonych:
"co się tyczy poprzedniego sposobu życia
- trzeba porzucić dawnego człowieka...
i przyoblec człowieka nowego, stworzone-
go według Boga, w sprawiedliwości i
prawdziwej świętości" (Ef 4,22-24). Od
tych nawróconych domaga się, aby wyrze-
kli się zła, które mogło ich pociągać przed
przyjęciem chrztu, i aby stali się nowymi
ludźmi ("przyoblec" to aluzja do białej
szaty nakładanej w czasie chrztu)
Zachariasz [hebr. zacharjahu = Jahwe
pamiętał]: 1. Jeden z dwunastu Proroków
Mniejszych; działał w 520-518 p.n.e.
(lecz druga część księgi noszącej jego imię
jest późniejsza o ponad dwa wieki; Za 9-
-14). Zachariasz zachęca Żydów do ukoń-
czenia budowy Świątyni Jerozolimskiej i
zapowiada nadejście ery mesjańskiej.
2. kapłan, mąż - Elżbiety, ojciec Jana
Chrzciciela. Był już człowiekiem w wieku
podeszłym i bezdzietnym, kiedy archanioł
Gabriel zapowiedział mu narodziny syna.
Łukasz podaje, że Zachariasz stracił mowę
aż do chwili obrzezania dziecka, ponie-
waż nie wierzył w jego urodzenie. Odzy-
skawszy mowę, wyśpiewał pieśń Benedictus
podaną również przez Łukasza, i proroko-
wał (Łk 1,5-22 i 59-79). Legenda pod-
kreśla, że opiekował się Maryją, krewną
Elżbiety, i podaje, że poniósł śmierć mę-
czennika.
Ikon. Prorok Zachariasz: C. Sluter Studnia Moj-
żesza (1395-1406, kartuzja Champmol, Dijon).
Zob. też zaślubiny Najświętszej Maryi Panny.
Zacheusz [hebr., Jahwe pamiętał], prze-
łożony celników (poborców podatków) w
Jerychu, ze względu na wykonywany za-
wód miał złą opinię w mieście. Będąc ni-
skiego wzrostu, Zacheusz wdrapał się na
drzewo sykomory, aby zobaczyć wchodzą-
cego do Jerycha Jezusa, którego zasłaniały
tłumy. Mistrz zauważył go i powiedział:
"dziś muszę się zatrzymać w twoim do-
mu". A Żydzi uważali za nieczystych
ludzi, którzy utrzymywali kontakty z celni-
kami. Toteż niezwykły gest Jezusa zadzi-
wił ich; lecz gdy szeptali między sobą,
Jezus zwrócił się do nich ze słowami:
"Syn Człowieczy przyszedł szukać i zba-
wić to, co zginęło". Rzeczywiście, Zache-
usz obiecał zwrócić poczwórnie to, co nie-
słusznie zabrał, wykonując swój zawód
(Łk 19,1-10).
Zaginiona owca, jedna z trzech przy-
powieści, które Łukasz podaje (Łk 15)
dla zilustrowania Jezusowego miłosierdzia
(obok przypowieści o zgubionej drachmie
i o synu marnotrawnym). Jezus porównu-
je siebie do Dobrego Pasterza, który bie-
rze na ramiona zagubioną owcę. Potocz-
nie - zbłąkana owca oznacza wszelką for-
mę odchylenia od obowiązujących praw.
Zob. pasterz.
Lit. Święty Cyprian, piszący w języku łac., bi-
skup Kartaginy w latach 248-258: List LV na
temat zbłąkanej owcy, która symbolizuje tutaj
chrześcijan wypierających się swojej wiary ze
strachu przed męczeństwem, w czasie prześla-
dowań w okresie panowania cesarza rzym. De-
cjusza. Ch. Pguy komentuje trzy przypowieści
w Le Porche du mystre de la deuxime vertu
(1911, Portyk misterium drugiej cnoty); "Dzię-
ki tej zbłąkanej owcy, ponieważ nie wracała
wieczorem do zagrody, ponieważ nie stawiła się
na wieczorne wezwanie, Jezus, tak jak człowiek,
poznał ludzki niepokój".
zastępy [hebr. cewaot, liczba mnoga od
cawa = wojsko, armia], termin określający
zespół jednostek podległych jednemu
przywódcy: żołnierzy, aniołów, konstelacji
gwiazd. "W ten sposób zostały ukończone
niebo i ziemia oraz wszystkie jej zastępy
stworzeń" (Rdz 2,1). Stopniowo zastępy
stają się terminem świadczącym o potędze
Boga: "Pan Zastępów".
zaślubiny. W ST termin "zaślubiny"
odnosi się do przyszłych małżonków, któ-
rzy jeszcze nie mieszkają razem i nie do-
pełnili jeszcze małżeństwa, ale których
niewierność byłaby już traktowana jako
cudzołóstwo. W takim właśnie sensie Łu-
kasz mówi o Maryi "poślubionej mężowi,
imieniem Józef' (Łk 1,27).
Poprzez - przymierze (przymierze z Bo-
giem), Bóg poślubił swój lud, Izrael. Kie-
dy ten lud oddaje pokłon obcym bó-
stwom, wówczas popełnia cudzołóstwo.
Bóg karze go za to i prowadzi na pustynię,
dla odnowienia miłości: "I poślubię cię so-
bie [znowu] na wieki, poślubię przez spra-
wiedliwość i prawo, przez miłość i miło-
sierdzie. Poślubię cię sobie przez wierność"
(Oz 2,21-22). Zob.: gody; małżeństwo.
zaślubiny Najświętszej Maryi Pan-
ny. Według ewangelŹŹ apokryficznych
Maryja wychowywała się w świątyni. Ka-
płani, chcąc wydać ją za mąż, przed doj-
ściem do dojrzałości, zwrócili się do
wdowców z domu Dawida. Wybór Boży
padł na Józefa, gdyż jego laska zakwitła
i na niej usiadła gołębica.
