"Vade retro Satana" [łac., idź precz,
szatanie], słowa, które Jezus skierował do
szatana, gdy ten kusił Go na pustyni. Po-
dane są w EwangelŹŹ według św. Mateusza
(Mt 4,10).
Z. i p. Idź precz, szatanie! Wyrażenie używane
dla odepchnięcia kogoś i odrzucenia jego nie-
uczciwych propozycji.
vae soli" [łac., biada samotnemu], sło-
wa wypowiedziane przez Koheleta; za-
uważa on trudności, jakie ma człowiek sa-
motny w niebezpiecznych sytuacjach;
w razie upadku nie ma nikogo, kto by go
podźwignął. Zauważa także słodycz faktu
bycia we dwoje: "Również, gdy dwóch śpi
razem, nawzajem się grzeją; jeden nato-
miast jakże się zagrzeje?" (Koh 4,9-12).
Stąd sentencja vae soli często interpre-
towana jest w sposób bardziej konkret-
ny: "Biada temu, kto nie zawiera związ-
ku małżeńskiego!" Zob. Księga Koheleta
(Eklezjastesa).
Lit. J. Milton Raj utracony (1667, wyd. pol.
1791), sam Bóg mówi do Adama, skarżącego
się na samotność w Edenie: "Nie jest dobrze,
żeby mężczyzna był sam", powtarzając słowa
z Księgi Rodzaju (Rdz 2,18) i z Księgi Koheleta.
Wtedy Bóg stworzył Ewę.

wąż. Opowiadanie o pierwszym grzechu
zaczyna się od przedstawienia węża, jako
najbardziej przebiegłego ze wszystkich
stworzonych przez Boga zwierząt. W kul-
tach starożytnego Wschodu przypisywano
wężowi moc uzdrawiającą, wiążącą się
prawdopodobnie z przekonaniem, że wąż,
zmieniając łuskę, bezustannie się odradza.
Za ślad kultu oddawanego wężowi uważa-
ją niektórzy relację w Księdze Liczb o mie-
dzianym wężu (Lb 21,6-9). W świecie
Wschodu wąż jest uważany za zwierzę
święte, pozostające w kontakcie ze świa-
tem boskim, związane z życiem i z mądro-
ścią. Takim również jawi się w relacji
w Księdze Rodzaju, obiecując Ewie życie
i poznanie przewyższające wiedzę Boga
(Rdz 3,1-5), równocześnie jednak zostaje
odarty z mitu, z pewnością z zamiarem
walki z atrakcyjnością kultów magicznych:
wąż nie jest stworzeniem wyzwalającym,
lecz zwierzęciem przeklętym, nie daje ży-
cia, lecz śmierć. Łatwo więc zrozumieć, że
uznano go za symbol szatana, że z nim go
utożsamiano jako nieprzyjaciela człowieka.
Koran nie uwzględnia węża w opowiada-
niu o upadku Adama. Tradycja i legenda
wprowadziły węża i pawia do orszaku Ibli-
sa, kusiciela pary ludzkiej.
Lit. J. MIlton Raj Utracony (1667, wyd. pol.
1791), wspaniały wąż z Edenu (księga IX)
przekształca się w Piekle (księga X) w potwor-
nego pytona. P. Val�ry Channes (19?2, Uroki).
"Ebauche dun serpent" (Zamysł węża), albo
kuszenie próżnego poznania.
Ikon. Wąż występuje między Adamem i Ewą
w scenie kuszenia: Rafael ;

A. Giacometti Adam i Ewa (1907, Zurych).
Ma on rozmiary pytona, lecz również może
mieć głowę kobiety: Fra Filippo Lippi Kuszenie
Ez~~~ (XV w., Florencja).
wąż miedziany. Kiedy Izraelici znajdo-
wali się na pustyni, byli kąsani przez węże,
Mojżesz więc na polecenie Boga sporzą-
dził ze spiżu węża i umieścił go na wyso-
kim słupie. Ukąszeni przez jadowite węże
mieli spoglądać na niego z wiarą w obie-
cane przez Boga uzdrowienie (Lb 21,9).
Przechowywany potem w świątyni, mie-
dziany wąż stał się przedmiotem przesąd-
nych wierzeń i Ezechiasz kazał go znisz-
czyć (2 krl 18,4). Jezus mówiąc o swym
przyszłym ukrzyżowaniu, porównywał sie-
bie do miedzianego węża, wybawiającego
tych, którzy w Niego wierzą (~ 3,14-15).
Ikon. Rękopis .Miscellanea z British Library
(1280, Francja). Obrazy: MIchał Anioł (1~12,
Rzym); Tintoretto (1544, Wenecja); P.P. Ru-
bens (161?, Londyn); A. Wan Diyck (ok. 1628,
Madryt).
wdowa z Naim. Niedaleko miasta Na-
im (obecnie Nain) w południowej Galilei,
u stóp góry Tabor, Jezus spotkał orszak
żałobny. "Wynoszono umarłego - jedy-
nego syna matki, a ta była wdową"
(Lk 7,11-17). Zdjęty litością Jezus powie-
dział: Młodzieńcze, tobie mówię, wstań!
Zmarły usiadł i zaczął mówić".
Weronika [od gr. Beronike = przynoszą-
ca zwycięstwo, albo od łac. vera icort =
prawdziwy obraz]. Weronika jest wymie-
niona w Ewangeliach wśród świętych nie-
wiast, które towarzyszyły Jezusowi w dro-
dze na Kalwarię, lecz Tradycja przypisuje
to imię kobiecie, która miała otrzeć z potu
i krwi twarz Chrystusa w drodze na
~ Golgotę; Rysy Tej twarzy miały pozo-
stać odbite na płótnie. Weronika do dziś
pozostaje główną postacią szóstej stacji
Drogi Krzyżowej. Zob.: Droga Krzyżowa;
oblicze - oblicze Boga (oblicze Chrystusa).
Lit. P.J. Jouve Sueur de sang (1933, Krwawy,
pot), "Crachats!" (Plwanie). P. Emmanuel Ja-
cob (1970, Jakub).
