Zachariasz [hebr. zacharjahu = Jahwe
pamiętał]: 1. Jeden z dwunastu Proroków
Mniejszych; działał w 520-518 p.n.e.
(lecz druga część księgi noszącej jego imię
jest późniejsza o ponad dwa wieki; Za 9-
-14). Zachariasz zachęca Żydów do ukoń-
czenia budowy Świątyni Jerozolimskiej i
zapowiada nadejście ery mesjańskiej.
2. kapłan, mąż - Elżbiety, ojciec Jana
Chrzciciela. Był już człowiekiem w wieku
podeszłym i bezdzietnym, kiedy archanioł
Gabriel zapowiedział mu narodziny syna.
Łukasz podaje, że Zachariasz stracił mowę
aż do chwili obrzezania dziecka, ponie-
waż nie wierzył w jego urodzenie. Odzy-
skawszy mowę, wyśpiewał pieśń Benedictus
podaną również przez Łukasza, i proroko-
wał (Łk 1,5-22 i 59-79). Legenda pod-
kreśla, że opiekował się Maryją, krewną
Elżbiety, i podaje, że poniósł śmierć mę-
czennika.
Ikon. Prorok Zachariasz: C. Sluter Studnia Moj-
żesza (1395-1406, kartuzja Champmol, Dijon).
Zob. też zaślubiny Najświętszej Maryi Panny.
Zacheusz [hebr., Jahwe pamiętał], prze-
łożony celników (poborców podatków) w
Jerychu, ze względu na wykonywany za-
wód miał złą opinię w mieście. Będąc ni-
skiego wzrostu, Zacheusz wdrapał się na
drzewo sykomory, aby zobaczyć wchodzą-
cego do Jerycha Jezusa, którego zasłaniały
tłumy. Mistrz zauważył go i powiedział:
"dziś muszę się zatrzymać w twoim do-
mu". A Żydzi uważali za nieczystych
ludzi, którzy utrzymywali kontakty z celni-
kami. Toteż niezwykły gest Jezusa zadzi-
wił ich; lecz gdy szeptali między sobą,
Jezus zwrócił się do nich ze słowami:
"Syn Człowieczy przyszedł szukać i zba-
wić to, co zginęło". Rzeczywiście, Zache-
usz obiecał zwrócić poczwórnie to, co nie-
słusznie zabrał, wykonując swój zawód
(Łk 19,1-10).
Zaginiona owca, jedna z trzech przy-
powieści, które Łukasz podaje (Łk 15)
dla zilustrowania Jezusowego miłosierdzia
(obok przypowieści o zgubionej drachmie
i o synu marnotrawnym). Jezus porównu-
je siebie do Dobrego Pasterza, który bie-
rze na ramiona zagubioną owcę. Potocz-
nie - zbłąkana owca oznacza wszelką for-
mę odchylenia od obowiązujących praw.
Zob. pasterz.
Lit. Święty Cyprian, piszący w języku łac., bi-
skup Kartaginy w latach 248-258: List LV na
temat zbłąkanej owcy, która symbolizuje tutaj
chrześcijan wypierających się swojej wiary ze
strachu przed męczeństwem, w czasie prześla-
dowań w okresie panowania cesarza rzym. De-
cjusza. Ch. P�guy komentuje trzy przypowieści
w Le Porche du myst�re de la deuxi�me vertu
(1911, Portyk misterium drugiej cnoty); "Dzię-
ki tej zbłąkanej owcy, ponieważ nie wracała
wieczorem do zagrody, ponieważ nie stawiła się
na wieczorne wezwanie, Jezus, tak jak człowiek,
poznał ludzki niepokój".
zastępy [hebr. cewaot, liczba mnoga od
cawa = wojsko, armia], termin określający
zespół jednostek podległych jednemu
przywódcy: żołnierzy, aniołów, konstelacji
gwiazd. "W ten sposób zostały ukończone
niebo i ziemia oraz wszystkie jej zastępy
stworzeń" (Rdz 2,1). Stopniowo zastępy
stają się terminem świadczącym o potędze
Boga: "Pan Zastępów".
zaślubiny. W ST termin "zaślubiny"
odnosi się do przyszłych małżonków, któ-
rzy jeszcze nie mieszkają razem i nie do-
pełnili jeszcze małżeństwa, ale których
niewierność byłaby już traktowana jako
cudzołóstwo. W takim właśnie sensie Łu-
kasz mówi o Maryi "poślubionej mężowi,
imieniem Józef' (Łk 1,27).
Poprzez - przymierze (przymierze z Bo-
giem), Bóg poślubił swój lud, Izrael. Kie-
dy ten lud oddaje pokłon obcym bó-
stwom, wówczas popełnia cudzołóstwo.
Bóg karze go za to i prowadzi na pustynię,
dla odnowienia miłości: "I poślubię cię so-
bie [znowu] na wieki, poślubię przez spra-
wiedliwość i prawo, przez miłość i miło-
sierdzie. Poślubię cię sobie przez wierność"
(Oz 2,21-22). Zob.: gody; małżeństwo.

zaślubiny Najświętszej Maryi Pan-
ny. Według ewangelŹŹ apokryficznych
Maryja wychowywała się w świątyni. Ka-
płani, chcąc wydać ją za mąż, przed doj-
ściem do dojrzałości, zwrócili się do
wdowców z domu Dawida. Wybór Boży
padł na Józefa, gdyż jego laska zakwitła
i na niej usiadła gołębica.