Ikon. Obrazy Zaślubin Najświętszej Maryi Pan-
ny przedstawiają złączenie rąk i nałożenie obrą-
czek wobec kapłana Zachariasza: Giotto
di Bondone (1303-05, Padwa); J. Fouquet,
iluminacja w Godzinkach Etienne'a Chevaliera
(ok. 1450-58, Chantilly); Perugino (1503,
Caen); Rafael (1504, Mediolan).
zazdrosny, określenie odnoszące się do
Boga: "Bo Pan, Bóg wasz, jest ogniem
trawiącym. On jest Bogiem zazdrosnym"
(Pwt 4,24); przymiotnik ten jest tłumacze-
niem hebr. kana, które znaczy także "gor-
liwy, żarliwy". Zazdrość jest troskliwością
lękliwą, wręcz podejrzliwą, okazywaną
wobec tych, których się kocha, aby ich
chronić przed nieprzyjacielem. Lecz taka
forma miłości jest równocześnie miłością
wymagającą i wyłączną; nie toleruje nie-
wierności Izraela, ulegającego pokusie
kultów bałwochwalczych (r 7). Zob.:
gniew; mściciel.
Lit. J. Racine Atalia (1691, wyd. pol. 1803),
"Gdzież są strzały, które wypuszczasz, Wielki
Boże, w słusznym Twym gniewie? Czyż nie je-
steś Bogiem zazdrosnym? Czyż nie jesteś Bo-
giem pomsty?" [tłum. M.Ż.].
Zbawiciel, wyzwoliciel, osoba niosąca
pomoc, w której pokłada się nadzieję. Bóg
jest Zbawcą doskonałym: "nie ma innego
Boga prócz Mnie, Boga sprawiedliwego
i zbawiającego... Nawróć się do Mnie, by
się zbawić" (Iz 45,21-22). Chrześcijanie
nadają również ten tytuł Jezusowi, który
wybawia swoich wiernych z niewoli grze-
chu, z poddaństwa siłom zła, z mocy
śmierci, w każdym wierzącym umiera
człowiek grzechu i rodzi się człowiek no-
wy, dzięki Duchowi Świętemu (Tt 3,5).
Chrystus - Zbawiciel zajmuje centralne
miejsce w teologŹŹ św. Pawła. Nadzieje
mesjańskie na odnowę królestwa Dawido-
wego nawet tu, na ziemi, obecne są jesz-
cze w Dziejach Apostolskich (Dz 1,6), stają
się nadzieją na osiągnięcie królestwa nie-
bieskiego. Zob.: Mesjasz; Odkupiciel-
odkupienie; zbawienie.
zbawienie. W BiblŹŹ to przede wszyst-
kim wyzwolenie, wybawienie: Bóg wy-
prowadza z Egiptu ciemiężonych tam
niewolniczymi pracami Hebrajczyków
(Wj 12,37-42,15); następnie opiekuje się
nimi chroniąc ich przed wszelkimi niebez-
pieczeństwami, także przed obcą inwazją
(2 Krl 19; 1 Mch 3,18-22) i daje im po-
kój. Aby na to zasłużyć, lud winien postę-
pować zgodnie z Prawem. Prorocy będą
więc podkreślali zależność między zbawie-
niem a wprowadzeniem sprawiedliwo-
ści (Iz 59,60). Po wygnaniu babilońskim
stopniowo zarysuje się postać Mesjasza,
realizatora Bożego zbawienia, nie tylko dla
Izraela, lecz dla całej ziemi (Iz 49,6-8)
i oczekiwanie na zbawienie w "Dniu Pań-
skim" (Sąd Ostateczny). Oto, co głosi
psalm: "Zbawienie sprawiedliwych po-
chodzi od Pana" (Ps 37,39), a jego zna-
czenie staje się coraz donioślejsze, w mia-
rę jak kształtuje się idea życia po śmierci
(Dn 12,2-3). Dla chrześcijan Jezus jest
Zbawicielem, który oddaje Swoje życie, by
pojednać człowieka z Bogiem i wyrwać go
z grzechu i śmierci. Zbawienie jest więc
już dane; w pełni zrealizuje się w ostatecz-
nym zmartwychwstaniu (Rz 5,9-10).
Zob.: królestwo; Odkupiciel - odkupienie.
Lit. Zbawienie, wyzwolenie kładące kres złu
( Odkupiciel - odkupienie).
Zbawienie i przeznaczenie (predestynacja):
J. Kalwin Institutio christianae religionis (1536-
-60, Założenia religŹŹ chrześcijańskiej). Ogólnie
reformatorzy protestanccy zdecydowanie twier-
dzili, że zbawienie jest darem łaski Bożej i nie
zależy od ludzkich zasług ( łaska).
Trudności z osiągnięciem zbawienia: św. Jan
od Krzyża Droga na górę Karmel (1518, wyd.
pośmiertne 1618, wyd. pol. 1927). B. Pascal
Myśli (1670, wyd. pol. 1921) określa zbawie-
nie jako "nieskończoność życia nieskończenie
szczęśliwego".
zbiory, żniwa. Początek żniw wyznacza-
ło Święto Przaśników - przaśnych chle-
bów, a koniec - Święto Żniw. W świątyni
składano ofiary z pierwocin tego, co wy-
dała ziemia i dziesięcinę ze zboża. W BiblŹŹ
żniwa - zbiory, obraz otrzymanych od Bo-
ga dobrodziejstw, związane są z czynno-
ścią siania: "Nie siej [przestępstwa]
w bruzdy niesprawiedliwości, a nie bę-
dziesz żął jej siedmiokrotnych plonów"
(Syr 7,3); "Kto skąpo sieje, ten skąpo i
zbiera" (2 Kor 9,6); "Jeden sieje, a drugi
zbiera" ( 4,37); "Którzy we łzach sieją,
żąć będą w radości" (Ps 126,5). Zbiory
są więc symbolem konsekwencji czynów
ludzkich, które to czyny rozliczać będzie
Najwyższy Sędzia, czyli Bóg.
