ubogi Łazarz Łazarz.
ubóstwo [łac. pauperias]. Przedstawiane
niekiedy w ST jako kara, ubóstwo jest tak-
że uważane za powód do szczególnej opie-
ki Bożej (Iz 3,15; 10,1-2). Jezus kontynu-
uje tę hebr. tradycję: to właśnie głównie
dla ubogich przyszedł Syn Boży na ziemię,
żeby im głosić Dobrą Nowinę o zbawie-
niu, to przede wszystkim dla nich jest
przeznaczone Królestwo Boże. Do pojęcia
ubóstwa materialnego dochodzi też po-
jęcie ubóstwa duchowego, polegającego
głównie na pokorze: "Błogosławieni ubo-
dzy w duchu" (Mt 5,3). Pierwsza chrze-
ścijańska wspólnota w Jerozolimie żyła
- jak widać to na podstawie opisów w
Dziejach Apostolskich - w duchu ubóstwa,
jej członkowie "wszystko mieli wspólne"
(Dz 2,44). Zob.: błogosławieństwa ewan-
geliczne; bogactwo.
Lit. Postacie biedaków - świadków Boga-
dostarcza ST: koczowniczy początkowo lud
hebr., Izraelici w, niewoli i Hiob. W ~1T Jan
Chrzciciel i Jezus żyją w profetycznym ubó-
stwie. Także literatura zarówno o inspiracji ży-
dowskiej, jak i chrześcijańskiej, przyznaje ubo-
gim miejsce szczególnie ważne. Duch chasydy-
zmu, religijnego ruchu żydowskiego kładzie
nacisk na prostotę serca pokornych. Sz. Asz,
Odmawiający psalmy (1934, w języku jidysz).
I.B. Singer: Ginrpł the Fooł (1957, Gimpl głu-
pek); Sztukmistrz z Lublina (1960, wyd. pol.
1983); Le Blasph�niateur (1973, Bluźnierca).
Ubodzy występują także często u Szolema Alej-
chema Dzieje Tewi mleczarza (1901, wyd. pol.
1960) i u S.J. Agnona. Ubóstwo może doty-
czyć zarówno niedostatku materialnego, jak
i braku fizycznego czy, duchowego: G. Berna-
nos Pamiętnik wiejskiego proboszcza (1936, wyd.
pol. 1937). Ubóstwo obejmuje też i często
przyjmuje formę upokorzenia, porażki, samot-
ności albo całkowitego opuszczenia: F. Dosto-
jewski Idiota (1869, wyd pol. 1909), którego
styl tragiczny kontrastuje z pogodnym hu-
morem bohaterów Singera, dla którego "być
melancholikiem znaczy tyle, co być bałwo-
chwalcą". Radosne ubóstwo można odnaleźć
w P. Emmanuela Jacob (1970, Jakub), "Les
B�atitudes" (Błogosławieństwa).
Ubóstwo może być zamierzone i dobrowolne:
pustelnicy z powieści średniowiecznych i pu-
stelnik z Don Juana (1665, wyd. pol. 1952)
Moliera; S. Weil narzuca sobie styl życia ubo-
giej robotnicy fabrycznej La Condition ovri�re
(1951, Stan robotniczy). Ubóstwo może być
przyjęte na sposób profetyczny - L. Bloy: La
Femme pauzre (1897, Biedna kobieta); Krew
biednego (1909, wyd. pol. 1959).
Ci pokorni ludzie Boży budzą różne reakcje:
podziwiani przez V. Hugo ("Le Mendiant"-
Zebrak, w Les Contemplations - Rozmyślania,
1856) lecz wyszydzani przez J.A. Rimbauda
("Biedni ludzie w kościele", Poezje, 1871, wyd.
pol. 1921). Tradycja biblijna ze swej strony ma
ubogich w wielkiej czci: J.B. Bossuet (1604, Kazanie o złym bo-
gaczu). O ile dla kaznodziei z Meaux ubodzy
nie powinni się buntować, lecz oczekiwać na
gest ofiarności bogatych, o tyle H.F. de La-
mennais, który podejmuje temat w Słowach
wieszczych (1834, wyd. pol. 1834), wyciąga
z niego odmienne konkluzje polityczne.
Szata nie czyni biedaka. Erazm z Rotterdamu
w Pochwale głupoty~ (1509, wyd. pol. 1953)
poddaje krytyce mnichów z zakonów żebra-
czych: "Wielu ze swej niechlujności i żebractwa
czyni atut swej chwały, a przecież ubóstwo nie
jest cnotą, jeżeli nie towarzyszą mu akty wiary
i miłosierdzia". W postacie fałszywych bieda-
ków i prawdziwych żebraków, hipokrytów, ob-
fituje hiszpańska literatura satyryczna: anoni-
mowe dzieło Żywot Łazika z Tormesu (1554,
wyd. pol. 1930) i M. Aleman Guzman de Alfa-
rache (1604, Guzman z Alfarache).