Ikon. Obrazy Zaślubin Najświętszej Maryi Pan-
ny przedstawiają złączenie rąk i nałożenie obrą-
czek wobec kapłana Zachariasza: Giotto
di Bondone (1303-05, Padwa); J. Fouquet,
iluminacja w Godzinkach Etienne'a Chevaliera
(ok. 1450-58, Chantilly); Perugino (1503,
Caen); Rafael (1504, Mediolan).
zazdrosny, określenie odnoszące się do
Boga: "Bo Pan, Bóg wasz, jest ogniem
trawiącym. On jest Bogiem zazdrosnym"
(Pwt 4,24); przymiotnik ten jest tłumacze-
niem hebr. kana, które znaczy także "gor-
liwy, żarliwy". Zazdrość jest troskliwością
lękliwą, wręcz podejrzliwą, okazywaną
wobec tych, których się kocha, aby ich
chronić przed nieprzyjacielem. Lecz taka
forma miłości jest równocześnie miłością
wymagającą i wyłączną; nie toleruje nie-
wierności Izraela, ulegającego pokusie
kultów bałwochwalczych (r 7). Zob.:
gniew; mściciel.
Lit. J. Racine Atalia (1691, wyd. pol. 1803),
"Gdzież są strzały, które wypuszczasz, Wielki
Boże, w słusznym Twym gniewie? Czyż nie je-
steś Bogiem zazdrosnym? Czyż nie jesteś Bo-
giem pomsty?" [tłum. M.Ż.].
Zbawiciel, wyzwoliciel, osoba niosąca
pomoc, w której pokłada się nadzieję. Bóg
jest Zbawcą doskonałym: "nie ma innego
Boga prócz Mnie, Boga sprawiedliwego
i zbawiającego... Nawróć się do Mnie, by
się zbawić" (Iz 45,21-22). Chrześcijanie
nadają również ten tytuł Jezusowi, który
wybawia swoich wiernych z niewoli grze-
chu, z poddaństwa siłom zła, z mocy
śmierci, w każdym wierzącym umiera
człowiek grzechu i rodzi się człowiek no-
wy, dzięki Duchowi Świętemu (Tt 3,5).
Chrystus - Zbawiciel zajmuje centralne
miejsce w teologŹŹ św. Pawła. Nadzieje
mesjańskie na odnowę królestwa Dawido-
wego nawet tu, na ziemi, obecne są jesz-
cze w Dziejach Apostolskich (Dz 1,6), stają
się nadzieją na osiągnięcie królestwa nie-
bieskiego. Zob.: Mesjasz; Odkupiciel-
odkupienie; zbawienie.
zbawienie. W BiblŹŹ to przede wszyst-
kim wyzwolenie, wybawienie: Bóg wy-
prowadza z Egiptu ciemiężonych tam
niewolniczymi pracami Hebrajczyków
(Wj 12,37-42,15); następnie opiekuje się
nimi chroniąc ich przed wszelkimi niebez-
pieczeństwami, także przed obcą inwazją
(2 Krl 19; 1 Mch 3,18-22) i daje im po-
kój. Aby na to zasłużyć, lud winien postę-
pować zgodnie z Prawem. Prorocy będą
więc podkreślali zależność między zbawie-
niem a wprowadzeniem sprawiedliwo-
ści (Iz 59,60). Po wygnaniu babilońskim
stopniowo zarysuje się postać Mesjasza,
realizatora Bożego zbawienia, nie tylko dla
Izraela, lecz dla całej ziemi (Iz 49,6-8)
i oczekiwanie na zbawienie w "Dniu Pań-
skim" (Sąd Ostateczny). Oto, co głosi
psalm: "Zbawienie sprawiedliwych po-
chodzi od Pana" (Ps 37,39), a jego zna-
czenie staje się coraz donioślejsze, w mia-
rę jak kształtuje się idea życia po śmierci
(Dn 12,2-3). Dla chrześcijan Jezus jest
Zbawicielem, który oddaje Swoje życie, by
pojednać człowieka z Bogiem i wyrwać go
z grzechu i śmierci. Zbawienie jest więc
już dane; w pełni zrealizuje się w ostatecz-
nym zmartwychwstaniu (Rz 5,9-10).
Zob.: królestwo; Odkupiciel - odkupienie.
Lit. Zbawienie, wyzwolenie kładące kres złu
( Odkupiciel - odkupienie).
Zbawienie i przeznaczenie (predestynacja):
J. Kalwin Institutio christianae religionis (1536-
-60, Założenia religŹŹ chrześcijańskiej). Ogólnie
reformatorzy protestanccy zdecydowanie twier-
dzili, że zbawienie jest darem łaski Bożej i nie
zależy od ludzkich zasług ( łaska).
Trudności z osiągnięciem zbawienia: św. Jan
od Krzyża Droga na górę Karmel (1518, wyd.
pośmiertne 1618, wyd. pol. 1927). B. Pascal
Myśli (1670, wyd. pol. 1921) określa zbawie-
nie jako "nieskończoność życia nieskończenie
szczęśliwego".
zbiory, żniwa. Początek żniw wyznacza-
ło Święto Przaśników - przaśnych chle-
bów, a koniec - Święto Żniw. W świątyni
składano ofiary z pierwocin tego, co wy-
dała ziemia i dziesięcinę ze zboża. W BiblŹŹ
żniwa - zbiory, obraz otrzymanych od Bo-
ga dobrodziejstw, związane są z czynno-
ścią siania: "Nie siej [przestępstwa]
w bruzdy niesprawiedliwości, a nie bę-
dziesz żął jej siedmiokrotnych plonów"
(Syr 7,3); "Kto skąpo sieje, ten skąpo i
zbiera" (2 Kor 9,6); "Jeden sieje, a drugi
zbiera" ( 4,37); "Którzy we łzach sieją,
żąć będą w radości" (Ps 126,5). Zbiory
są więc symbolem konsekwencji czynów
ludzkich, które to czyny rozliczać będzie
Najwyższy Sędzia, czyli Bóg.
Z. i p. Żniwo wprawdzie wielkie, ale robotników
mało (Mt 9,37). Oni wiatr sieją, zbierać będą bu-
rzę (Oz 8,7), odnosi się do Izraelitów, którzy
oddają kult fałszywym bogom na swoje nie-
szczęście; obecnie określenie to stało się syno-
nimem powiedzenia zachowywać się tak, jak
uczeń czarnoksiężnika.