Z. i p. Żniwo wprawdzie wielkie, ale robotników
mało (Mt 9,37). Oni wiatr sieją, zbierać będą bu-
rzę (Oz 8,7), odnosi się do Izraelitów, którzy
oddają kult fałszywym bogom na swoje nie-
szczęście; obecnie określenie to stało się syno-
nimem powiedzenia zachowywać się tak, jak
uczeń czarnoksiężnika.
Lit. W literaturze obrazy siania i zbierania plo-
nów są bardzo liczne. Wiele z nich nie pocho-
dzi z inspiracji biblijnej, lecz zostało zapożyczo-
nych z mitologŹŹ egipskiej i greckiej. Jednak in-
spirację biblijną rozpoznaje się np. u H. de Bal-
zaca w Poszukiwaniu absolutu (1834, wyd. pol.
1964); "Spośród wszystkich powierzonych zie-
mi zasiewów, krew przelana przez męczenni-
ków jest tym, który wydaje najrychlejszy plon";
V. Hugo w La Legende des sicles (1859, Le-
genda wieków), "Booz endormi" (Śpiący Booz);
"I Rut pytała, jaki Bóg, jaki żniwiarz wiecznego
lata odchodząc przez nieuwagę pozostawił ten
złoty sierp na gwiezdnym polu?" Ch. Pguy
Eve (1913, Ewa): "Szczęśliwi ci, co umarli dla
ziemi cielesnej, szczęśliwe kłosy dojrzałe i zboże
zebrane". P. Emmanuel Hymne de la libert
(1942, Hymn wolności); "Ponad ochrypłymi
od milczenia tyranami, ponad szyderczymi po-
rządkami tyranów, istnieją potężne żniwa przy-
szłości".
zeloci [gr. dzelots = gorliwiec], ugrupo-
wanie polityczno-religijne judaizmu w I w.
Wśród dwunastu apostołów Jezusa znaj-
dował się także Szymon, zw. Zelotą, zwy-
kle jednak jego przydomek tłumaczy się
jako Gorliwy (Mt 10,4). Historyk Jó-
zef Flawiusz wspomina o zelotach jako
o grupie nacjonalistycznych powstańców,
szczególnie aktywnych od 66 r. Chcieli
być obrońcami ortodoksji, zasad i integry-
zmu judaistycznego i starali się podburzyć
lud przeciw rzym. okupantowi. Odegrali
ważną rolę w powstaniu 66-70 r. Więk-
szość z nich zginęła w 70 r. podczas zdo-
bycia Jerozolimy przez Tytusa.
Lit. Józef Flawiusz Bellum Judaicum (75-79,
Wojna żydowska, wyd. pol. 1906 pt. Dzieje
wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom).
zesłanie Ducha Świętego [gr. pente-
kost = pięćdziesiąty dzień po Wielkano-
cy]. W ST początkowo było to Święto
Żniw, dzień radości i dziękczynienia; ofia-
rowywano wówczas Bogu pierwociny te-
go, co wydała ziemia. Było to więc święto
rolnicze. Wiązano z nim wspomnienie
przymierza (przymierze z Bogiem) za-
wartego na Synaju między Bogiem a Jego
ludem i daru tablic Prawa (Wj 19,1-25;
31,18).
W NT, według Dziejów Apostolskich
(Dz 2,1-13), w dzień żydowskiej Pięćdzie-
siątnicy, która następowała po śmierci,
Zmartwychwstaniu i Wniebowstąpieniu
Jezusa, jedenastu apostołów zgromadziło
się (z Maryją oraz innymi niewiastami)
w wieczerniku, gdy nagle cały dom wy-
pełnił szum, "jakby uderzenie gwałtowne-
go wichru". Na każdym z nich spoczął
"język jakby z ognia", wszyscy zostali na-
pełnieni Duchem Świętym i zaczęli mówić
obcymi językami. Apostołowie widzieli
w tym, co się stało, realizację proroctwa
Joela (l 3,1-5) dotyczącego zstąpienia
Ducha Świętego "na wszelkie ciało" i
znak przywrócenia jedności, utraconej po
zdarzeniu z - wieżą Babel.
Dla chrześcijan Pięćdziesiątnica jest
dniem narodzin Kościoła, podkreślającym
jego uniwersalne powołanie.
Lit. Święty Franciszek Salezy Sermon pour
La Fentec"te (1593, Kazanie na dzień Pięćdzie-
siątnicy). A. Manzoni La Pentec"te (1822, Pięć-
dziesiątnica), hymn sławiący Ducha Stworzy-
ciela oraz ideał sprawiedliwości i wolności dla
ludów. P. Claudel Corona benignitatis anni Dei
(1915, Wieniec łaskawości roku Pańskiego),
"Hymne de la Pentec"te" (Hymn na święto
Pięćdziesiątnicy). W tekstach literackich nie
brak aluzji do zesłania Ducha Świętego.
V. Hugo, epilog z La Fin de Satan (1886, Kres
szatana), wszyscy geniusze ludzkości zgroma-
dzili się milczący i uważni; "Duch wznosi się,
opada i leci skrzydłem długim na ten wspania-
ły i ciemny dzień Pięćdziesiątnicy". A. Artaud
Lart et la Mort (1929, Sztuka i Śmierć); "Języ-
ki ognia. Ogień utkany w formę języków. Musi
ten ogień i dla mnie zapłonąć. Ogień ten i te
języki, i giębie tajemne mego powstawania".
Ikon. Zesłanie Ducha Świętego: szkoła umbryj-
ska (XIII w., Perugia); Giotto di Bondone
i (1303-05, Padwa); Tycjan (1555, Wenecja);
el Greco (1608, Madryt); E. Nolde (1909,
Nowy Jork). W. Stwosz, fragment Ołtarza
Mariackiego (1477-89, Kościół Mariacki, Kra-
ków).
ziarno. "Jeżeli ziarno pszenicy wpadłszy
w ziemię nie obumrze, zostanie tylko sa-
mo, ale jeżeli obumrze, przynosi plon
obfity. Ten, kto kocha swoje życie, traci
je, a kto nienawidzi swego życia na tym
świecie, zachowa je na życie wieczne"
(' 12,24-25). Jezus porównuje swoją
, Śmierć do obumierania w ziemi ziarna,
które następnie przynosi obfity plon.