Ikon. Przedstawianie św. Weroniki łączy się
nierozerwalnie ze świętym Obliczem odbitym
na chuście: posąg w Notre-Dame dEcouls
(1310); MIstrz z Fl�malle (ok. 1430, Frankfurt
nad Menem); El Greco;
G. Rouault (1945, Paryż).
werset, drobny fragment tekstu biblij-
nego, stanowiący samoistną całość tre-
ściową, z zasady wyodrębniony graficz-
nie (często numerowany). Podobnie jak
numerowanie rozdziałów, tak i podział
na wersety sięga początków druku (R. Es-
tienne, 1555).
Lit. wersety zamieszczali w poezji lub w prozie
poetyckiej: H.F. de Lamennais Słowa wieszcze
(1834, wyd. pol. 1834), w XX w. A. Gide,
P. Claudel, O.V. Milosz, Loys Masson i wielu
innych.
wiara - wierny. Termin "wiara" ozna-
cza dzisiaj "wierzenie w Boga". Lecz dla
człowieka BiblŹŹ w ogóle nie istniała te-
za niewiary w znaczeniu współczesnym.
W BiblŹŹ wiara oznacza "zawierzenie" i jest
niewzruszonym przylgnięciem do Boga,
wręcz utożsamieniem się człowieka ze sło-
wem i z wolą Bożą, mimo ciężkich do-
świadczeń. Mieć wiarę, być wiernym, całe
swoje życie kształtować wg wzajemnych
zobowiązań ~ przymierza (przymierze
z Bogiem). Zgodnie z etymologią łac.
(fides = obietnica] wiernym jest ten, kto
wiąże się z kimś innym danym słowem.
Bóg jest więc pierwszym wiernym, gdyż
nigdy nie wycofuje się z obietnicy miłości,
danej swemu ludowi. Pierwszym wzorcem
wierzącego człowieka jest ~ Abraham,
oczyszczony z grzechów przez swoją wia-
rę. Święty Paweł w Liście do Rzymian sze-
roko rozwija temat zbawienia przez wiarę.
Niewierny natomiast zdradza dane przez
siebie obietnice; jest niestały, jak oblu-
bieniec, który dopuszcza się wiarołom-
stwa, cudzołóstwa. Ezechiel porównuje
lud Izraela do małżonki, która bezwstyd-
nie uprawia nierząd (Ez 16). Podobnie jak
małżonek, tak i Bóg odkryje jej hańbę,
lecz także przebaczy jej wszystko to, czego
się dopuściła. Bezbożni i niewierni są to
więc ludzie oddani innym kultom niż kult
Boga Abrahama i nie przestrzegają przy-
kazań ~ Dekalogu. Z wiarą łączy się za-
wierzenie i zaufanie: "ludzie małej wiary",
mówi Jezus do swoich uczniów, lękają-
cych się burzy (Mt 8,26). Wierzący po-
kłada ufność w skuteczność modlitwy,
ufność opartą na obietnicy Jezusa: "Pro-
ście, a będzie wam dane; szukajcie, a znaj-
dziecie" (Mt 7,7).
Z. i p. Wiara, która góry przenosi (Mt 17,20-
-21) - wiara dokonująca cudów. Być jak nie-
wierny Tomasz - wierzyć tylko w fakty wyraźnie
potwierdzone albo takie, które można osobiście
sprawdzić. język potoczny przeciwstawia takiej
postawie wiarę ludzi prostych, naiwną łatwo-
wierność. Jeszcze pełni złudzeń, gdyż wyczeku-
ją tego, co niemożliwe, to ci, o których mą-
drość ludowa ironicznie mówi: "Tylko wiara
zbawia". Aluzja do zbawienia przez wiarę
(lub) uczynki (~k 2,14), pochodzenie tego
wyrażenia przypisuje się protestantyzmowi.
Lit. Wiara i rozum. - Myśl filozoficzna, zarów-
no u Chrześcijan, jak i u żydów, rozważała
związek między rozumem a wiarą. Klemens
z AleksandrŹŹ w Kobiercach (II w., wyd. pol.
1991; tytuł przywołuje na myśl tkaninę, prze-
platanie nici), usiłuje wykazać ich zgodność
i na tej podstawie zbudować filozofię chrześci-
jańską. święty Bazyli Wielki Homilia o wierze
(IV w., wyd. pol. 1947 pt. Wybór homilŹŹ i ka-
zań). Majmonides Przewodnik dla błądzących
(1190, wyd. pol. 1872).
Dla M.E. de Montaignea i B. Pascala Bóg nie
może stanowić przedmiotu dowodzenia rozu-
mowego; wiary nie osiąga się w wyniku rozu-
mowania. Montaije Próby (księga II, rozdział
12; 1580-88, wyd. pol. 1957), "Apologia Ray-
monda Sebonde": jeżeli człowiek nie może
mieć poznania pewnego, to nie za pośrednic-
twem swojego rozumu będzie on wysnuwał
wnioski o Bogu, którego istota różni się rady-
kalnie od natury ludzkiej. Pascal Myśli (1670,
wyd. pol. 1921): "Wiara jest czymś różnym od
dowodu - jedno jest ludzkie, drugie jest darem
Boga." "Boga czuje serce, nie rozum" [tłum.
T. Boy-Żeleński].
Racjonalizm XVIII w. szuka Boga inaczej niż
poprzez wiarę. Bóg, którego on przyjmuje-
postawa deistyczna - jest twórcą natury:
"Wszechświat wprawia mnie w zakłopotanie
i nie mogę przypuszczać, by ten zegar miał ist-
nieć, a nie byłoby zegarmistrza" (Voltaire, saty-
ra wierszem Les Cabales, 1772, Intrygi).
Wiek XVIII pokpiwa sobie z wierzących w nie-
jasne Objawienie. Wiara staje się nieporówny-
walna z rozumem: "Wiara polega na dawaniu
wiary nie temu, co jest prawdziwe, lecz temu,
co fałszywe dla naszego rozumienia" (Voltaire
Dictionnaire philosophique,1764, Słownik filozo-
ficzny, artykuł "Foi" - Wiara).
Wiara - wierzenie dzięki temu, co widzialne,
czy też zakorzenione w tym, co istnieje poza
widzialnym? J.J. Rousseu Emil (1762, wyd. pol.
1955), "Wyznanie wiary wikarego sabaudzkie-
go", stara się pogodzić naturalne "światło" i
swe wewnętrzne odczucie, które nazywa wia-
rą: "Spójrzcie na widowisko natury; posłuchaj-
cie wewnętrznego głosu; wszystko mówi o tym,
że istnieje Istota Najwyższa" [tłum. M.Z.].