R.M. Rilke w Księdze o Ubóstwie i śmierci
(1905, wyd. pol. 1935) przeciwstawia rządzę
duchową jemu współczesnych całkowitemu
wyrzeczeniu, które prowadzi do poznania sie-
bie i zaakceptowania przez człowieka jego
skromnego miejsca we wszechświecie. Według
Ch. P�guy Chrześcijaństwo jego czasów zatraci-
ło swe powołanie do ubóstwa: Notre jeunesse
(1910, Nasza młodość). Perwersję ubóstwa
i perwersję miłosierdzia napiętnował także
J.P. Sartre Diabeł i Pan Bóg (1951, wyd. pol.
"Dialog" 1960, nr 11), wieśniacy zostają tu po-
zbawieni chęci buntu przez fałszywych proro-
ków; nawet ubóstwo duchowe Goerza, jego
"noc" jest wewnętrznie fałszywa.
ubranie. Należy do potrzeb życiowych
człowieka, podobnie jak jedzenie i miesz-
kanie (Rdz 28,20; Wj 21,10). Według św.
Mateusza (Mt 6,25-31) Jezus zachęca do
większej ufności wobec Boga, zwracając
uwagę na fakt, że życie jest czymś więcej
niż jedzeniem, a ciało czymś więcej niż
ubraniem; lilie polne "nie pracują ani
przędą", a "nawet Salomon w całym swo-
im przepychu nie był tak ubrany, jak jed-
na z nich". Jednak celem ubrania jest nie
tylko okrycie człowieka; ubranie także ob-
jawia człowieka, którego rozpoznaje się
po ubraniu, jakie nosi; stąd przebranie się
za kogoś innego uważa się za kłamstwo,
nawet jeżeli służy planom Boga, jak by-
ło to w losach ~ Jakuba, syna Izaaka
(Rdz 27,15).
Kapłani noszą wyróżniające ich szaty,
których szczegóły są dokładnie opisane
(Wj 28; Kpł 16,32); również objawie-
niem postaci są szaty aniołów (Łk 24,4),
proroków (Za 13,4), królów (Mt 11,8;
Dz 12,21), bogaczy (~k 2,2), wdowy
(Rdz 38,14-19), trędowatych (Kp 13,45),

nierządnicy (Rdz 38,14-19). Ubranie ob-
jawia także stan duszy - radość, żałobę
lub pokutę.
Jedność między ubraniem a osobą wyra-
ża się w znaczących gestach, Jonatan,
oddając swój płaszcz Dawidowi, zazna-
cza w ten sposób swoje doń przywiąza-
nie (I Sm 18,4), a Elizeusz przywdzie-
wa płaszcz Eliasza, aby zaznaczyć synow-
ską więź i sukcesję prorocką po nim
(2 krl 2,13). Toteż nie należy się dziwić,
że czasowniki takie jak "wyzuć z szat",
"rozebrać", "ubrać" mogły pozostawać w
związku z wybraniem, chrztem, powoła-
niem, zbawieniem. Na przykład przybra-
nie białej szaty chrzcielnej oznacza sta-
nie się nowym człowiekiem (Rz 13,12;
Ef 4,24). Tak samo Jezus "przyobleka
w moc z wysoka" (Łk 24,49) tych, którym
powierza specjalne posłannictwo. Zob.:
Opatrzność Boża; rozdzierać szaty.
ucieczka do Egiptu. Po nocnym obja-
wieniu zbrodniczych zamiarów Heroda
Wielkiego, św. Józef zabrał Maryję i Dzie-
ciątko Jezus do Egiptu, gdzie przebywali
aż do śmierci Heroda; następnie, pod
wpływem nowego objawienia, Józef zapro-
wadził Dzieciątko i Jego Matkę do Galilei.
Mateusz, jedyny z ewangelistów, opowia-
da o tym wydarzeniu, które czasami było
interpretowane jako nowy Exodus (Wyj-
ście; Mt 2,13).