Lit. A. Gide ,Jeżeli nie umiera ziarno (1926,
' wyd. pol.1962).
Ziemia Obiecana, kraina Kanaan
(2), obiecana przez Boga Abrahamowi
i jego potomkom (Rdz 12,7; Ez 20,28).
Ziemia Obiecana odegrała pierwszoplano-
wą rolę w historii Izraela. Wyidealizowany
przez Tradycję, ten "kraj... opływający w
mleko i miód" (Lb 13,27) nie został pod-
bity zbrojnie, lecz dany przez samego Bo-
ga (Ps 44,2-8; 78,555; Pwt 9,1-6). Zie-
mia Obiecana po okresie wygnania babi-
lońskiego stała się przedmiotem nadziei
Izraela (Ps 133), a temat powrotu, związa-
ny z wiernością wobec Prawa (Ez 20,41-
-42), inspirował myśl i modlitwy żydow-
skie aż do czasów współczesnych. Zob.
Wyjście.
Lit. W pojęciu pierwszych chrześcijańskich ko-
lonizatorów Nowego Świata podbój terytorium
amerykańskiego (Stany Zjednoczone, Kanada)
ma związek z biblijnymi opowiadaniami o Zie-
mi Obiecanej, o czym świadczy literatura:
T. Dwight The Conquest of Canaan (1785, Pod-
bój Kanaanu), porównanie George'a Washing-
tona do Jozuego. J. Steinbeck Grona gniewu
(1939, wyd. pol. 1956), drobni wywłaszczeni
chłopi porzucają niegościnne tereny, aż w koń-
cu docierają do KalifornŹŹ, gdzie obiecuje się
im dobrobyt. Czytelnikowi, w sposób nieunik-
niony, nasuwa się porównanie między biblij-
nym Exodusem z Księgi Wyjścia a exodusem
Steinbecka, chociaż w książce nie ma bez-
pośredniego odniesienia do BiblŹŹ. P. Claudel
Cinq grandes odes (1907, Pięć wielkich ód),
"Magnificat", poeta, który został ojcem, wielbi
Boga i wspomina Jozuego, wchodzącego do
Ziemi Obiecanej. P. Lagerkvist Det heliga lan-
det (1964, Ziemia Obiecana). Zob.: Izrael; Je-
rozolima.
Muz. J. Massenet Ziemia Obiecana (1900),
oratorium.
złoty cielec idol.
Ikon. Adoracja złotego cielca: Lucas van Leyden
(ok. 1528, Amsterdam); N. Poussin (1647,
Londyn).
złożenie do grobu. Czterej ewangeliści
w niemal identycznych słowach mówią
o owinięciu ciała Jezusa w płótno i złoże-
niu Go do grobu, zgodnie z obrzędem ży-
dowskim, czyli wieczorem, w dniu śmierci
(Mt 27,57-61; Mk 15,42-47; Łk 23,50-54;
' 19,38-42). Uczniowie Jezusa otrzymaw-
szy pozwolenie od Piłata, zdjęli Jezusa
z krzyża i zabrali Jego ciało. Według Ma-
teusza, Marka i Łukasza owinęli je w płót-
no, głowę najprawdopodobniej okryli ca-
łunem (tkanina do zawinięcia głowy zmar-
łego). Według Jana obwiązali ciało Jezusa
opaskami. Następnie złożyli Je w wykutym
w skale grobie, należącym do człowieka
zamożnego, ucznia Jezusa, Józefa z Ary-
matei; wreszcie przy wejściu do grobu za-
toczyli wielki kamień i odeszli. Razem z
uczniami znajdowały się co najmniej dwie
kobiety: Maria Magdalena oraz "druga
Maria".
Ikon. Złożenie do grobu: Fra Angelico (1440,
Florencja); R. van der Weyden (po 1450, Flo-
rencja); Rafael (1507, Rzym); L. Bra (1515,
Nicea); C. Figueiredo (XVI w., Lizbona);
Tycjan (1525, Paryż). P.P. Rubens (1614,
Antwerpia); Rembrandt (1633, Monachium);
J.Th. Prikker (1892, Otterlo); L. Corinth
(1922, Kolonia). A DŹŹrer Opłakiwanie (1500,
Monachium). Nieznany malarz działający w
Polsce Zdjęcie z krzyża z Chomranic (ok. 1440,
Muzeum Diecezjalne, Tarnów). Pod koniec
XV i w XVI w. powstały we Francji liczne rzeź-
by przedstawiające Złożenie do grobu: Tonnene,
Semur-en-Auxais, Chaource, Salers, Ch"til-
lon-sur-Seine, Carennac. P. Delvaux (XX w.),
E. Nolde (1915, SeebŹŹll).
Ekr. A. Malraux Nadzieja, Siena de Tenbel
(1938), "zdjęciem z krzyża" jest scena, w której
jeden pilot zabity, a drugi ranny są wyciągani
ze zmiażdżonego samolotu.
złożyć pokłon - adorować.
zły duch jest w tych, których opuścił
duch Boży. Zły duch to duch niezgody
(Sdz 9,23), duch kłamstwa (I Krl 22,19-
-23), duch obłędu (Iz 19,14), duch odrę-
twienia (Iz 29,10). Ewangeliści często za-
stępują epitet "zły" przymiotnikiem "nie-
czysty" (Mk 1,23-26). Zob.: duch - Duch
Święty; szatan.
zmartwychwstanie [łac. resurreccio, od
resurgere = powstać]. Zmartwychwstać to
znaczy przebudzić się, powstać spośród
umarłych, wrócić do życia, być znów ży-
wym. W epoce ST, aż do II w. p.n.e.,
Izrael trwał w przekonaniu, że istota ludz-
ka po śmierci będzie przebywać w szeolu,
miejscu ciemności, gdzie jest odłączona
nawet od samego Boga (Ps 88,4-6). Izra-
elici nie podzielali gr. poglądu co do nie-
śmiertelności duszy, pojmowali oni czło-
wieka jako jedną całość. Nie podzielali
także wierzeń swoich sąsiadów, praktyku-
jących kult natury: Ozyrys w Egipcie,
Tammuz w MezopotamŹŹ, Baal w Kana-
anie - bóstwa, które umierają i zmar-
twychwstają zgodnie z cyklem pór roku.