F.R. de Chateaubriand w Duchu wiary chrześci-
jańskiej (1802, wyd. pol. 1816) przemawiał ta-
kim samym językiem, aby współczesnych mu
przybliżyć do Boga. Istota Najwyższa i Bóg,
którego czciła wiara przodków, byłby jednym
i tym samym Bogiem. A. de Musset tymcza-
sem stwierdza, że wiara wyszła zrujnowana
z doświadczenia sceptycyzmu i racjonalizmu.
Stąd paradoks zaskakującego
oświadczenia Ch. P�guy w Le Porche du myst�re
de la deuxi�me vertu (1911, Portyk misterium
drugiej cnoty); to mówi Bóg: "Wiara, to mnie
nie zadziwia, to nie budzi zdziwienia. Ja prze-
cież tak bardzo jaśnieję w mym stworzeniu...
we wszystkich moich tworach" [tłum.
B. Ostromęcki]. Tekst, który zdaje się być
w sprzeczności z mistycznym doświadczeniem
Wiary pośród nocy - "Nie widzieć Ciebie to
znaczy Cię oglądać. Obecność twa mnie ośle-
pia", oświadcza P. Emmanuel Jacob (1970, Ja-
kub). Lecz jak wytłumaczyć doświadczenia
osoby wierzącej? "Języki zmęczone są objaśnia-
niem, wyobrażenia ludzi inteligentnych są
opóźnione" (J. Halewi).
Ekr. Męczeństwo ,Joanny d arc C.Th. Dreyera
(1928) i Proces Joanny darc R. Bressona
(1962) są rozważaniami nad tajemnicą wiary.
wieczernik [łac. cenaculum = jadalnia],
pomieszczenie w Jerozolimie, w którym
Jezus razem z apostołami spożywał Ostat-
nią Wieczerzę (Mk 14,14-16). Bez wąt-
pienia w tej samej sali apostołowie zgro-
madzili się po śmierci Jezusa, tam Jezus
się im ukazywał, i tam po Wniebowstąpie-
niu został im zesłany Duch święty
(Dz 2,1).
Lit. Wieczernik - nazwa nadana grupie mło-
dych romantyków, którzy w 1823-24 spotykali
się w salonie Ch.E. Nodiera w Arsenale, a na-
stępnie od 1827 u V. Hugo. E. Bryll Wieczer-
nik (1988).
wiejadło, rodzaj kosza lub wielkiej szufli
- łopaty służącej do przesypywania ziarna
w celu oczyszczenia go, oddzielając je od
słomy i plew. Skrążanie (oddzielanie ziar-
na od plew) występuje jako metafora sądu
i ukarania złych ludzi (Iz 41,15-16;
wr 15,7; 51,2). W EwangelŹŹ Jan Chrzciciel
zwiastuje ludowi przyjście Tego, który
oczyści omłot, zbierze pszenicę, a plewy
każe spalić (Łk 3,17). Temat ten bliski
jest tematowi dobrego ziarna i kąkolu oraz
tematowi żniw na ziemi w Apokalipsie
św. Jana (Ap 14,14-16). Zob. Sąd Osta-
teczny.
Z. i p. Oddzielić dobre ziarno od plew.
wielbić ~ adorować.
wielbłąd. Wielbłąd arabski, a dokład-
niej dromader, jest zwierzęciem ideal-
nym na pustyni. Na przykład królowa
Saby przybyła do króla Salomona z
"wielbłądami dźwigającymi wonności i
bardzo dużo złota oraz drogocennych ka-
mieni" (1 krl 10). Żydzi nie mieli prawa
jeść mięsa tego uważanego za nieczy-
ste zwierzęcia, podobnie jak mięsa osła
czy wieprza (Pwt 14,7-8). Sierść wiel-
błąda służyła do wyrobu siermiężnych
ubrań, takich, jakie nosił np. Jan Chrzci-
ciel (Mk 1,6). Wielbłąd występuje w nie-
których obrazowych wyrażeniach: Mate-
usz podaje, że Jezus napominał hipokry-
tów, którzy przecedzają komara, a połyka-
ją wielbłąda (Mt 23,24) i bogaczy, którym
trudno będzie wejść do królestwa niebie-
skiego (Mt 19,24).
Z. i p. Chcieć przeprowadzić wielbłąda przez
ucho igielne.
Lit. Lł. Staff Ucho igielne (1927). M. Hemar
Doświadczenie (Koń trojański,1936).
Wielkanoc, Pascha. Uczniowie Jezusa
każdego roku obchodzili uroczyście Jego
Zmartwychwstanie w pierwszy dzień ty-
godnia po żydowskim święcie ~ Pas-
chy (czyli w niedzielę), łamiąc chleb, tak
jak On im to polecił. W II w. papież Wik-
tor ustalił dzień chrześcijańskiej Paschy
(Wielkanocy) na niedzielę, bez odniesie-
nia do Paschy żydowskiej, obchodzonej
14. dnia miesiąca nisan. Na liturgiczną
celebrację Wielkiej Nocy (Paschy) składa
się wspomnienie ostatnich chwilł Jezusa:
Wielki Czwartek - Ostatnia Wieczerza,
czyli ostatni posiłek, który Jezus spożył ze
swymi uczniami i ustanowienie Euchary-
stŹŹ; Wielki Piątek - Ukrzyżowanie, śmierć
Jezusa i złożenie do grobu; celebracja
Zmartwychwstania, w noc z Wielkiej So-
boty na niedzielę paschalną.
Dla chrześcijan Jezus jest barankiem pas-
chalnym, ofiarowanym dla zbawienia
wszystkich ludzi. Pascha - to także przej-
ście [hebr. pesach]. Jezus przechodzi od
śmierci do życia i zapowiada przejście
chrześcijanina od śmierci do życia z Bo-
giem. Zob. zmartwychwstanie.
Z. i p. Raz do roku około Wielkiej Nocy - zgod-
nie z obrzędem Kościoła katolickiego, spowia-
dać się i przyjmować komunię św. z okazji
świąt Wielkanocy.
Lit. Lł. Tołstoj Zmartwychwstanie (1889-99),
święta Wielkanocne w prawosławnej Rosji pod
koniec XIX w. B. Cendrars Paques a New York
(1912, Wielkanoc w Nowym Jorku), tęsknota
za wiarą wywołana tułaniem się po nowo-
czesnych miastach; poemat z pewnością stał
się inspiracją dla G. Apollinairea w "Zone"
(Strefa) - Alcools (1913, Alkohole). P. de la
Tour du Pin w Le Second Jeu (1959, Druga
gra), poemat "Pr�face" (przedmowa).