Lit. W literaturze obrazy siania i zbierania plo-
nów są bardzo liczne. Wiele z nich nie pocho-
dzi z inspiracji biblijnej, lecz zostało zapożyczo-
nych z mitologŹŹ egipskiej i greckiej. Jednak in-
spirację biblijną rozpoznaje się np. u H. de Bal-
zaca w Poszukiwaniu absolutu (1834, wyd. pol.
1964); "Spośród wszystkich powierzonych zie-
mi zasiewów, krew przelana przez męczenni-
ków jest tym, który wydaje najrychlejszy plon";
V. Hugo w La Legende des si�cles (1859, Le-
genda wieków), "Booz endormi" (Śpiący Booz);
"I Rut pytała, jaki Bóg, jaki żniwiarz wiecznego
lata odchodząc przez nieuwagę pozostawił ten
złoty sierp na gwiezdnym polu?" Ch. P�guy
Eve (1913, Ewa): "Szczęśliwi ci, co umarli dla
ziemi cielesnej, szczęśliwe kłosy dojrzałe i zboże
zebrane". P. Emmanuel Hymne de la libert�
(1942, Hymn wolności); "Ponad ochrypłymi
od milczenia tyranami, ponad szyderczymi po-
rządkami tyranów, istnieją potężne żniwa przy-
szłości".
zeloci [gr. dzelot�s = gorliwiec], ugrupo-
wanie polityczno-religijne judaizmu w I w.
Wśród dwunastu apostołów Jezusa znaj-
dował się także Szymon, zw. Zelotą, zwy-
kle jednak jego przydomek tłumaczy się
jako Gorliwy (Mt 10,4). Historyk Jó-
zef Flawiusz wspomina o zelotach jako
o grupie nacjonalistycznych powstańców,
szczególnie aktywnych od 66 r. Chcieli
być obrońcami ortodoksji, zasad i integry-
zmu judaistycznego i starali się podburzyć
lud przeciw rzym. okupantowi. Odegrali
ważną rolę w powstaniu 66-70 r. Więk-
szość z nich zginęła w 70 r. podczas zdo-
bycia Jerozolimy przez Tytusa.
Lit. Józef Flawiusz Bellum Judaicum (75-79,
Wojna żydowska, wyd. pol. 1906 pt. Dzieje
wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom).
zesłanie Ducha Świętego [gr. pente-
kost� = pięćdziesiąty dzień po Wielkano-
cy]. W ST początkowo było to Święto
Żniw, dzień radości i dziękczynienia; ofia-
rowywano wówczas Bogu pierwociny te-
go, co wydała ziemia. Było to więc święto
rolnicze. Wiązano z nim wspomnienie
przymierza (przymierze z Bogiem) za-
wartego na Synaju między Bogiem a Jego
ludem i daru tablic Prawa (Wj 19,1-25;
31,18).
W NT, według Dziejów Apostolskich
(Dz 2,1-13), w dzień żydowskiej Pięćdzie-
siątnicy, która następowała po śmierci,
Zmartwychwstaniu i Wniebowstąpieniu
Jezusa, jedenastu apostołów zgromadziło
się (z Maryją oraz innymi niewiastami)
w wieczerniku, gdy nagle cały dom wy-
pełnił szum, "jakby uderzenie gwałtowne-
go wichru". Na każdym z nich spoczął
"język jakby z ognia", wszyscy zostali na-
pełnieni Duchem Świętym i zaczęli mówić
obcymi językami. Apostołowie widzieli
w tym, co się stało, realizację proroctwa
Joela (l 3,1-5) dotyczącego zstąpienia
Ducha Świętego "na wszelkie ciało" i
znak przywrócenia jedności, utraconej po
zdarzeniu z - wieżą Babel.
Dla chrześcijan Pięćdziesiątnica jest
dniem narodzin Kościoła, podkreślającym
jego uniwersalne powołanie.
Lit. Święty Franciszek Salezy Sermon pour
La Fentec�te (1593, Kazanie na dzień Pięćdzie-
siątnicy). A. Manzoni La Pentec�te (1822, Pięć-
dziesiątnica), hymn sławiący Ducha Stworzy-
ciela oraz ideał sprawiedliwości i wolności dla
ludów. P. Claudel Corona benignitatis anni Dei
(1915, Wieniec łaskawości roku Pańskiego),
"Hymne de la Pentec�te" (Hymn na święto
Pięćdziesiątnicy). W tekstach literackich nie
brak aluzji do zesłania Ducha Świętego.
V. Hugo, epilog z La Fin de Satan (1886, Kres
szatana), wszyscy geniusze ludzkości zgroma-
dzili się milczący i uważni; "Duch wznosi się,
opada i leci skrzydłem długim na ten wspania-
ły i ciemny dzień Pięćdziesiątnicy". A. Artaud
Lart et la Mort (1929, Sztuka i Śmierć); "Języ-
ki ognia. Ogień utkany w formę języków. Musi
ten ogień i dla mnie zapłonąć. Ogień ten i te
języki, i giębie tajemne mego powstawania".
Ikon. Zesłanie Ducha Świętego: szkoła umbryj-
ska (XIII w., Perugia); Giotto di Bondone
i (1303-05, Padwa); Tycjan (1555, Wenecja);
el Greco (1608, Madryt); E. Nolde (1909,
Nowy Jork). W. Stwosz, fragment Ołtarza
Mariackiego (1477-89, Kościół Mariacki, Kra-
ków).
ziarno. "Jeżeli ziarno pszenicy wpadłszy
w ziemię nie obumrze, zostanie tylko sa-
mo, ale jeżeli obumrze, przynosi plon
obfity. Ten, kto kocha swoje życie, traci
je, a kto nienawidzi swego życia na tym
świecie, zachowa je na życie wieczne"
(' 12,24-25). Jezus porównuje swoją
, Śmierć do obumierania w ziemi ziarna,
które następnie przynosi obfity plon.
Lit. A. Gide ,Jeżeli nie umiera ziarno (1926,
' wyd. pol.1962).