Dla wierzących Żydów, jedyny Bóg jest
Wiecznie żywym, Panem życia i śmierci:
"daje śmierć i życie" (1 Sm 2,6). Tak więc
na prośbę - Eliasza, swego proroka, Bóg
przywraca oddech dziecku (1 Krl 17,22).
Jednym ze sposobów przetrwania jest
przetrwanie rodzinne albo kolektywne
(przetrwanie narodu, Ez 37,1-14).
Z kolei bolesne pytania w obliczu cierpień
sprawiedliwych (Księga Hioba) i śmierci
męczenników (II w. p.n.e., prześladowa-
nia przez króla seleuckiego Antiocha IV
Epifanesa) zrodzą nowe nadzieje: Bóg
wskrzesi świat całkowicie inny, nowy. Da-
niel pierwszy mówi o zmartwychwstaniu
indywidualnym: "Wielu zaś, co posnęli
w prochu ziemi, zbudzi się: jedni do
wiecznego życia, drudzy ku hańbie, ku
wiecznej odrazie" (Dn 12,2).
Dotychczas zmartwychwstanie umarłych
było przede wszystkim obrazem odnowy
Izraela (Ez 37). Na pięćdziesiąt lat przed
Chrystusem, mędrzec tak mówi o spra-
wiedliwych: "Zdało się oczom głupich, że
pomarli, zejście ich poczytano za nieszczę-
ście... a oni trwają w pokoju"; nie będą
odłączeni od Boga, lecz "wierni w miłości
będą przy Nim trwali" (Mdr 3,2-9).
W czasach NT wiara w zmartwychwstanie
umarłych w Dniu Ostatecznym staje się
przedmiotem kontrowersji między faryze-
uszami a saduceuszami. W dyskusji z
Jezusem saduceusze chcą wykazać absur-
dalność zmartwychwstania ciała. Jezus
odpowiada im: "Przy zmartwychwsta-
niu... będą jak aniołowie Boży w niebie"
(Mt 22,30). Paweł o zmartwychwstaniu
umarłych pisze w L Liście do Korymtian
(1 Kor 15).
Ewangeliści podają, że Jezus przywrócił
do życia córkę - Jaira, syna wdowy z Na-
im, a także swego przyjaciela Łazarza
(wskrzeszenie Łazarza); cuda te przywołu-
ją w pamięci znaki prorocze Eliasza.
Niekiedy nazywa się je "powstaniem
z martwych". Jednak Zmartwychwstanie
Chrystusa w święto Paschy jest innego
rzędu i ma całkiem inny wymiar - nie jest
to tylko powrót do życia ziemskiego, lecz
przejście do życia całkowicie wolnego od
śmierci. Wiara w Zmartwychwstanie Jezu-
sa - to fundament chrześcijaństwa: "A je-
śli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne
jest nasze nauczanie, próżna jest także wa-
sza wiara" (1 Kor 15,14).
Lit. Zmartwychwstanie Jezusa. J.C. Renard
Terre du sacre (1966, Ziemia uświęcona),
"Psaumes de P"ques" (Psalmy Wielkanocne);
całe stworzenie, złączone w zwycięstwie Chry-
stusa nad śmiercią, staje się zawsze "ziemią
uświęconą": "Ach! śmierć usunięta, zerwane
pieczęcie śmierci i ciemności i cała ziemia
w poranku mięty i pomarańczy, kamień odwa-
lony się rozpadł".
Zmartwychwstanie umarłych. T.A. d'Aubign
Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne), księ-
ga VII, "Jugement" (Sąd): "Wszyscy wynurzają
się ze śmierci, jak człowiek powstaje ze snu";
w zmartwychwstaniu tym uczestniczy cała na-
tura.
Lefranc de Pompignan Posies sacres
(XVIII w., Poezje sakralne), inspirowane przez
tekst Ezechiela (Ez 47), poeta mówi równocze-
śnie o "zmartwychwstaniu" ludu Izraela po
niewoli babilońskiej (I ten lud umarłych pod-
nosi się) i o Sądzie Ostatecznym. J.P. Richter
Siebenk"s (1796); budowla świata rozpada się,
wyblakli zmarli słyszą, jakoby Chrystus obja-
wiał im, że Bóg nie istnieje, lecz... wszystko to
jest tylko koszmarnym snem narratora.
P.J. Jouve Gloire (1942, Chwała), seria sztuk
teatralnych zatytułowana "Rsurrection des
mons" stanowi punkt centralny jego poezji;
śmierć i życie, upadek i wyniesienie miesza-
ją się w jego wizji. Mikołaj z Wilkowiecka
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pań-
skim (ok. 1580). W. Syrokomla Myśli w dzień
zmartwychwstania (Poezje, 1872). A. Oppman
Chrystus Zmartwychwstał (Poezje,1926).
Ikon. J. van Eyck Trzy Marie u grobu (ok.
1433, Rotterdam). Zmartwychwstanie: Piero
della Francesca (1460, Borgo San Sepolcro);
Perugino (XV w., Rouen); M. GrŹŹnewald,
fragment Ołtarza z Isenheim (1512-15, Col-
mar); el Greco (1598, Madryt). G. Pilon Le
Christ de la Rsurrection (Chrystus Zmartwych-
wstały), rzeźba (ok. 1580, kościół Saint-Paul-
-Saint-Louis, Paryż). Chrystus wychodzący
z grobu, rzeźba (Luwr, Paryż).
Zmartwychwstanie umarłych wg wizji Ezechie-
La: Kodeks Wyszehradzki (XI w., Praga); fresk
w Brancion (XIV w.); L. Signorelli (1504,
Oryieto). A. Spencer Zmartwychwstanie (1926i 1947, Londyn). Malarz śląski Zmartwych-
wstanie (XVI w., Państwowe Zbiory Sztuki na
Wawelu, Kraków). K. Sichulski Zmartwych-
wstanie, projekt witrażu (1909, Kraków).