Muz. H. Schuetz Historia der fr"hlichen und
Siegreichen Auferstehung unseres einigen Erl"sers
und Seligmachers Jesu Christi (1623, Histo-
ria Zmartwychwstania), oratorium wielkanoc-
ne. N. Rimski-Korsakow Wielkanoc rosyjska
(1888), suita symfoniczna. A. Honegger Wiel-
kanoc w Nowym Jorku, solo i kwartet smyczko-
wY).
Wielki Piątek, piątek poprzedzający
Wielkanoc. Tego dnia chrześcijanie wspo-
minają śmierć Jezusa na Golgocie. Zob.:
krzyż - ukrzyżowanie; męka Chrystusa.
Wielki Post [łac. dies quadregesima =
; czterdziesty dzień], post czterdziestodnio-
wy, w chrześcijaństwie zw. Quadregesi-
ma, oznacza okres czterdziestu dni przed
Wielkanocą. Dla katolików jest to okres
pokuty, przypominający czas, jaki Jezus
spędził na pustyni przed rozpoczęciem
działalności publicznej. Rygory Wielkiego
Postu (post i powstrzymywanie się od po-
karmów mięsnych) z czasem uległy złago-
dzeniu. Zob. post.
; Lit. Walka Karnawału z Postem (karnawał-
cielesność w całym tego słowa znaczeniu) to je-
den z tematów francuskiej i hiszpańskiej litera-
tury średniowiecznej. Ruiz Juan zw. Arcipreste
de Hita Księga dobrej miłości (1343, wybór Pol.
1980), fragment w stylu burleski opisuje walkę
Don Carnala (Karnawał) z Dońą Cuaremą
(Wielki Post), obrazującą walkę między zmy-
słowością a wiarą. F. Rabelais podejmuje ten
motyw, który stał się już tematem folklo-
rystycznym, w Quart Livre (Czwarta Księga,
1552, wyd. pol. 1916 pt. Gargantua i Panta-
gruel, odwołując się do postaci alegorycznej
Popielca, wcielenia ascetyzmu, wobec radości
życia reprezentowanej przez Mięsopusta.
W okresie Wielkiego Postu kaznodzieje gło-
szą kazania, z których najsławniejszymi pod
względem literackim były kazania J.B. Bossue-
ta, wygłaszane w Paryżu do różnego rodzaju
słuchaczy: Wielki Post Braci św. Franciszka
(1660; słuchaczami były osoby z wyższych
sfer), Wielki Post Karmelitów (1661; słuchacze
skupieni), Wielki Post Luwru (1662; król i
dwór królewski), Wielki Post w Saint-Gemsain
(1666).
Ikon. P. Breugel st. Walka Karnawału z Postem
(1559, Wiedeń).
wieprz. Dla Żydów, podobnie jak dla
innych mieszkańców rejonu basenu Mo-
rza Śródziemnego, np. Egipcjan, świnie
były przedmiotem wstrętu i obrzydzenia.
Jedzenie mięsa wieprzowego było absolut-
nie sprzeczne z Prawem Mojżeszowym;
uczony w Piśmie Eleazar wolał umrzeć,
niż zjeść wieprzowinę (2 Mch 6,18-20).
Jezus oświadczył, że nie należy rzucać pe-
reł między wieprze, świnie mogłyby pode-
ptać perły (Mt 7,6). Syn marnotrawny zo-
stał wysłany w pole, gdzie miał paść świ-
nie (Łk 15,15), co było najgorszym
poniżeniem (Syn marnotrawny). We-
dług Marka, kiedy Jezus wypędził z nie-
szczęśliwego człowieka duchy nieczyste,
weszły one w wieprze, pasące się na wzgó-
rzu; wówczas stado rzuciło się do jeziora
i utonęło (Mk 5,2-13). Zakaz jedzenia
wieprzowiny do dziś jeszcze obowiązuje
żydów i muzułmanów.
wierny wiara - wierny.
wieża Babel [hebr. bawel = pomiesza-
nie; gr. Babylon]. Biblijny opis wieży Ba-
bel inspirowany był piętrowymi pirami-
dami o nazwie "zikkurat", których ruiny
odnaleziono w MezopotamŹŹ. Po wynale-
zieniu sposobu wypalania cegieł, ludzie
zapragnęli wybudować miasto, a w nim
wieżę, której wierzchołek sięgałby nie-
ba. Chcąc ukarać ludzi za ich pychę,
Bóg podzielił ich odmiennością języków,
A następnie rozproszył po całej ziemi
(Rdz 11,1-9). Autor biblijny wyjaśnia na-
zwę Babel za pomocą etymologŹŹ ludowej
na podstawie podobieństwa zachodzące-
go między hebr. nazwą Babilonu [bawel
= brama Boga] a wyrazem hebr. balal
(w formie piel balbel = sprawić zamiesza-
nie). Poza karą za przewinienie zbiorowe,
zdarzenie to można również odczytać jako
potępienie cywilizacji miejskiej. Zob. ze-
słanie Ducha świętego.
Z. i p. Istna wieża Babel- wszyscy mówią jed-
nocześnie.
Lit. Dante, "Piekło" z Boskiej komedŹŹ (1307-
-21, wyd. pol. 1947, pieśń 31); wokół studni
dziewiątego kręgu zebrani są wszyscy ci, któ-
rzy zdradzili; pośród nich Nemrod, który stara-
jąc się wznieść wieżę Babel, zasiał niezgodę.


J.L. Borges Fikcje (1942, wyd. pol. 1972), "Bi-
blioteka wieży Babel". R. Caillois zaznacza,
że ta biblioteka należy do niebiblijnego sym-
bolizmu labiryntu, realnego lub metaforyczne-
go, macierzyństwa, moralności lub rozumu.
P. Emmanuel Babel (1952), człowiek chce do-
równać Bogu poprzez swą koncepcję budowa-
nia świata, i zostanie ukarany za brak umiaru.
W. Szymborska Na wieży Babel (Sól,1962).
Ikon. Wieża Babel: Saint-Savin, fresk (XII w.);
P. Bruegel st. (1563, Wiedeń); H. Flandrin
(1861, kościół Saint-Germain-des-Pr�s, Paryż).