Ziemia Obiecana, kraina Kanaan
(2), obiecana przez Boga Abrahamowi
i jego potomkom (Rdz 12,7; Ez 20,28).
Ziemia Obiecana odegrała pierwszoplano-
wą rolę w historii Izraela. Wyidealizowany
przez Tradycję, ten "kraj... opływający w
mleko i miód" (Lb 13,27) nie został pod-
bity zbrojnie, lecz dany przez samego Bo-
ga (Ps 44,2-8; 78,555; Pwt 9,1-6). Zie-
mia Obiecana po okresie wygnania babi-
lońskiego stała się przedmiotem nadziei
Izraela (Ps 133), a temat powrotu, związa-
ny z wiernością wobec Prawa (Ez 20,41-
-42), inspirował myśl i modlitwy żydow-
skie aż do czasów współczesnych. Zob.
Wyjście.
Lit. W pojęciu pierwszych chrześcijańskich ko-
lonizatorów Nowego Świata podbój terytorium
amerykańskiego (Stany Zjednoczone, Kanada)
ma związek z biblijnymi opowiadaniami o Zie-
mi Obiecanej, o czym świadczy literatura:
T. Dwight The Conquest of Canaan (1785, Pod-
bój Kanaanu), porównanie George'a Washing-
tona do Jozuego. J. Steinbeck Grona gniewu
(1939, wyd. pol. 1956), drobni wywłaszczeni
chłopi porzucają niegościnne tereny, aż w koń-
cu docierają do KalifornŹŹ, gdzie obiecuje się
im dobrobyt. Czytelnikowi, w sposób nieunik-
niony, nasuwa się porównanie między biblij-
nym Exodusem z Księgi Wyjścia a exodusem
Steinbecka, chociaż w książce nie ma bez-
pośredniego odniesienia do BiblŹŹ. P. Claudel
Cinq grandes odes (1907, Pięć wielkich ód),
"Magnificat", poeta, który został ojcem, wielbi
Boga i wspomina Jozuego, wchodzącego do
Ziemi Obiecanej. P. Lagerkvist Det heliga lan-
det (1964, Ziemia Obiecana). Zob.: Izrael; Je-
rozolima.
Muz. J. Massenet Ziemia Obiecana (1900),
oratorium.
złoty cielec idol.
Ikon. Adoracja złotego cielca: Lucas van Leyden
(ok. 1528, Amsterdam); N. Poussin (1647,
Londyn).
złożenie do grobu. Czterej ewangeliści
w niemal identycznych słowach mówią
o owinięciu ciała Jezusa w płótno i złoże-
niu Go do grobu, zgodnie z obrzędem ży-
dowskim, czyli wieczorem, w dniu śmierci
(Mt 27,57-61; Mk 15,42-47; Łk 23,50-54;
' 19,38-42). Uczniowie Jezusa otrzymaw-
szy pozwolenie od Piłata, zdjęli Jezusa
z krzyża i zabrali Jego ciało. Według Ma-
teusza, Marka i Łukasza owinęli je w płót-
no, głowę najprawdopodobniej okryli ca-
łunem (tkanina do zawinięcia głowy zmar-
łego). Według Jana obwiązali ciało Jezusa
opaskami. Następnie złożyli Je w wykutym
w skale grobie, należącym do człowieka
zamożnego, ucznia Jezusa, Józefa z Ary-
matei; wreszcie przy wejściu do grobu za-
toczyli wielki kamień i odeszli. Razem z
uczniami znajdowały się co najmniej dwie
kobiety: Maria Magdalena oraz "druga
Maria".
Ikon. Złożenie do grobu: Fra Angelico (1440,
Florencja); R. van der Weyden (po 1450, Flo-
rencja); Rafael (1507, Rzym); L. Br�a (1515,
Nicea); C. Figueiredo (XVI w., Lizbona);
Tycjan (1525, Paryż). P.P. Rubens (1614,
Antwerpia); Rembrandt (1633, Monachium);
J.Th. Prikker (1892, Otterlo); L. Corinth
(1922, Kolonia). A DŹŹrer Opłakiwanie (1500,
Monachium). Nieznany malarz działający w
Polsce Zdjęcie z krzyża z Chomranic (ok. 1440,
Muzeum Diecezjalne, Tarnów). Pod koniec
XV i w XVI w. powstały we Francji liczne rzeź-
by przedstawiające Złożenie do grobu: Tonnene,
Semur-en-Auxais, Chaource, Salers, Ch"til-
lon-sur-Seine, Carennac. P. Delvaux (XX w.),
E. Nolde (1915, SeebŹŹll).
Ekr. A. Malraux Nadzieja, Siena de Tenbel
(1938), "zdjęciem z krzyża" jest scena, w której
jeden pilot zabity, a drugi ranny są wyciągani
ze zmiażdżonego samolotu.
złożyć pokłon - adorować.
zły duch jest w tych, których opuścił
duch Boży. Zły duch to duch niezgody
(Sdz 9,23), duch kłamstwa (I Krl 22,19-
-23), duch obłędu (Iz 19,14), duch odrę-
twienia (Iz 29,10). Ewangeliści często za-
stępują epitet "zły" przymiotnikiem "nie-
czysty" (Mk 1,23-26). Zob.: duch - Duch
Święty; szatan.
zmartwychwstanie [łac. resurreccio, od
resurgere = powstać]. Zmartwychwstać to
znaczy przebudzić się, powstać spośród
umarłych, wrócić do życia, być znów ży-
wym. W epoce ST, aż do II w. p.n.e.,
Izrael trwał w przekonaniu, że istota ludz-
ka po śmierci będzie przebywać w szeolu,
miejscu ciemności, gdzie jest odłączona
nawet od samego Boga (Ps 88,4-6). Izra-
elici nie podzielali gr. poglądu co do nie-
śmiertelności duszy, pojmowali oni czło-
wieka jako jedną całość. Nie podzielali
także wierzeń swoich sąsiadów, praktyku-
jących kult natury: Ozyrys w Egipcie,
Tammuz w MezopotamŹŹ, Baal w Kana-
anie - bóstwa, które umierają i zmar-
twychwstają zgodnie z cyklem pór roku.