Ikon. Ucieczka do Egiptu: rzeźbione kapitele
w katedrze Saint-Lazare w Autun (Saint-An-
doche de Saulieu, XII w.); Giotto di Bondone
(1303-05, Padwa); M. Broederlam (XIV w.,
Dijon); A. Elsheimer (1609, Monachium);
Ph.O. Runge (1805, Hamburg); J. Schnorrny
on Carolsfeld (1828, DŹŹsseldorf. Niezna-
ny pol. malarz, kwatera poliptyku dominikań-
skiego (po 1460, Muzeum Narodowe, Kra-
ków). A. Pronaszko (1918, Muzeum Sztuki,
Łódź).
uczeń [łac. discipulus], to ten, kto z wła-
snej woli idzie za mistrzem, by kształto-
wać siebie na podstawie jego słów, czy-
nów i pism. W ST termin "uczeń" wystę-
puje tylko u Izajasza, który mówi o "swo-
ich uczniach" (Iz 8,16). W epoce Jezusa
termin ten oznacza tych, którzy słuchali
nauk mistrza - rabbiego. Ewangeliści na-
zywają uczniami wszystkich, którzy idą za
Jezusem. W węższym znaczeniu chodzi
o dwunastu apostołów. W EwangelŹŹ we-
dług św. Jana mowa jest o uczniu, które-
go Jezus miłował" (~ 13,23); tradycja roz-
poznaje w nim Jana, z którym może się
utożsamiać każdy chrześcijanin.
Z. i p. Kto nie jest rie Mną, jest przeciwko mnie
(~M 12,30) - odrzucenie chwiejnych, niepew-ł
nych, niezdecydowanych.
Lit. P. Emmanuelł Tu (1978, r),
(Pójdź za mną) - dziś, tak jak i wczoraj, "Głos
wzywa mnie wbrew mnie samemu".

uczta
uczta Baltazara. Daniel opisuje ucztę
Baltazara i jego dworzan w Babilonie ob-
leganym przez Persów (Dn 5). Do picia
użyto naczyń pochodzących z grabieży w
świątyni Jerozolimskiej; nagle pojawiła się
tajemnicza ręka i napisała na ścianie dziw-
ne słowa. Król wezwał mędrca Daniela,
który wyjaśnił, napis aram.: mene, tekel,
ufarsin (znany powszechnie jako mane, te-
kel, fares): "policzone, zważone, podzielo-
ne". "Mene - Bóg obliczył twoje panowa-
nie i ustalił jego kres. Tekel - zważono cię
na wadze i okazałeś się zbyt lekki. Fares-
twoje królestwo uległo podziałowi; oddano
je Medom i Persom". Tej samej nocy Bal-
tazar został zabity; był to upadek imperium
babilońskiego. Teksty Daniela zalicza się
do apokaliptycznego gatunku literackiego.
Lit. ł A. Mickiewicz Bakczysaraj (Sonety krym-
skie,1826). J. Słowacki Paryż (1833).
Ikon. Uczta Baltazara: głowica kolumny
w V�zelay (XII w.); rzeźba, katedra w Amiens
(XIII w.); J. Martin (XIX w., Toronto).
Muz. W. Walton Belshazzaria feast (1931,
Uczta Baltazara), oratorium.
symbolika uczty. Izajasz zapowiada, że
Bóg przygotowuje dla wszystkich ludów
wielką ucztę, która ma oznaczać nadej-
ście czasów mesjańskich (Iz 25,6). NT po-
dejmuje tę wizję ofiarowanego wszystkim
zbawienia (Mt 8,11). W Przypowieści o
uczcie (Łk 14,15-24) występuje ojciec,
który zaprasza na ucztę przyjaciół, ale
wszyscy wymawiają się pod różnymi pre-
tekstami. Oburzony pan domu każe spro-
wadzić do sali biesiadnej ubogich, śle-
pych, chromych; to oni dostąpią pełni ży-
cia, do której Bóg zaprasza człowieka.
W NT mowa jest kilkakrotnie o uczcie:
gody w Kanie Galilejskiej, uczta Heroda
Antypasa, podczas której Herodiada zażą-
dała głowy Jana Chrzciciela, uczta u Ma-
teusza Lewiego, u Szymona Trędowatego.
Zob.: głód; królestwo.
Lit. P. Calderon La cena del rey Baltasar
(1634, Uczta Baltazara), sztuka religijna,
w której alegoryczne postacie - Bałwochwal-
stwo, Próżność i śmierć prowadzą dialog z
Baltazarem i z prorokiem Danielem.