Budowa wieży Babel, mozaika (XIII w., bazylika
św. Marka w Wenecji). Budowa wieży Babel,
arras (ok. Poł. XVI w., warsztaty brukselskie,
Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków).
Muz. A. Rubinstein Der Thurm zu Babel
(1869, Wieża Babel), oratorium; I. Strawiński
Babel (1953), kantata.
wino. Księga Rodzaju przypisuje wynale-
zienie sztuki sporządzania wina Noemu
(Rdz 9,20), wskazując przez to na staro-
żytność uprawy winorośli. Wino składane
było jako ofiara z płynów wraz z codzien-
ną ofiarą całopalną w Świątyni Jerozolim-
skiej (Wj 29,40). Wino do użytku co-
dziennego było zawsze rozcieńczone wo-
dą, a pijaństwo, podobnie jak wszelkie
nadużycia, było potępiane (Prz 20,1;
23,29-35). Wino stosowano także w me-
dycynie, do odkażania ran (Łk 10,34),
a pomieszane z mirrą - jako środek znie-
czulający (Jezus w czasie ukrzyżowania
odmówił jego przyjęcia, Mt 27,34).
Podczas Ostatniej Wieczerzy Jezus wziął
kielich wina i zwrócił się do apostołów ze
słowami: "To jest moja Krew Przymierza"
(Mt 26,27; Mk 14,24) i dzisiaj także, w li-
turgŹŹ chrześcijańskiej wino symbolizuje
przelaną w ofierze Krew Chrystusa.
Z. i p. Nie wlewa się młodego wina do starych
bukłaków. Przysłowie cytowane za św. Mate-
uszem (Mt 9,17), który dodaje: "W przeciw-
nym razie bukłaki pękają, wino wycieka, a bu-
kłaki się psują". Potocznie - nowe idee trud-
no pogodzić z dawnymi strukturami; nie mogą
się one rozwijać bez rozsadzenia dawnych
struktur.
Lit. R. Rolland w Colas Breugnon (1919, wyd.
Pol. 1921) wino nazywa żartobliwie wodą No-
ego. J.C. Renard Incantation des eaux (1961,
Zaklęcie wód), poetyckie rozważania nad bi-
blijnymi symbolami wody, wina i ognia.
winorośl. Ta śródziemnomorska roślina
dobrze się przystosowała do klimatu Pa-
lestyny, ale wymaga żmudnej pracy, o któ-
rej często jest mowa w BiblŹŹ (np. Iz 5).
Święto winobrania stanowiło część Świę-
ta Zbiorów (Wj 23,14; Pwt 16,13) albo
święta Namiotów (Szałasów, zw. też
Kuczki, hebr. Sukot), obchodzonego je-
sienią; towarzyszyły mu śpiewy i tańce
(Sdz 21,19-21). Szałasy miały prawdopo-
dobnie przypominać chatki z gałęzi, budo-
wane w sadach i winnicach na okres zbio-
rów. Ozeasz pierwszy użył jako przenośni
porównania ziemi Izraela do żyznej winni-
cy (Oz 10,1). Izajasz odwrócił porówna-
nie: Izrael nie daje owocu pomimo starań
Boga; Bóg więc opuści go (Iz 5,1-7; te-
mat podjęty w,~r 2,21 i Ez 17,1-10). Po
wygnaniu babilońskim wszyscy błagali Bo-
ga, aby znowu roztoczył opiekę nad tą
winnicą (Ps 80,9-17; Iz 27,2-11).
W ewangeliach synoptycznych Jezus po-
sługuje się obrazem winnicy jako przypo-
wieści o Królestwie Bożym (Mt 20,1-8;
21,28-31; 33-41). W EwangelŹŹ według św.
Jana Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy
nazywa siebie prawdziwym krzewem win-
nym, takim, którego owoce nie zawio-
dą oczekiwań właściciela winnicy - Boga
(~ 15,1-5).
Wniebowstąpienie Pańskie [łac.
ascendere = wstępować w górę, wchodzić],
uniesienie się Jezusa wraz z ciałem do nie-
ba, przybytku Boga; także - święto obcho-
dzone przez Kościół na pamiątkę tego wy-
darzenia; dla chrześcijan, zmartwychwsta-
ły Chrystus wszedł do Chwały Boga. Ma-
rek i Łukasz w swoich Ewangeliach opisu-
ją, że Jezus, po wyprowadzeniu swych
uczniów poza Jerozolimę, odłączył się od
nich i został wzięty do nieba (Mk 16,19;
Łk 24,51). W Dziejach Apostolskich Łukasz
umiejscawia Wniebowstąpienie na Górze
Oliwnej, w czterdzieści dni po Zmar-
twychwstaniu Pańskim: obłok zakrył Jezu-
sa przed oczyma uczniów (Dz 1,9).
Lit. Święty Augustyn Kazanie na dzień Wnie-
bowstąpienia (wyd. pol. 1936, pt. Wybór ka-
zań), "Zmartwychwstanie Pana naszego jest
naszą nadzieją; Wniebowstąpienie naszego Pa-
na jest naszą chwałą". G. Apollinaire Alcools
(1913, Alkohole), "Zone" (Strefa), Jezus wstę-
pujący do nieba porównany jest do współcze-
snych lotników: "Diabły w przepaściach pod-
noszą głowę, by spojrzeć na ptaka stuleci",
podczas gdy "Anioły latają dookoła ślicznego
lotnika" [tłum. A. Ważyk]. R. Brandstaetter
Wniebowstąpienie (Pieśń o moim Chrystusie,
1960).
Ikon. Wniebowstąpienie Jezusa: Fra Angelico
(1440-47, Florencja); A. Mantegna (1463-68,
Florencja); Rembrandt (1636, Monachium);
J.M. Sert (1930).
Muz. O. Messiaen Lascension (1933, Wnie-
bowstąpienie), medytacja symfoniczna.