Dla wierzących Żydów, jedyny Bóg jest
Wiecznie żywym, Panem życia i śmierci:
"daje śmierć i życie" (1 Sm 2,6). Tak więc
na prośbę - Eliasza, swego proroka, Bóg
przywraca oddech dziecku (1 Krl 17,22).
Jednym ze sposobów przetrwania jest
przetrwanie rodzinne albo kolektywne
(przetrwanie narodu, Ez 37,1-14).
Z kolei bolesne pytania w obliczu cierpień
sprawiedliwych (Księga Hioba) i śmierci
męczenników (II w. p.n.e., prześladowa-
nia przez króla seleuckiego Antiocha IV
Epifanesa) zrodzą nowe nadzieje: Bóg
wskrzesi świat całkowicie inny, nowy. Da-
niel pierwszy mówi o zmartwychwstaniu
indywidualnym: "Wielu zaś, co posnęli
w prochu ziemi, zbudzi się: jedni do
wiecznego życia, drudzy ku hańbie, ku
wiecznej odrazie" (Dn 12,2).
Dotychczas zmartwychwstanie umarłych
było przede wszystkim obrazem odnowy
Izraela (Ez 37). Na pięćdziesiąt lat przed
Chrystusem, mędrzec tak mówi o spra-
wiedliwych: "Zdało się oczom głupich, że
pomarli, zejście ich poczytano za nieszczę-
ście... a oni trwają w pokoju"; nie będą
odłączeni od Boga, lecz "wierni w miłości
będą przy Nim trwali" (Mdr 3,2-9).
W czasach NT wiara w zmartwychwstanie
umarłych w Dniu Ostatecznym staje się
przedmiotem kontrowersji między faryze-
uszami a saduceuszami. W dyskusji z
Jezusem saduceusze chcą wykazać absur-
dalność zmartwychwstania ciała. Jezus
odpowiada im: "Przy zmartwychwsta-
niu... będą jak aniołowie Boży w niebie"
(Mt 22,30). Paweł o zmartwychwstaniu
umarłych pisze w L Liście do Korymtian
(1 Kor 15).
Ewangeliści podają, że Jezus przywrócił
do życia córkę - Jaira, syna wdowy z Na-
im, a także swego przyjaciela Łazarza
(wskrzeszenie Łazarza); cuda te przywołu-
ją w pamięci znaki prorocze Eliasza.
Niekiedy nazywa się je "powstaniem
z martwych". Jednak Zmartwychwstanie
Chrystusa w święto Paschy jest innego
rzędu i ma całkiem inny wymiar - nie jest
to tylko powrót do życia ziemskiego, lecz
przejście do życia całkowicie wolnego od
śmierci. Wiara w Zmartwychwstanie Jezu-
sa - to fundament chrześcijaństwa: "A je-
śli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne
jest nasze nauczanie, próżna jest także wa-
sza wiara" (1 Kor 15,14).
Lit. Zmartwychwstanie Jezusa. J.C. Renard
Terre du sacre (1966, Ziemia uświęcona),
"Psaumes de P"ques" (Psalmy Wielkanocne);
całe stworzenie, złączone w zwycięstwie Chry-
stusa nad śmiercią, staje się zawsze "ziemią
uświęconą": "Ach! śmierć usunięta, zerwane
pieczęcie śmierci i ciemności i cała ziemia
w poranku mięty i pomarańczy, kamień odwa-
lony się rozpadł".
Zmartwychwstanie umarłych. T.A. d'Aubign�
Les Tragiques (1616, Rymy tragiczne), księ-
ga VII, "Jugement" (Sąd): "Wszyscy wynurzają
się ze śmierci, jak człowiek powstaje ze snu";
w zmartwychwstaniu tym uczestniczy cała na-
tura.
Lefranc de Pompignan Po�sies sacr�es
(XVIII w., Poezje sakralne), inspirowane przez
tekst Ezechiela (Ez 47), poeta mówi równocze-
śnie o "zmartwychwstaniu" ludu Izraela po
niewoli babilońskiej (I ten lud umarłych pod-
nosi się) i o Sądzie Ostatecznym. J.P. Richter
Siebenk"s (1796); budowla świata rozpada się,
wyblakli zmarli słyszą, jakoby Chrystus obja-
wiał im, że Bóg nie istnieje, lecz... wszystko to
jest tylko koszmarnym snem narratora.
P.J. Jouve Gloire (1942, Chwała), seria sztuk
teatralnych zatytułowana "R�surrection des
mons" stanowi punkt centralny jego poezji;
śmierć i życie, upadek i wyniesienie miesza-
ją się w jego wizji. Mikołaj z Wilkowiecka
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pań-
skim (ok. 1580). W. Syrokomla Myśli w dzień
zmartwychwstania (Poezje, 1872). A. Oppman
Chrystus Zmartwychwstał (Poezje,1926).
Ikon. J. van Eyck Trzy Marie u grobu (ok.
1433, Rotterdam). Zmartwychwstanie: Piero
della Francesca (1460, Borgo San Sepolcro);
Perugino (XV w., Rouen); M. GrŹŹnewald,
fragment Ołtarza z Isenheim (1512-15, Col-
mar); el Greco (1598, Madryt). G. Pilon Le
Christ de la R�surrection (Chrystus Zmartwych-
wstały), rzeźba (ok. 1580, kościół Saint-Paul-
-Saint-Louis, Paryż). Chrystus wychodzący
z grobu, rzeźba (Luwr, Paryż).
Zmartwychwstanie umarłych wg wizji Ezechie-
La: Kodeks Wyszehradzki (XI w., Praga); fresk
w Brancion (XIV w.); L. Signorelli (1504,
Oryieto). A. Spencer Zmartwychwstanie (1926i 1947, Londyn). Malarz śląski Zmartwych-
wstanie (XVI w., Państwowe Zbiory Sztuki na
Wawelu, Kraków). K. Sichulski Zmartwych-
wstanie, projekt witrażu (1909, Kraków).
