ZAGADNIENIA DO EGZAMINU Z PROFILAKTYKI
Definicja profilaktyki
Są to działania i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom oraz stosowanie różnych
środków zapobiegawczych w celu niedopuszczenia do wypadków, uszkodzeń, katastrof itp.
(Mały Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997).
Można więc przyjąć, że profilaktyka to odpowiednie działanie, które ma na celu
zapobieganie pojawianiu siÄ™ i/lub rozwojowi niekorzystnego zjawiska, w konkretnej
społeczności.
Jest też jednym ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które oceniane
są jako szkodliwe i niepożądane. Ocena skłania do traktowania takich zjawisk w
kategoriach zagrożeń
i podejmowania wysiłków w celu ich eliminacji lub choćby ograniczania.
Profilaktyka to: kompleksowa interwencja kompensujÄ…ca niedostatki wychowania,
obejmująca równolegle trzy nurty działania:
Øð wspomaganie dziecka w radzeniu sobie z trudnoÅ›ciami zagrażajÄ…cymi
prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu,
żð ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka, które zaburzajÄ…
prawidłowy rozwój i
żð
żð
Øð zdrowy styl życia,
Øð inicjowanie i wzmacnianie czynników chroniÄ…cych, które sprzyjajÄ… prawidÅ‚owemu
rozwojowi i zdrowemu życiu.
Poziomy profilaktyki
Odpowiednio do stopnia ryzyka profilaktyka prowadzona jest na kilku poziomach.
Tradycyjnie w literaturze są one przedstawiane następująco: (Z. B. Gaś, 1993, 2003; J.
Szymańska, 2002; B. Kałdon, 2003).
" Profilaktyka pierwszorzędowa adresowana jest do grupy niskiego ryzyka. Są to
działania kierowane do ludzi zdrowych, wspomagające prawidłowe procesy rozwoju
fizycznego
i psychicznego. Ma na celu promocję zdrowego stylu życia oraz opóz
nienie wieku
inicjacji,
a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych. Ważne jest więc rozwijanie
różnych umiejętności życiowych, prospołecznych, które pozwolą młodym ludziom
radzić sobie
z wymogami życia, emocjami. Dostarczane informacje powinny być rzetelne,
dostosowane do specyfiki odbiorców.
" Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grupy podwyższonego ryzyka, do
osób przejawiających pierwsze objawy zaburzeń (choroby). Celem działań jest
ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, tworzenie warunków, które
umożliwią wycofania się
z zachowań ryzykownych.
" Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka, do osób,
u których występują już symptomy choroby (zaburzeń). Ma ona na celu
przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz
umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Z jednej strony
przeciwdziała nawrotowi zaburzeń,
z drugiej umożliwia osobom uzależnionym prowadzenie społecznie akceptowanego
stylu życia.
Strategie profilaktyki
Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się różne strategie:
" Strategie informacyjne
Celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań
ryzykownych
i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wyboru. U podstaw tej
strategii leży przekonanie, że ludzie, zwłaszcza młodzi, zachowują się ryzykownie,
ponieważ zbyt mało wiedzą o mechanizmach i następstwach takich zachowań. W
zwiÄ…zku z tym dostarczenie informacji o skutkach palenia tytoniu, picia alkoholu,
odurzania się narkotykami ma spowodować zmianę postaw, a w końcu - nie
podejmowanie zachowań ryzykownych.
" Strategie edukacyjne
Mają pomóc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych
(umiejętności nawiązywania kontaktów z ludz
mi, radzenia sobie ze stresem,
rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom ze strony otoczenia itp.).
U podstaw tych strategii leży przekonanie, że ludzie, nawet dysponujący
odpowiedniÄ… wiedzÄ…, podejmujÄ… zachowania ryzykowne z powodu braku wielu
umiejętności niezbędnych w życiu społecznym. Te deficyty uniemożliwiają im
budowanie głębszych, satysfakcjonujących związków z ludz
mi, odnoszenie
sukcesów, np. zawodowych. Szukają więc chemicznych, zastępczych sposobów
radzenia sobie z trudnościami.
" Strategie działań alternatywnych
Ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np. sukcesu,
przynależności) oraz osiąganie satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości
zaangażowania się
w działalność pozytywną (artystyczną, społeczną, sportową itp.). U podstaw tych
strategii leży założenie, że wielu ludzi nie ma możliwości zrealizowania swej
potrzeby aktywności, podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów, czy też
rozwoju zainteresowań. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zaniedbanej
wychowawczo.
" Strategie interwencyjne
Celem tych działań jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu
i rozwiązywaniu ich problemów oraz wspieranie w sytuacjach
kryzysowych.Interwencja obejmuje towarzyszenie ludziom w krytycznych
momentach ich życia. Podstawowe techniki interwencji to poradnictwo, telefon
zaufania, sesje interwencyjne, doradztwo. Strategie informacyjne, edukacyjne i
alternatywne stosuje siÄ™ na wszystkich trzech poziomach profilaktyki. Strategie
interwencyjne, jako działania głębsze i bardziej zindywidualizowane,
w zasadzie zastrzeżone są dla poziomu drugiego i trzeciego.