Wniebowzięcie Najświętszej Ma-
ryi Panny [łac. assumptio, od assumere =
przyjąć do siebie, przyjąć do nieba,
strzec], wyniesienie Najświętszej Dziewicy
Maryi do nieba; nie potwierdzone w Bi-
blŹŹ. Od 1950 Wniebowzięcie stało się
dogmatem wiary, sformułowanym przez
papieża Piusa XII na podstawie Trady-
cji. Podobnie jak Maryja była wolna od
grzechu pierworodnego poprzez swoje
Niepokalane Poczęcie ( Niepokalane
Poczęcie Najświętszej Maryi Panny), tak
i przez Wniebowzięcie została uwolniona
od śmierci. Protestanci odrzucają ten do-
gmat. Uroczystość Wniebowzięcia, naj-
starsze święto ku czci Matki Bożej jest ob-
chodzone 15 sierpnia. W monarchŹŹ franc.
uroczyście świętowano dzień 15 sierpnia,
zgodnie ze ślubowaniem Ludwika XIII,
który zawierzył Francję Najświętszej Dzie-
wicy. Napoleon I i Napoleon III ten wła-
śnie dzień obrali za dzień ich patrona-
św. Napoleona.
Lit. J. Twardowski Wniebowzięcie Maryi
(Niebieskie okulary, 1980).
Ikon. Wniebowzięcie Matki Boskiej: Correggio
(1530, Parma); Masolino da Panicale (1435,
Neapol). Tycjan Wniebowzięcie najświętszej
Maryi Panny (1518, Wenecja). El Greco Wnie-
bowzięcie Maryi (1608, Toledo). P.P. Rubens
Wniebowzięcie Maryi (1628, katedra Notre-Da-
me w AntwerpŹŹ). Ch.A. Bridau, rzeźba na
chórze katedry w Chartres (1773). Anonimo-
wy pol. malarz, środkowa część tryptyku w ko-
ściele w Warce (XVI w.).
Muz. Msza Assumpta est Maria (Maryja została
wzięta do nieba) G.P. da Palestriny (XVI w.).
M.A. Charpentier (XVII w.).

woda
woda i życie. Woda jest uniwersalnym
symbolem życia i czystości. Najbardziej
różnorodne kosmogonie przywołują obraz
wód pierwotnych, podobnie jak opowia-
danie o stworzeniu świata w Księdze Ro-
dzaju: "Duch Boży unosił się nad woda-
mi" (Rdz 1,2). Liczne fragmenty BiblŹŹ
dowodzą, jak bardzo woda jest potrzebna
do codziennego życia. Ale jest ona rzad-
kością i dlatego trzeba kopać studnie lub
stawiać cysterny i naczynia, aby zbierać
wodę deszczową, a także budować syste-
my irygacyjne. W ST Lud Boży, udręczo-
ny pragnieniem na pustyni, błaga Mojże-
sza o wodę. Bóg więc mówi do Mojżesza:
"Weź w rękę laskę... Uderzysz w skałę,
a wypłynie z niej woda i lud zaspokoi swe
pragnienie" (Wj 17). W ten sposób łączą
się trzy typowe elementy: troskliwość Bo-
ga, ufność człowieka wierzącego oraz dar
wody, czyli dar życia. Woda jako życie we
wszystkich swoich postaciach odgrywała
istotną rolę przy uzdrawianiu chorych, na
przykład prorok Eliasz wysłał trędowatego
Naamana, aby zanurzył się w Jordanie,
a ten, gdy już wykonał polecenie i wyszedł
z wód Jordanu, skórę miał gładką i czystą,
gdyż uwierzył w Boga, przemawiającego
przez usta Eliasza (2 Krl 5). Opis ten by-
wał interpretowany w chrześcijaństwie ja-
ko zapowiedź chrztu, który "uzdrawia"
z grzechu. Każde oczyszczenie jest rodza-
jem uzdrowienia. Prawo Izraela zalecało
używanie wód źródlanych do oczyszczania
ludzi i rzeczy nieczystych (Lb 19), a lud
Izraela przestrzegał ablucji rytualnych
(oczyszczeń) i obmywania kielichów, na-
czyń, szat. Ponadto Izraelici stosowali ob-
rzędy oczyszczeń, zarówno fizycznych, jak
i moralnych, przez zanurzenie w zbiorni-
kach wody czystej (przy wejściu do świą-
tyni) albo w sadzawkach obrzędowych
(- Qumran).
W NT Jan Ewangelista opowiada, jak Je-
zus spotkał w pobliżu miasta Samaria
kobietę, która przyszła zaczerpnąć wody
ze studni. Jezus poprosił ją, aby dała mu
pić, a ugasiwszy pragnienie, mówił jej o
wodzie życia wiecznego: "Kto zaś będzie
pił wodę, którą Ja mu dam, nie będzie
pragnął na wieki" (J 4,1-42). Także tutaj
źródło wody symbolizuje życie Boże, try-
skające dla wierzących.
woda niszcząca. Woda, jako symbol
ambiwalentny może też niszczyć i powo-
dować śmierć, na przykład wody podczas
potopu, wody górne spływające z otwar-
tych przez Boga upustów niebieskich.
Morze, jeziora, wielkie obszary wodne,
wszystko to przerażało Izraelitów, którzy-
w przeciwieństwie do Fenicjan - nie byli
żeglarzami. Obawiali się burz, rozbicia
statków, przypływów morza. W głębokich
wodach jeziora Genezaret zostały zatopio-
ne w stadzie świń nieczyste duchy, które
dręczyły człowieka opętanego przez demo-
ny, uzdrowionego później przez Jezusa
(Mk 5,12-13).
woda chrztu. Łączy w sobie dwie war-
tości: życie i śmierć, w wodzie zanurza się
człowiek stary (grzesznik), który umiera,
a z wody po chrzcie wychodzi człowiek
nowy, obmyty z grzechu.
Lit. P. Claudel Cinq grandes odes (1906, Pięć
wielkich ód), "L'Esprit et PEau" (Duch i Wo-
da). J.C. Renard Incantation des eaux (1961,
Zaklęcie wód).
wonności. W BiblŹŹ często jest mowa
o wonnościach. Wyłączając okres żałoby
(2 Sm 14,2) namaszczano wonnościami
ciało (Rt 3,3; 2 Sm 12,20) i głowę
(Ps 23,5; Mt 6,17). Ciała zmarłych na-
maszczano wonnymi olejkami (Mk 14,8).