Muz. H. Schuetz Historia der fr"hlichen und Sie-
greichen Auferstehung unseres einigen Erl"sers und
Sehgmachers ,Jesu Christi (1623, Historia Zmar-
twychwstania). G. Mahler II Symfonia - Zmar-
twychwstanie (1894). C. Orff La Commedia de
Christi Resurrectione (1957), kantata. O. Mes-
siaen Et exspecto resurrectionem mortuorum
(1964, I oczekuję zmartwychwstania umar-
łych), na instrumenty dęte i perkusję.
znak krzyża. przeżegnać się to nazna-
czyć na sobie znak Krzyża, rozpoczynający
się od czoła. Znak ten jest świadectwem
przynależności do wspólnoty chrześcijań-
skiej. Podczas chrztu kapłan naznacza
znakiem krzyża osobę wchodzącą do
wspólnoty. Krzyż przywołuje bowiem
wspomnienie śmierci Jezusa i jego misję
zbawienia grzeszników. przez znak krzyża
chrześcijanie przypominają, że zaangażo-
wali swoje życie w naśladowanie Jezusa.
W przeddzień zwycięstwa nad Maksencju-
szem, w 312 r. cesarz Konstantyn Wielki
zobaczył na niebie ognisty krzyż i słowa:
In hoc signo vinces [łac., w tym znaku zwy-
ciężysz]. Tego rodzaju relacje dowodzą,
jak dalece znak krzyża ma dla ludzi zna-
czenie znaku obrony i opieki w obliczu za-
równo wrogów osobistych, jak i wobec
mocy szatańskich i różnego rodzaju nie-
bezpieczeństw. Zob. krzyż - ukrzyżowanie.
Zorobabel, książę żydowski urodzony
w Babilonie, wraz z Jozuem szedł na czele
dwunastu przewodników, którzy towarzy-
szyli jednej z karawan ludzi powracających
w 53(r522 p.n.e. z wygnania do ojczy-
zny. Wspierani przez proroków Aggeusza
i Zachariasza, którzy opisują ich jako
"dwie gałązki oliwne... dwaj pomazańcy,
którzy stoją przed Panem całego świata"
(Za 4,11-13), Zorobabel, zarządca Judei,
oraz Jozue, arcykapłan, przedsięwzięli od-
budowę Świątyni Jerozolimskiej. Nadzieje
na przywrócenie monarchŹŹ łączono naj-
pierw (bezskutecznie) z osobą księcia,
potem z osobą Najwyższego Kapłana
(Za 6,11 ).
Mateusz i Łukasz umieszczają Zorobabela
w genealogŹŹ Jezusa (11i,1.12; Łk 3,27).
zstąpienie Jezusa do Otchłani. We-
dług żydowskiej kosmologŹŹ wszechświat
składa się z trzech ułożonych warstwowo
przestrzeni: z niebios, ziemi oraz "pie-
kieł". Piekło [hebr. szeol] znajduje się na
najniższym poziomie, najbardziej oddalo-
nym od Bożej obecności, jest to miejsce
przebywania umarłych. Tam też, jak
twierdzą niektórzy autorzy ksiąg biblij-
nych, znajdują się strąceni upadli anioło-
wie i demony zakute w kajdany (Księga
Henocha); zdaniem innych, mieszkają tam
wrogie duchy. Według chrześcijan w Ot-
chłani przebywają dusze sprawiedliwych,
które oczekują na przyjście Jezusa, aby za
Nim wejść do Miasta Niebios.
Ewangelie nie mówią wyraźnie o zstąpie-
niu Jezusa do Otchłani w okresie między
Jego śmiercią a Zmartwychwstaniem.
Lecz Paweł, Piotr w jednym ze swoich Li-
stów (1 P 3,19) i Jan w Apokalipsie św. Ja-
na (Ap 1,18) robią aluzję do tego faktu,
który stał się inspiracją dla wielu malarzy.
Zstąpienie Jezusa do Otchłani oznacza
Jego suwerenne panowanie nad całym
wszechświatem, Jego wyzwalającą moc
wobec wszystkich duchów i jego zwycię-
stwo nad złem i śmiercią.
Lit. E. Sabran Repentir (1817, Skrucha), trze-
ba będzie, by Chrystus zstąpił do piekieł, aby
został ocalony anioł Othuriel, wciągnięty do
buntu przez szatana. A. Soumet La Divine
�pop�e (1840, Boska epopeja), Jezus, Syn Boży,
zstąpił do piekieł, by przyjąć na siebie powtór-
ną mękę, jako odkupienie potępionych. Pierw-
szym, który odczuwa żal za grzechy, jest sza-
tan, i to on będzie pocieszał Jezusa przez "trzy
godziny nowego Getsemani".
Ikon. Anastasis (scena zejścia Chrystusa do
Otchłani): mozaiki w Dafni (XI w., Grecja).
Freski w Kariye Museum (XIV w., Stambuł).
Malarstwo na drewnie (XIV w., cerkiew św. Kli-
menta w Ochrydzie). Andrea da Firenze, freski
w Santa Maria Novella (1437, Florencja). Tin-
toretto, San Cassiano (XVI w., Wenecja).
Zuzanna [hebr. szoszana = lilia, róża],
żona Joakima, "bardzo piękna i bogoboj-
na", dała odprawę dwóm starcom, którzy
jej pożądali, gdy kąpała się w swoim ogro-
dzie. Fałszywie oskarżona przez nich o cu-
dzołóstwo, została ocalona od śmierci za
sprawą młodego Daniela, który dowiódł
kłamstwa starców (Dn 13). To opowiada-
nie zachowało się tylko w języku greckim.