Muz. H. Schuetz Historia der fr"hlichen und Sie-
greichen Auferstehung unseres einigen Erl"sers und
Sehgmachers ,Jesu Christi (1623, Historia Zmar-
twychwstania). G. Mahler II Symfonia - Zmar-
twychwstanie (1894). C. Orff La Commedia de
Christi Resurrectione (1957), kantata. O. Mes-
siaen Et exspecto resurrectionem mortuorum
(1964, I oczekuję zmartwychwstania umar-
łych), na instrumenty dęte i perkusję.
znak krzyża. przeżegnać się to nazna-
czyć na sobie znak Krzyża, rozpoczynający
się od czoła. Znak ten jest świadectwem
przynależności do wspólnoty chrześcijań-
skiej. Podczas chrztu kapłan naznacza
znakiem krzyża osobę wchodzącą do
wspólnoty. Krzyż przywołuje bowiem
wspomnienie śmierci Jezusa i jego misję
zbawienia grzeszników. przez znak krzyża
chrześcijanie przypominają, że zaangażo-
wali swoje życie w naśladowanie Jezusa.
W przeddzień zwycięstwa nad Maksencju-
szem, w 312 r. cesarz Konstantyn Wielki
zobaczył na niebie ognisty krzyż i słowa:
In hoc signo vinces [łac., w tym znaku zwy-
ciężysz]. Tego rodzaju relacje dowodzą,
jak dalece znak krzyża ma dla ludzi zna-
czenie znaku obrony i opieki w obliczu za-
równo wrogów osobistych, jak i wobec
mocy szatańskich i różnego rodzaju nie-
bezpieczeństw. Zob. krzyż - ukrzyżowanie.
Zorobabel, książę żydowski urodzony
w Babilonie, wraz z Jozuem szedł na czele
dwunastu przewodników, którzy towarzy-
szyli jednej z karawan ludzi powracających
w 53(r522 p.n.e. z wygnania do ojczy-
zny. Wspierani przez proroków Aggeusza
i Zachariasza, którzy opisują ich jako
"dwie gałązki oliwne... dwaj pomazańcy,
którzy stoją przed Panem całego świata"
(Za 4,11-13), Zorobabel, zarządca Judei,
oraz Jozue, arcykapłan, przedsięwzięli od-
budowę Świątyni Jerozolimskiej. Nadzieje
na przywrócenie monarchŹŹ łączono naj-
pierw (bezskutecznie) z osobą księcia,
potem z osobą Najwyższego Kapłana
(Za 6,11 ).
Mateusz i Łukasz umieszczają Zorobabela
w genealogŹŹ Jezusa (11i,1.12; Łk 3,27).
zstąpienie Jezusa do Otchłani. We-
dług żydowskiej kosmologŹŹ wszechświat
składa się z trzech ułożonych warstwowo
przestrzeni: z niebios, ziemi oraz "pie-
kieł". Piekło [hebr. szeol] znajduje się na
najniższym poziomie, najbardziej oddalo-
nym od Bożej obecności, jest to miejsce
przebywania umarłych. Tam też, jak
twierdzą niektórzy autorzy ksiąg biblij-
nych, znajdują się strąceni upadli anioło-
wie i demony zakute w kajdany (Księga
Henocha); zdaniem innych, mieszkają tam
wrogie duchy. Według chrześcijan w Ot-
chłani przebywają dusze sprawiedliwych,
które oczekują na przyjście Jezusa, aby za
Nim wejść do Miasta Niebios.
Ewangelie nie mówią wyraźnie o zstąpie-
niu Jezusa do Otchłani w okresie między
Jego śmiercią a Zmartwychwstaniem.
Lecz Paweł, Piotr w jednym ze swoich Li-
stów (1 P 3,19) i Jan w Apokalipsie św. Ja-
na (Ap 1,18) robią aluzję do tego faktu,
który stał się inspiracją dla wielu malarzy.
Zstąpienie Jezusa do Otchłani oznacza
Jego suwerenne panowanie nad całym
wszechświatem, Jego wyzwalającą moc
wobec wszystkich duchów i jego zwycię-
stwo nad złem i śmiercią.
Lit. E. Sabran Repentir (1817, Skrucha), trze-
ba będzie, by Chrystus zstąpił do piekieł, aby
został ocalony anioł Othuriel, wciągnięty do
buntu przez szatana. A. Soumet La Divine
pope (1840, Boska epopeja), Jezus, Syn Boży,
zstąpił do piekieł, by przyjąć na siebie powtór-
ną mękę, jako odkupienie potępionych. Pierw-
szym, który odczuwa żal za grzechy, jest sza-
tan, i to on będzie pocieszał Jezusa przez "trzy
godziny nowego Getsemani".
Ikon. Anastasis (scena zejścia Chrystusa do
Otchłani): mozaiki w Dafni (XI w., Grecja).
Freski w Kariye Museum (XIV w., Stambuł).
Malarstwo na drewnie (XIV w., cerkiew św. Kli-
menta w Ochrydzie). Andrea da Firenze, freski
w Santa Maria Novella (1437, Florencja). Tin-
toretto, San Cassiano (XVI w., Wenecja).
Zuzanna [hebr. szoszana = lilia, róża],
żona Joakima, "bardzo piękna i bogoboj-
na", dała odprawę dwóm starcom, którzy
jej pożądali, gdy kąpała się w swoim ogro-
dzie. Fałszywie oskarżona przez nich o cu-
dzołóstwo, została ocalona od śmierci za
sprawą młodego Daniela, który dowiódł
kłamstwa starców (Dn 13). To opowiada-
nie zachowało się tylko w języku greckim.