Istniała korporacja sprzedawców won-
ności. Lecz wonności miały także swój
sakralny wymiar. W Księdze Wyjścia
(w 30,34) Bóg wskazuje Mojżeszowi
substancje wchodzące w skład świętych
wonności: "będzie to dla was rzecz bardzo
święta..., lecz poświęcone jest ono dla Pa-
na" (Wj 30,36-37). Kapłan Zachariasz
otrzymał zapowiedź narodzin Jana Chrzci-
ciela w chwili, gdy składał w świątyni
przepisaną ofiarę kadzenia, składającą się
także z wonności (Łk 1,9). Liturgia z Apo-
kalipsy św. Jana posługuje się cztere-
ma złotymi czaszami pełnymi wonności
(Ap 5,8). Zob. kadzidło.
wskrzeszenie Łazarza Łazarz.
Wulgata [łac. vulgata = rozpowszech-
niona], łacińskie tłumaczenie BiblŹŹ doko-
nane przez św. Hieronima, ukończone ok.
405 r. W odniesieniu do NT, św. Hiero-
nim poprawił istniejącą już łac. wersję. Co
do ST, św. Hieronim, który nauczył się
języka hebr. w Palestynie u rabinów, pod-
jął nowe tłumaczenie na podstawie tekstu
oryginalnego. Tłumaczenie św. Hieronima
stało się "wulgatą", tłumaczeniem rozpo-
wszechnionym i do Soboru Watykańskie-
go II (1962-65) obowiązującym jako ofi-
cjalne w Kościele katolickim.
wybrany. Za wybraną uważana była
osoba lub zbiorowość naznaczona przez
Boga szczególnym powołaniem lub misją.
Tak więc w ST wybranie Izraela oznacza,
że Bóg wybrał naród, który będzie do Nie-
go należał, to pojęcie wyboru ściśle wią-
że się z pojęciem przymierza (Pwt 14,2).
Bóg spośród swojego ludu wybiera tak-
że niektóre jednostki: patriarchów, Mojże-
sza i Aarona, kapłanów i lewitów, królów
(Rdz 12;1 Sm 3;16,1-13). Nie jest poda-
ny powód takiego wyboru, gdyż Bóg jest
Panem suwerennym i jest całkowicie wol-
ny. Jednak wybór nakłada na jednostkę
lub zbiorowość określony zakres odpowie-
dzialności.
W NT termin ten odnosi się do - aposto-
łów, których Jezus wybrał, aby głosili Kró-
lestwo Boże (Łk 6,13; 9,57-61). Jezusa
sam Bóg Ojciec nazywa wybranym: "To
jest Syn mój wybrany" (Łk 9,35). Według
Piotra chrześcijanie - jako spadkobiercy
Obietnicy i przymierza - stają się "naro-
dem wybranym" (1 P 2,9). Zob.: łaska;
przymierze (Przymierze z Bogiem).
Z. i p. Wielu jest powołanych, lecz mało wybra-
nych (Mt 22,14) - mówi się tak np. o karierze,
którą wielu może usiłować robić, ale którą zro-
bi niewielu.
Lit. Dante Boska komedia (1307-21, wyd.
pol. 1947), poeta, prowadzony przez Beatry-
cze, przechodzi z czyśćca do raju wybranych.
T.A. d'Aubign� Les Tragiques (1616, Rymy tra-
giczne), księga VII, "Jugement" (Sąd); w wyni-
ku Sądu Ostatecznego, Bóg umieszcza po swo-
jej prawicy wybranych; od tej chwili sędzia jest
ich bratem i zaprasza ich do "wiecznego trium-
fu w wiecznym królestwie zwycięstwa i po-
koju". Sermon sur le petit uombre des Jezus
(XVIII w., Kazanie o małej liczbie wybranych)
J.B. Massillona zawiera przejmującą wizję Sądu
Ostatecznego. W licznych dziełach literackich
wybór Boży jawi się jako zjawisko ambiwalent-
ne - jest obietnicą wielkości, ale także cierpie-
nia. przeżywają go także Mojżesz i Jozue
w Po�mes antiques et modernes (1837, Poematy
starożytne i nowożytne) A. de Vigny'ego. Wy-
branie Boże jest cechą znamienną narodu ży-
dowskiego w dziełach E. Wiesla, I.B. Singera
i wielu innych. "Wybrany to człowiek, które-
go palec Boży przygważdża do muru": Diabeł
i Pan Bóg (1951, wyd. pol. "Dialog" 1960,
nr 11) J.P. Sartre'a ilustruje pogląd, jakoby ist-
nienia Boga nie dało się pogodzić z ludzką wol-
nością.
wygnanie. Termin ten oznacza uprowa-
dzenie, deportację do BabilonŹŹ ludno-
ści Jerozolimy i Judy po zdobyciu Jerozo-
limy w 586 p.n.e. przez króla babiloń-
skiego - Nabuchodonozora II. Deporto-
wano króla, arystokrację i rzemieślników
(r 39,1-14). Już w 605 p.n.e. Nabucho-
donozor II wziął kilku młodych ludzi, któ-
rych włączył do swojej służby (Dn 1,1-4).
Wygnańcy zajmowali się rzemiosłem i
handlem. Niektórzy odmówili powrotu do
Palestyny w 538 p.n.e., kiedy król perski
Cyrus Wielki, który zwyciężył w wojnie
z imperium babilońskim, stworzył im taką
możliwość (Ezd 1-2). U większości Izra-
elitów kolejne wygnania rozwinęły pra-
gnienie zachowania swej tożsamości i pra-
gnienie powrotu. Zob. niewola babilońska.
Lit. R. Garnier Les Juives (1583, Żydówki),
tragedia, lamentacje chóru młodych Żydówek
lękających się zemsty Nabuchodonozora II i
wywiezienia do Babilonu.
Koleje życia politycznego w XIX w. przyczyniły
się do tego, że w literaturze odżył hebr. temat
wygnania z dala od ojczyzny (F.R. Chateau-
briand, V. Hugo), przeplatający się z tematem
człowieka wygnanego z raju. A. de Lamanine
M�ditations po�tiques (1820, Rozmyślania po-
etyckie, wyd. pol. 1822 pt. Dumania poety),
"Człowiek"; "Człowiek to Bóg upadły, który
pamięta niebiosa". H.F. de Lamennais Slowa
wieszcze (1834, wyd. pol. 1834); "Człowiek jest
wygnańcem na ziemi, jego prawdziwą ojczyzną

jest niebo". Bolesny temat wygnania inspiruje
znaczną część literatury żydowskiej wszystkich
epok, np. Ch. P�guy Notre jeunesse (1910, Na-
sza młodość); "Być gdzie indziej...wielkie po-
wołanie tego narodu... narodu, dla którego ka-
mieniem budowlanym jego domu będzie za-
wsze płótno namiotów". Powraca on jako
motyw przewodni u autorów XX w. E. Wiesel,
N. Sachs, S. Zweig (P. Ha�at Anthologie de
la po�sie juive 1985, Antologia poezji żydow-
skiej, rozdział O tu-
łaczce na wygnaniu). C. Vig�e Le Po�me du re-
tour (1962, Poemat powrotu).