Lit. A. Ch�nier Suzanne (XVIII w., Zuzanna),
nie dokończony poemat biblijny w sześciu pie-
śniach: podczas gdy dobroczynne anioły strze-
gą Zuzanny i jej towarzyszek, Belial, "bożek
rozpusty", prowadzi dwóch lubieżnych starców
ku niewinnej, kąpiącej się mężatce. A. de Vigny
Po�mes antiques et modernes (1826, Poematy sta-
rożytne i nowożytne), "Le Bain" (Kąpiel); po-
śród poematów nie wyróżnionych szczególnie
przez autora jest "Chant de Suzanne au bain"
(1821, Pieśń Zuzanny w kąpieli), zainspirowa-
ny Pieśnią nad Pieśniami.
Ikon. Malarze przedstawiający ten epizod
przeciwstawiają nagą, niewinną kobietę dwóm
lubieżnym starcom: A. Altdorfer (ok. 1528,
Monachium); Tintoretto (ok. 1560, Wie-
deń); A. Gentileschi (1619, Pommersfelden);
P.P. Rubens (XVII w., Rzym); J.J. Henner
(1865, Paryż). N. Gonczarowa Misterłium litur-
giczne: Zuzanna i starcy, (1915-16, Paryż).
Zwiastowanie [łac. anmintiatio]. Anioł
Gabriel przybył do Najświętszej Panny
Maryi, by zapowiedzieć, że stanie się mat-
ką Jezusa (Łk 1,26-38). Pozdrowienie
anielskie dało początek modlitwie Zdrowaś
Maryjo: "Zdrowaś Maryjo, łaskiś pełna,
Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między
niewiastami i błogosławiony owoc żywota
Twojego, Jezus". Późniejsza Tradycja do-
dała: "Święta Maryjo, Matko Boża, módl
się za nami grzesznymi teraz i w godzinę
śmierci naszej". Zob.: Ave Maria; Maryja.
Lit. P. Claudel Zwiastowanie (1912, przekład
pol. 1912 pt. Słowo zwiastowane Mari).
M. No�l Le Rosaire des joies (1930, Róża-
niec radości), "Annonciation" (Zwiastowanie).
P. Emmanuel E'vang�laire (1978, Ewange-
liarz), "Annonciation". A. Mickiewicz Hymn.
Na dzień Zwiastowania P.P. Maryi (Wiersze
różne, 1822). L. Staff Zwiastowanie (łabędź i li-
ra,1914).
Ikon. Zwiastovanie: S. Martini (1328); Fra
Angelico (1450, Florencja); C. Crivelli (1486,
Londyn); R. van der Weyden (1430-40, Luwr,
Paryż); Donatello, rzeźba (1440, Florencja);
M. Schongauer (XV w., Colmar); M. GrŹŹne-
wald, Ołtarz z Isenheim (112-1, Colmar).
K. Sichulski, karton do witrażu (1908,
Łańcut).
związywanie - rozwiązywanie. Wy-
rażenie "związywanie - rozwiązywanie"
; jest odpowiednikiem wyrażeń rabinackie-
go języka szkolnego, które w istocie zna-
czą "zakazane" względnie "uznane za do-
zwolone", roszczące prawo do ważności
także w obliczu Boga. Władzę związywa-
nia i rozwiązywania nadał również Jezus
najpierw samemu Piotrowi: "I tobie dam
klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek
zwiążesz na ziemi, będzie związane w nie-
bie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie roz-
wiązane w niebie" (Mt 16,19). Następnie,
zgodnie z Ewangelią według św. Mate-
usza, Jezus zwrócił się do wszystkich swo-
ich uczniów, aby w takich samych sło-
wach przekazać im taką samą władzę
(Mt 18,18).
żłób, koryto do karmienia bydła. Według
Łukasza w takim żłobie Maryja położyła
Dzieciątko Jezus, kiedy narodziło się w
Betlejem, w stajni lub w grocie (Łk 2,7).
Na Boże Narodzenie w krajach chrześci-
jańskich ustawia się w domach i w kościo-
łach "stajenki", "szopki", które mają przy-
pominać stajnię lub grotę w Betlejem. Na-
bożny zwyczaj wykonywania szopek wiąże
się swymi początkami ze św. Franciszkiem
z Asyżu (XIII w.). Zob. Boże Narodzenie.
żniwa zbiory.
Żyd [gr. Ioudaios], termin oznaczający
pochodzenie mieszkańców Judei. Po-
czynając od epoki hellenistycznej, odnosił
się on do wszystkich mieszkańców Pale-
styny należących do religŹŹ ludu hebr. Od
czasu podboju Palestyny przez Rzymian
(70 r.) i rozproszenia jej mieszkańców,
które po nim nastąpiło, termin ten ozna-
cza wszystkich związanych z - juda-
izmem bez względu na miejsce zamieszka-
nia. Rozróżnienie "Żyd" i "Izraelita" zro-
dziło się wraz z pojawieniem się judaizmu
świeckiego, początkowo intelektualnego,
a później judaizmu o charakterze narodo-
wym, dla odróżnienia tych, którzy w dal-
szym ciągu praktykują obrzędy religijne
(izraelickie) od tych, którzy je zarzucili,
przyczyniając się jednak do wspólnego
dziedzictwa kulturowego. Określenie "Ży-
dzi" w odniesieniu do rasy jest obłędnym
wymysłem ideologŹŹ nazistowskiej.
Lit. Należy stwierdzić, że Europa, w której re-
ligią dominującą jest chrześcijaństwo, przez
długi czas pogardzała wspólnotami żydowski-
mi, zachowując w stosunku do nich dystans.
W przyjętym ogólniku Judasz reprezentował ar-
chetyp Żyda - bogobójcy, chciwca, zdrajcy,;
człowiekiem - Żydem był także starszy brat
Abla, wybrany,, a potem wyklęty - Kain. Te se-
gregacje społeczne i wyłaniające się w konse-
kwencji jedne za drugimi uprzedzenia dopro-
wadziły do stworzenia znanych typów literac-
kich, takich jak lichwiarze: Shylock w Kupcu
weneckim Shakespeare'a (1596, wyd. pol.