Lit. A. Chnier Suzanne (XVIII w., Zuzanna),
nie dokończony poemat biblijny w sześciu pie-
śniach: podczas gdy dobroczynne anioły strze-
gą Zuzanny i jej towarzyszek, Belial, "bożek
rozpusty", prowadzi dwóch lubieżnych starców
ku niewinnej, kąpiącej się mężatce. A. de Vigny
Pomes antiques et modernes (1826, Poematy sta-
rożytne i nowożytne), "Le Bain" (Kąpiel); po-
śród poematów nie wyróżnionych szczególnie
przez autora jest "Chant de Suzanne au bain"
(1821, Pieśń Zuzanny w kąpieli), zainspirowa-
ny Pieśnią nad Pieśniami.
Ikon. Malarze przedstawiający ten epizod
przeciwstawiają nagą, niewinną kobietę dwóm
lubieżnym starcom: A. Altdorfer (ok. 1528,
Monachium); Tintoretto (ok. 1560, Wie-
deń); A. Gentileschi (1619, Pommersfelden);
P.P. Rubens (XVII w., Rzym); J.J. Henner
(1865, Paryż). N. Gonczarowa Misterłium litur-
giczne: Zuzanna i starcy, (1915-16, Paryż).
Zwiastowanie [łac. anmintiatio]. Anioł
Gabriel przybył do Najświętszej Panny
Maryi, by zapowiedzieć, że stanie się mat-
ką Jezusa (Łk 1,26-38). Pozdrowienie
anielskie dało początek modlitwie Zdrowaś
Maryjo: "Zdrowaś Maryjo, łaskiś pełna,
Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między
niewiastami i błogosławiony owoc żywota
Twojego, Jezus". Późniejsza Tradycja do-
dała: "Święta Maryjo, Matko Boża, módl
się za nami grzesznymi teraz i w godzinę
śmierci naszej". Zob.: Ave Maria; Maryja.
Lit. P. Claudel Zwiastowanie (1912, przekład
pol. 1912 pt. Słowo zwiastowane Mari).
M. Nol Le Rosaire des joies (1930, Róża-
niec radości), "Annonciation" (Zwiastowanie).
P. Emmanuel E'vangl...aire (1978, Ewange-
liarz), "Annonciation". A. Mickiewicz Hymn.
Na dzień Zwiastowania P.P. Maryi (Wiersze
różne, 1822). L. Staff Zwiastowanie (łabędź i li-
ra,1914).
Ikon. Zwiastovanie: S. Martini (1328); Fra
Angelico (1450, Florencja); C. Crivelli (1486,
Londyn); R. van der Weyden (1430-40, Luwr,
Paryż); Donatello, rzeźba (1440, Florencja);
M. Schongauer (XV w., Colmar); M. GrŹŹne-
wald, Ołtarz z Isenheim (112-1, Colmar).
K. Sichulski, karton do witrażu (1908,
Łańcut).
związywanie - rozwiązywanie. Wy-
rażenie "związywanie - rozwiązywanie"
; jest odpowiednikiem wyrażeń rabinackie-
go języka szkolnego, które w istocie zna-
czą "zakazane" względnie "uznane za do-
zwolone", roszczące prawo do ważności
także w obliczu Boga. Władzę związywa-
nia i rozwiązywania nadał również Jezus
najpierw samemu Piotrowi: "I tobie dam
klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek
zwiążesz na ziemi, będzie związane w nie-
bie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie roz-
wiązane w niebie" (Mt 16,19). Następnie,
zgodnie z Ewangelią według św. Mate-
usza, Jezus zwrócił się do wszystkich swo-
ich uczniów, aby w takich samych sło-
wach przekazać im taką samą władzę
(Mt 18,18).
żłób, koryto do karmienia bydła. Według
Łukasza w takim żłobie Maryja położyła
Dzieciątko Jezus, kiedy narodziło się w
Betlejem, w stajni lub w grocie (Łk 2,7).
Na Boże Narodzenie w krajach chrześci-
jańskich ustawia się w domach i w kościo-
łach "stajenki", "szopki", które mają przy-
pominać stajnię lub grotę w Betlejem. Na-
bożny zwyczaj wykonywania szopek wiąże
się swymi początkami ze św. Franciszkiem
z Asyżu (XIII w.). Zob. Boże Narodzenie.
żniwa zbiory.
Żyd [gr. Ioudaios], termin oznaczający
pochodzenie mieszkańców Judei. Po-
czynając od epoki hellenistycznej, odnosił
się on do wszystkich mieszkańców Pale-
styny należących do religŹŹ ludu hebr. Od
czasu podboju Palestyny przez Rzymian
(70 r.) i rozproszenia jej mieszkańców,
które po nim nastąpiło, termin ten ozna-
cza wszystkich związanych z - juda-
izmem bez względu na miejsce zamieszka-
nia. Rozróżnienie "Żyd" i "Izraelita" zro-
dziło się wraz z pojawieniem się judaizmu
świeckiego, początkowo intelektualnego,
a później judaizmu o charakterze narodo-
wym, dla odróżnienia tych, którzy w dal-
szym ciągu praktykują obrzędy religijne
(izraelickie) od tych, którzy je zarzucili,
przyczyniając się jednak do wspólnego
dziedzictwa kulturowego. Określenie "Ży-
dzi" w odniesieniu do rasy jest obłędnym
wymysłem ideologŹŹ nazistowskiej.
Lit. Należy stwierdzić, że Europa, w której re-
ligią dominującą jest chrześcijaństwo, przez
długi czas pogardzała wspólnotami żydowski-
mi, zachowując w stosunku do nich dystans.
W przyjętym ogólniku Judasz reprezentował ar-
chetyp Żyda - bogobójcy, chciwca, zdrajcy,;
człowiekiem - Żydem był także starszy brat
Abla, wybrany,, a potem wyklęty - Kain. Te se-
gregacje społeczne i wyłaniające się w konse-
kwencji jedne za drugimi uprzedzenia dopro-
wadziły do stworzenia znanych typów literac-
kich, takich jak lichwiarze: Shylock w Kupcu
weneckim Shakespeare'a (1596, wyd. pol.
1953); Gobseck w Gobsecku (1830, wyd. pol.