" Strategie zmniejszania szkód
Przewidziane są głównie dla potrzeb profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatem tych
działań są grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka,
interwencje, terapia.
" Strategie zmian środowiskowych
Nakierowane są na identyfikację i zmienianie tych czynników środowiska
społecznego
i fizycznego, które sprzyjają zachowaniom problemowym.Mogą one obejmować:
modyfikacje środowiska, miejsca przebywania osoby dysfunkcyjnej, zmianę postaw
społecznych wobec osób dysfunkcyjnych.
" Strategie zmian przepisów
Zazwyczaj kierowane są do całej lokalnej społeczności. Polegają na zmianie
przepisów prawnych, rozporządzeń lokalnych, ograniczanie dostępu do środków
odurzających i ich dystrybucji. (czytaj więcej w: Z. B. Gaś; 2003; B. Kamińska
Buśko - red., 2005).
Jak tworzyć program wychowawczy szkoły ???
(Nie wiem czy to jest dobrze)
" Wprowadzenie
powinien być  wizytówką" całego programu, a to oznacza, że powinny się w nim
znalez
ć wszystkie najważniejsze informacje dotyczące całego programu
wychowawczego. Opis zawarty we wstępie powinna charakteryzować spójność między
aktami prawnymi obowiązującymi szkołę, założeniami szkoły, sylwetką wychowanka,
możliwościami i potrzebami rozwojowymi dzieci w danym wieku i Wewnątrzszkolnym
Systemem Oceniania.
" Schemat modelu
" Wstęp do programu
powinien być  wizytówką" całego programu, a to oznacza, że powinny się w nim
znalez
ć wszystkie najważniejsze informacje dotyczące całego programu
wychowawczego. Opis zawarty we wstępie powinna charakteryzować spójność między
aktami prawnymi obowiązującymi szkołę, założeniami szkoły, sylwetką wychowanka,
możliwościami i potrzebami rozwojowymi dzieci w danym wieku i Wewnątrzszkolnym
Systemem Oceniania.
" Ustalenie wartości
Zgodnie z założeniami reformy ustalenie ważnych wartości jest elementem niezbędnym
i kluczowym w budowaniu programu wychowawczego.
" Cele ogólne
Określenie celów ogólnych wypełnia lukę między stanem pożądanym (ideałem
określonym w wizji szkoły) a stanem rzeczywistym (czyli realiami, w których
funkcjonuje szkoła, świadomością braków).
" Ustalenie Kalendarza świąt i uroczystości
Obchodzenie świąt i uroczystości przez człowieka ma ważne znaczenie dla budowania jego
tożsamości. Ma ono również związek z potrzebą porządkowania świata i tego, co się dzieje
w życiu jednostki.
" Diagnoza potrzeb i zasobów
Program wychowawczy powinien być odpowiedzią na potrzeby i trudności danej
społeczności szkolnej. By taką odpowiedz
móc sformułować trzeba najpierw rozpoznać
potrzeby wszystkich grup społeczności. Natomiast żeby znalez
ć sposoby rozwiązania
trudności, konieczna jest diagnoza zasobów.
" Priorytety programu
to ważny problem, którego rozwiązaniem szkoła decyduje się zająć. W wybór priorytetu
powinni być zaangażowani przedstawiciele całej społeczności szkolnej (czyli uczniowie,
rodzice, nauczyciele i pracownicy niepedagogiczni). Ponadto wskazano czynniki, które
warto wziąć pod uwagę, kiedy społeczność szkolna wybiera problemy do rozwiązania. Trzy
kroki, które warto przejść na drodze dokonywania wyboru (kategoryzowanie, analiza,
wybór).
" Analiza przyczyn problemów
W tej części opisana została procedura trzech kroków pomocnych w dokonaniu takiej
analizy:
Øð Jakie sÄ… przyczyny danego problemu
Øð Co może zlikwidować przyczyny , zÅ‚agodzić, skorygować skutki problemów oraz
zapobiegać ich wystąpieniu w przyszłości.
Øð Które z posiadanych zasobów spoÅ‚ecznoÅ›ci szkolnej mogÄ… być pomocne w likwidacji
przyczyn problemów, łagodzeniu, korygowaniu ich skutków oraz w zapobieganiu w
przyszłości
" Określenie celów szczegółowych (operacyjnych)
Wyznaczanie celów szczegółowych, polega na konkretyzacji celów ogólnych. Cele
strategiczne nie mają być ogólnikowymi postulatami, lecz powinny być wskazaniem
konkretnych zachowań uczniów, świadczących o zmianie.
" Formułowanie zadań
cele szczegółowe pora przełożyć na zadania, a więc określić działania jakie mają służyć
osiągnięciu tych celów. Wyznaczenie zadań sprowadza się do zadania sobie pytań:
Øð Co trzeba zrobić by rozwiÄ…zać problem,
Øð osiÄ…gnąć wyznaczony cel?
Øð Jak należy to zrobić?