1953); Gobseck w Gobsecku (1830, wyd. pol.
1958) H. de Balzaca, lub też Jankiel, prototyp
odrażającego i śmiesznego ŻYda w, literaturze
rosyjskiej (N. Gogol Taras Bulba, 1835, wyd.
pol. 1956). Prześladowania Żydów przybierały
często gwałtowne formy, które potępiali filozo-
fowie XVIII w. w swej walce z nietolerancją re-
ligijną i z fanatyzmem: Ch.L. Montesquieu Li-
sty perskie (1721, wyd. pol. 17Ś8) i "Bardzo
pokorne przedłożenia inkwizytorom HiszpanŹŹ
i PortugalŹŹ" w, Duchu Prawa: "Zaklinamy was,
abyście postępowali z nami tak, jak postępo-
wałby On sam (Jezus), gdybył był jeszcze na
ziemi" [tłum. W. lIakowski].
W Europie wschodniej wspólnoty Żydowskie
zachowały swoje nienaruszone tradycje oraz
wierzenia i wypracowały wspólny język - jidysz.
Dzieła Szolema Alejchema Dzieje Tewie mlecza-
rza (1901, wyd. pol. 1960), LL. Pereca Fok-
stinileche geszichte (1899, Opowiadania ludowe)
i LB. Singera Szatan w, Goraju (1933, wyd.
pol. 1991) i La Famille Moskat (190, Rodzina
Moskatów) przedstawiają życie tych grup lud-
ności, narażonych na kpiny i przemoc.
S.J. Agnon, Posag narzeczonej (1931, w języku
hebr.).
Stopniowo w Europie Zachodniej pod wpły-
wem B. Spinozy dokonała się desakralizacja
historŹŹ świętej. Nowoczesny Żyd wyzbywa
się starodawnego sposobu patrzenia i separa-
tystycznych obrzędów; zaczyna się asymilo-
wać z otoczeniem i rzuca się w sam środek wal-
ki o postęp i uniwersalizm. G.E. Lessing Na-
tan mędrzec (1779, wyd. pol. 1877) nawołuje
do wzajemnej tolerancji między trzema brat-
nimi religiami: islamem, judaizmem i chrześci-
jaństwem, oraz stwarza postać sympatyczne-
go Żyda. Jednak uprzedzenia i nienawiść się
utrzymują. Asymilacja okazuje się niemożli-
wa. H. Heine Melodie hebrajskie (1851, wyd.
pol. 1901) podjął więc problem roszczeń po-
chodzeniowych. Mit o Żydzie - wiecznym tu-
łaczu, wywodzący się ze średniowiecznej le-
gendy, doszedł do głosu z nową siłą w XIX w.;
naród żydowski, jakby z piętnem Kaina na czo-
le za to, że był niepomny cierpień Chrystu-
sa, skazany jest z kolei na to, aby stać się naro-
dem wszelkich cierpień: E. Quinet Ahasverus
(1833); E. Sue Żyd wieczny tułacz (1844-45,
wyd. pol. 1844-45); G. Apollinaire Le Passant
"e Prague (1910, przechodzień z Pragi), Żyd
jest kozłem ofiarnym ludzkości. W 2. poł.
XIX w., wraz z narastaniem ideologŹŹ rasi-
stowskiej, kwestia tożsamości żydowskiej sta-
wała się tematem pierwszoplanowym. Pisma
teoretyczne (K. Marks W kwestŹŹ żydowskiej,
1844, wyd. pol. 1896) i literatura obfitują w tę
tematykę, zwłaszcza w okresie między sprawą
Dreyfusa a II wojną światową. Umysły pisa-
rzy żydowskich szamoczą się między tenden-
cjami partykularystycznymi a opcjami uniwer-
salistycznymi, między dążeniem do asymila-
cji a roszczeniami, czego dowodzą postacie
M. Prousta, Swann i Bloch w Poszukiwaniu
straconego czasu (1913-27, wyd. pol.1957-60),
lub F. Kafki "Raport dla akademŹŹ" w Przemia-
nie (1916, wyd. pol. 1957), w bajce o Żydzie
z Zachodu. J. de Lacretelle w powieści Silber-
mann (1922, wyd. pol. 1922) podejmuje wal-
kę z szeroko rozpowszechnionym antysemity-
zmem.
Nieco wcześniej J.P. Sartre w Rozważaniach o
kwestŹŹ żydowskiej (1946, wyd. pol.1957) stwier-
dził, że to antysemityzm czyni Żyda i A. Mem-
mi w Portrait d'un juif (1962, Portret pewnego
Żyda), odrzucając pojęcie tajemnicy żydowskiej
("Tajemnica ta jest pełna trucizny"), przeciw-
stawiają się pisarzom takim, jak L. Bloy (Le
Salut par les Juifs, 1892, Zbawienie przez Ży-
dów), Ch. P�guy (Notre jeunesse, 1910, Nasza
młodość), P. Claudel (L'Evangile d'Isa,1951,
Ewangelia według Izajasza), którzy podają reli-
gijną interpretację kwestŹŹ: "Znam dobrze ten
lud, nie ma na jego skórze punktu, który by nie
był bolesny... Pięćdziesiąt wieków życia z mie-
czem w plecach każe mu iść naprzód". Sar-
tre'owi z kolei przeciwstawiają się ci spośród
Żydów, którzy w nazistowskim holokauście wi-
dzą uświęcenie przez ogień swych dążeń do
niezwyciężonej odmienności lub też okazję do
duchowej odnowy judaizmu. Od czasu utwo-
rzenia państwa Izrael w 1948, na scenie mię-
dzynarodowej miejsce problemu żydowskiego
zajął problem współczesnego państwa żydow-
skiego. ł C.K. Norwid Żydowie polscy (1861).
E. Orzeszkowa Meir Ezofowicz (1878). W. Bro-
niewski Żydom polskim (Bagnet na broń,1943).
Ikon. M. Chagall Żyd - wieczny tułacz (1925,
Genewa).