1958) H. de Balzaca, lub też Jankiel, prototyp
odrażającego i śmiesznego ŻYda w, literaturze
rosyjskiej (N. Gogol Taras Bulba, 1835, wyd.
pol. 1956). Prześladowania Żydów przybierały
często gwałtowne formy, które potępiali filozo-
fowie XVIII w. w swej walce z nietolerancją re-
ligijną i z fanatyzmem: Ch.L. Montesquieu Li-
sty perskie (1721, wyd. pol. 17Ś8) i "Bardzo
pokorne przedłożenia inkwizytorom HiszpanŹŹ
i PortugalŹŹ" w, Duchu Prawa: "Zaklinamy was,
abyście postępowali z nami tak, jak postępo-
wałby On sam (Jezus), gdybył był jeszcze na
ziemi" [tłum. W. lIakowski].
W Europie wschodniej wspólnoty Żydowskie
zachowały swoje nienaruszone tradycje oraz
wierzenia i wypracowały wspólny język - jidysz.
Dzieła Szolema Alejchema Dzieje Tewie mlecza-
rza (1901, wyd. pol. 1960), LL. Pereca Fok-
stinileche geszichte (1899, Opowiadania ludowe)
i LB. Singera Szatan w, Goraju (1933, wyd.
pol. 1991) i La Famille Moskat (190, Rodzina
Moskatów) przedstawiają życie tych grup lud-
ności, narażonych na kpiny i przemoc.
S.J. Agnon, Posag narzeczonej (1931, w języku
hebr.).
Stopniowo w Europie Zachodniej pod wpły-
wem B. Spinozy dokonała się desakralizacja
historŹŹ świętej. Nowoczesny Żyd wyzbywa
się starodawnego sposobu patrzenia i separa-
tystycznych obrzędów; zaczyna się asymilo-
wać z otoczeniem i rzuca się w sam środek wal-
ki o postęp i uniwersalizm. G.E. Lessing Na-
tan mędrzec (1779, wyd. pol. 1877) nawołuje
do wzajemnej tolerancji między trzema brat-
nimi religiami: islamem, judaizmem i chrześci-
jaństwem, oraz stwarza postać sympatyczne-
go Żyda. Jednak uprzedzenia i nienawiść się
utrzymują. Asymilacja okazuje się niemożli-
wa. H. Heine Melodie hebrajskie (1851, wyd.
pol. 1901) podjął więc problem roszczeń po-
chodzeniowych. Mit o Żydzie - wiecznym tu-
łaczu, wywodzący się ze średniowiecznej le-
gendy, doszedł do głosu z nową siłą w XIX w.;
naród żydowski, jakby z piętnem Kaina na czo-
le za to, że był niepomny cierpień Chrystu-
sa, skazany jest z kolei na to, aby stać się naro-
dem wszelkich cierpień: E. Quinet Ahasverus
(1833); E. Sue Żyd wieczny tułacz (1844-45,
wyd. pol. 1844-45); G. Apollinaire Le Passant
"e Prague (1910, przechodzień z Pragi), Żyd
jest kozłem ofiarnym ludzkości. W 2. poł.
XIX w., wraz z narastaniem ideologŹŹ rasi-
stowskiej, kwestia tożsamości żydowskiej sta-
wała się tematem pierwszoplanowym. Pisma
teoretyczne (K. Marks W kwestŹŹ żydowskiej,
1844, wyd. pol. 1896) i literatura obfitują w tę
tematykę, zwłaszcza w okresie między sprawą
Dreyfusa a II wojną światową. Umysły pisa-
rzy żydowskich szamoczą się między tenden-
cjami partykularystycznymi a opcjami uniwer-
salistycznymi, między dążeniem do asymila-
cji a roszczeniami, czego dowodzą postacie
M. Prousta, Swann i Bloch w Poszukiwaniu
straconego czasu (1913-27, wyd. pol.1957-60),
lub F. Kafki "Raport dla akademŹŹ" w Przemia-
nie (1916, wyd. pol. 1957), w bajce o Żydzie
z Zachodu. J. de Lacretelle w powieści Silber-
mann (1922, wyd. pol. 1922) podejmuje wal-
kę z szeroko rozpowszechnionym antysemity-
zmem.
Nieco wcześniej J.P. Sartre w Rozważaniach o
kwestŹŹ żydowskiej (1946, wyd. pol.1957) stwier-
dził, że to antysemityzm czyni Żyda i A. Mem-
mi w Portrait d'un juif (1962, Portret pewnego
Żyda), odrzucając pojęcie tajemnicy żydowskiej
("Tajemnica ta jest pełna trucizny"), przeciw-
stawiają się pisarzom takim, jak L. Bloy (Le
Salut par les Juifs, 1892, Zbawienie przez Ży-
dów), Ch. Pguy (Notre jeunesse, 1910, Nasza
młodość), P. Claudel (L'Evangile d'Isa,1951,
Ewangelia według Izajasza), którzy podają reli-
gijną interpretację kwestŹŹ: "Znam dobrze ten
lud, nie ma na jego skórze punktu, który by nie
był bolesny... Pięćdziesiąt wieków życia z mie-
czem w plecach każe mu iść naprzód". Sar-
tre'owi z kolei przeciwstawiają się ci spośród
Żydów, którzy w nazistowskim holokauście wi-
dzą uświęcenie przez ogień swych dążeń do
niezwyciężonej odmienności lub też okazję do
duchowej odnowy judaizmu. Od czasu utwo-
rzenia państwa Izrael w 1948, na scenie mię-
dzynarodowej miejsce problemu żydowskiego
zajął problem współczesnego państwa żydow-
skiego. ł C.K. Norwid Żydowie polscy (1861).
E. Orzeszkowa Meir Ezofowicz (1878). W. Bro-
niewski Żydom polskim (Bagnet na broń,1943).
Ikon. M. Chagall Żyd - wieczny tułacz (1925,
Genewa).
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Słownik biblijny V
SŁOWNIK BIBLIJNY
Słownik biblijny Z
Słownik biblijny T
Słownik biblijny U
Mały słowniczek pojęć biblijnych
Słownik PUA
01 Slownik LACINSKO Polski Kumaniecki K (A)
więcej podobnych podstron