Ikon. Płaskorzeźba z Niniwy, pałac Sennache-
ryba (VII w., Londyn). D. Roberts Odejście He-
brajczyków (XIX w., Birmingham).
Wyjście, Exodus [łac.; gr. �ksodos].
W XIII w. p.n.e. Hebrajczycy, prowadze-
ni przez - Mojżesza, opuścili Egipt, gdzie
popadli w poddaństwo, i wyruszyli do kra-
iny Kanaan. Udało im się ujść cało przed
ścigającym ich wojskiem faraona, następ-
nie przebywali przez czterdzieści lat na
pustyni. Księga Wyjścia, druga z kolei księ-
ga Pięcioksięgu, opowiada o wyjściu Izra-
elitów z Egiptu. Przypomina o ich niewoli,
opisuje narodziny i powołanie Mojżesza,
plagi egipskie, przejście przez morze
Czerwone. Wędrówka przez pustynię do-
prowadza do dwóch opisów Przymierza
(przymierze z Bogiem), z epizodem o zło-
tym cielcu włącznie. Szczegółowo jest opi-
sany Namiot Spotkania i jego wyposa-
żenie. Szczególny nacisk położony jest
na wyzwolenie z niewoli i na przymierze
Boga z Jego ludem za pośrednictwem
Mojżesza.
Lit. Th. Gautier w Romansie pewnej mumŹŹ
(1858, wyd. pol. 1911) podejmuje kilka epizo-
dów z biblijnej Księgi Wyjścia. J. Dobraczyń-
ski Pustynia (1955). J.S. Sito Z Pięcioksięgu
Mojżesza (Ucieczka do Egiptu,1964).
wypełnić Pismo [łac. complere = wy-
pełnić, dokończyć, dokonać]. W ST - po
obietnicy danej przez Boga następuje
oczekiwanie na jej realizację. Prorok
Daniel zgłębiał Pisma, obliczał lata,
które miały się "dopełnić" przed wyzwole-
niem Ludu Bożego, zgodnie z tym, co
Bóg objawił prorokowi Jeremiaszowi
(Dn 9,2).
NT. Dla ewangelistów ST to czas przy-
gotowania: przez przyjście Jezusa Pismo
się wypełniło [gr. plerun]. Mateusz Ewan-
gelista przedstawiając uroczysty wjazd Je-
zusa do Jerozolimy przypomina słowa pro-
roka Zachariasza: "Oto Król twój przy-
chodzi do ciebie łagodny, siedzący na
osiołku". I na koniec stwierdza: "Stało się
to, żeby się spełniło słowo Proroka"
(Mt 21,4-5) - wyrażenie, które w Ewange-
lŹŹ według św. Mateusza występuje co naj-
mniej dziesięć razy. Jan Ewangelista pod-
kreśla, że śmierć Jezusa na krzyżu jest do-
konaniem, doskonałym wypełnieniem [gr.
teleitan]; Jezus umiera wypowiadając słowa:
"Wykonało się" ( 19,30).
Lit. W końcowej części Le Myst�re de la Passion
(1486, Misterium Męki Pańskiej) J. Michela
jest umieszczony dialog między Jezusem a Jego
Matką: Maryja wie, że jej Syn umrze tak, jak
zapowiedzieli prorocy; chciałaby uzyskać od
Niego złagodzenie cierpień ich obojga i skarży
się z powodu Jego odmowy: "Na me matczyne
prośby twardą dajesz odmowę". Jezus krótko
odpowiada: "trzeba, aby się wypełniło Pismo".
wyrocznia [łac. oraculum], słowo Boskie
przekazane za pośrednictwem człowieka,
proroka albo kapłana. W początkowym
okresie w Izraelu, podobnie jak gdzie in-
dziej, ludzie prosili przepowiadających
przyszłość o wskazówki, aby wiedzieć, jak
mają postąpić (1 Sm 9), albo np. żeby po-
znać wynik wojny. Wyrocznia stopniowo
zatracała swój indywidualny charakter
i stała się "słowem Bożym", skierowanym
do Ludu Bożego, aby przestał czynić zło
i nawrócił się, albo żeby mu zwiastować
zbawienie (Iz 41,13).
występny, niegodziwy. Po uznaniu za
rzecz oczywistą, że szczęście jest nagro-
dą dla sprawiedliwych, a nieszczęście tu,
na ziemi, karą dla występnych, zaczęto
jednak zdawać sobie sprawę, że rzeczywi-
stość jest bardziej złożona. Jest to jeden
z ważnych elementów refleksji wyrażonej
w tekstach ksiąg mądrościowych (przede
wszystkim w Księdze Koheleta i w Księdze
Hioba). Cierpienie niewinnego nie ma in-
nego wytłumaczenia, jak tylko w tajemni-
cy Bożych zamiarów. Toteż nawet jeżeli
występnemu pozornie dobrze się powo-
dzi, los jego nie jest do pozazdroszczenia,
gdyż nie wykazuje on posłuszeństwa wo-
bec Prawa Pańskiego.
Prorok Ezechiel (Ez 18, 21-23) pod-
kreśla, że występny może się nawrócić,
a Jezus przypomina, iż Bóg sprawia, "że
słońce Jego wschodzi nad złymi i nad do-
brymi" (Mt 5,45).
wyzucie się dawnego człowieka.
Paweł używa tego określenia zwracając się
do ludzi dorosłych, świeżo ochrzczonych:
"co się tyczy poprzedniego sposobu życia
- trzeba porzucić dawnego człowieka...
i przyoblec człowieka nowego, stworzone-
go według Boga, w sprawiedliwości i
prawdziwej świętości" (Ef 4,22-24). Od
tych nawróconych domaga się, aby wyrze-
kli się zła, które mogło ich pociągać przed
przyjęciem chrztu, i aby stali się nowymi
ludźmi ("przyoblec" to aluzja do białej
szaty nakładanej w czasie chrztu)