Ikon. Tintoretto Uczta Baltazara (1544, Wie-
deń). G. Dor� Daniel wyjaśnia napis..., ilustra-
cja do BiblŹŹ świętej (1866).
ukamienowanie [łac. lapidatio, od lapis
= kamień]. Znane w starożytnej Grecji
wykonanie wyroku śmierci przez uderze-
nia kamieniami było zazwyczaj karą, któ-
rą zbiorowość wymierzała winnemu, aby
podkreślić swoje całkowite odcięcie się
od jego winy, unikając wszelkiego z nim
kontaktu. Prawo żydowskie przewidy-
wało tę karę w wypadku bałwochwal-
stwa, bluźnierstwa, czarów, świętokradz-
twa, pogwałcenia szabatu lub cudzołóstwa
(Lb 15,32-36). Dwaj świadkowie koniecz-
ni wg Prawa, przy każdym wyroku skazu-
jącym na śmierć, musieli rzucić pierwszy
kamień. Jan Ewangelista podaje, że do Je-
zusa przyprowadzono kobietę pochwyco-
ną na cudzołóstwie. Jezus wtedy powie-
dział: "Kto z was jest bez grzechu, niech
pierwszy rzuci na nią kamień", wyrażając
w ten sposób swój sprzeciw wobec skazy-
wania na śmierć grzesznej kobiety.
Pierwszy diakon, Szczepan, został uka-
mienowany za rzekome bluźnierstwo
przez przedstawicieli synagogi żydow-
skiej i ~ Sanhedrynu (Dz 7,58).
ukoronowanie Najświętszej Maryi
Panny. Według starożytnej tradycji-
Maryja, po Wniebowzięciu, została ukoro-
nowana w niebie przez swego syna Jezusa.
Ikon. Tympanony z XII w.: Senlis, Mantes,
Notre-Dame de Longpont, Chartres, Bourges,
Strasburg. Fra Angelico (ok. 1437, Paryż).
E. Charonton (1453-54, Villeneuve-l�s-Avi-
gnon. P. Veronese (1555-58, Wenecja). D. Ve-
lazquez (ok. 1641~3, Madryt).
ukrzyżowanie ~ krzyż - ukrzyżowanie.
umywanie nóg. W przeddzień śmierci
Jezus był wraz z apostołami w wieczerni-
ku, aby świętować Paschę żydowską.
W czasie Ostatniej Wieczerzy Jezus wstał
od stołu, wziął prześcieradło i tak, jakby
był niewolnikiem, zaczął umywać nogi
apostołom, zgodnie ze starożytnym zwy-
czajem. Piotr nie chciał się na to zgodzić:
"Panie, ty chcesz mi umyć nogi?" Wów-
czas Jezus wyjaśnił im symboliczną war-
tość tego gestu: " Jeżeli więc Ja, Pan i Na-
uczyciel, umyłem wam nogi, to i wyście
powinni sobie nawzajem umywać nogi"
(J 13,1-30), dając im przykład pokory
i przykazanie braterskiej miłości. Zob.:
Ostatnia Wieczerza; wieczernik.
Ikon. Giotto di Bondone Umywanie nóg (1303-
-05, Padwa). P. Lorenzetti Chrystus myjący
nogi św,. Piotrowi (1320, Asyż). F.M. Brown
Chrystus myjący nogi św. Piotrowi (1852-56,
Londyn).
upadek
"upadek człowieka". Wyrażenia tego
używali chrześcijanie, wskazując na kon-
sekwencje grzechu Adama, uważanego
za pierwszego człowieka; upadły człowiek
musiał opuścić raj - świat harmonŹŹ i
niewinności. Tekst biblijny (Rdz 3) nie
używa terminu "upadek" ani terminu
"grzech". Zob.: Zbawiciel; zbawienie.
upadek zbuntowanych aniołów. Apo-
kalipsa św. Jana przedstawia walkę Micha-
ła ze smokiem; ten, którego nazywamy
diabłem albo szatanem, został strącony na
ziemię, wraz ze swymi aniołami; upadek
ten symbolizuje zwycięstwo Boga nad siła-
mi zła (Ap 12,7-10).
Lit. Temat literacki wiąże się luźno z Księgą
Rodzaju i symbolizuje upadek związany z grze-
chem. Stanowi paralelę - symetrię do tematu
wyniesienia (A. de Lamartine, Ch. Beaude-
laire). Upadek człowieka: wg de Lamartinea
M�ditations po�tiques (1820, Rozmyślania po-
etyckie, wyd. pol. 1822 pt. Dumania poety),
"Człowiek": "Człowiek to Bóg upadły, który
pamięta niebiosa". A. Camus podejmuje temat
poniżenia w Upadku (1956, wyd. pol. 1957),
odrywając go jednak całkowicie od kontekstu
biblijnego. Upadek aniołów: J. Milton Raj utra-
cony (1667, wyd. pol. 1791); de Lamartine La
Chute dun ange (1838, Upadek anioła); V. Hu-
go La Fin de Satan (1886, Kres szatana).