Standardy profilaktyki szkolnej
Głównym postulatem Joanny Szymańskiej było uważne przyglądanie się osobom i
programom przed wpuszczeniem ich do szkoły. Wielość programów stwarza bowiem
możliwość wyboru takiego, który najlepiej odpowiada potrzebom danej społeczności,a
zarazem niedostatecznie przemyślana decyzja może przynieść więcej szkody niż pożytku.
Pozostałe standardy to m.in.:
adekwatność oddziaływań profilaktycznych  decyzja o stosowaniu programu powinna
być zawsze poprzedzona wstępną diagnozą, sam program zaś powinien mieć ściśle
określonego adresata;
skuteczność  najbardziej skuteczne strategie motywują do podejmowania
konstruktywnych postanowień przez uczniów, przekazują rzetelną i adekwatną wiedzę o
konsekwencjach zachowań problemowych, korygują przekonania normatywne akceptujące
zachowania problemowe;
głębokość i czas trwania  dojrzały program powinien odnosić się tak do środowiska, jak i
do indywidualnych deficytów występujących u jego odbiorców, powinien też posiadać
zaplecze specjalistyczne (doradztwo, terapia) dla osób wymagających głębszej pomocy.
Wskazane jest, aby konkretne programy stanowiły element szerszych, długofalowych
działań profilaktycznych obejmujących cały czas nauki szkolnej.
Większość wykładowców kładła nacisk na fakt, że realizatorzy programów profilaktyki
powinni sami spełniać standardy zachowań, do których nawołują, również na polach
pokrewnych do tematyki programu.
Cel profilaktyki
Istotnym momentem w podejmowaniu działań profilaktycznych w szkole jest umiejętność
rozpoznawania czynników:
Øð ryzyka, które sprzyjajÄ… podejmowaniu zachowaÅ„ ryzykownych
Øð czynników chroniÄ…cych przed takimi zachowaniami.
Wśród zbadanych czynników ryzyka wyróżnia się: środowisko społeczne promujące
dane wzorce zachowań (przeludnione, przestępcze),
Øð normy spoÅ‚eczne (obyczaje) promujÄ…ce lub prowokujÄ…ce dane zachowania,
Øð modelowanie takich zachowaÅ„ w domu i w szkole,
Øð konflikty i doÅ›wiadczenie izolacji w dzieciÅ„stwie,
Øð grupa rówieÅ›nicza, w której normÄ… sÄ… zachowania dysfunkcyjne,
Øð niskie wyniki osiÄ…gane w szkole i brak celów życiowych,
Øð Å‚atwość zdobycia substancji psychoaktywnych,
Øð wczesna inicjacja zachowaÅ„ ryzykownych.
Do najważniejszych czynników chroniących J. D. Hawkins zalicza:
Øð silnÄ… wiÄ™z
emocjonalnÄ… z rodzicami,
Øð zainteresowanie naukÄ… szkolnÄ…,
Øð regularne praktyki religijne,
Øð uwewnÄ™trzniony szacunek do norm, wartoÅ›ci, autorytetów.
Jeżeli głównym celem profilaktyki jest chronienie osób w rozwoju przed zagrożeniami to,
cele profilaktyki w szkole powinny skupiać się na osłabianiu czynników ryzyka i
wzmacnianiu czynników chroniących.
Realizacji celów mają służyć trwałe oddziaływania systemowe:
" informacyjne
akcje informacyjne dla dzieci, rodziców i nauczycieli, zaznajomienie rodziców, nauczycieli
i uczniów z rozmiarami zjawiska przemocy, z przyczynami zachowań agresywnych, z
wpływami mediów na zachowania uczniów, dostarczanie adekwatnych informacji nt.
pojawiających się w szkole problemów (wagary, przemoc, kradzieże, środki uzależniające)
Stałe działania profilaktyczne służące informacji to warsztaty, konferencje szkolne dla
nauczycieli i rodziców (często z udziałem ekspertów),  Dzień Profilaktyki w szkole i
środowisku jako integralna część Dni Kultury Uczniowskiej i Święta Szkoły, gazetki
informacyjne dla rodziców i uczniów.
" edukacyjne
edukacja dzieci, rodziców i nauczycieli, wykształcenie u dzieci umiejętności optymalnej
samooceny oraz sposobu podnoszenia własnej wartości, nabywanie przez rodziców,
nauczycieli i dzieci umiejętności konstruktywnego wyrażania uczuć, wykształcenie u
dzieci, nauczycieli i rodziców umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych i
konfliktowych, radzenie sobie ze stresem, wykształcenie u uczniów swoistego kodeksu
honorowego opartego na empatii i zdrowej rywalizacji a nie na zemście i kulcie siły.
Realizacji tego zadania służą prowadzone zajęcia profilaktyczno  wychowawcze w klasach,
lekcje wychowawcze, realizacja ścieżek między przedmiotowych, zajęcia pozalekcyjne i
psychoedukacyjne.
" alternatywne
prowadzenie zajęć sportowo rekreacyjnych SKS, rozgrywki sportowe, olimpiady, rekreacja
przerw lekcyjnych, biegi uliczne, treningi i zawody wynikajÄ…ce z programu klas
sportowych, działalność kół pozalekcyjnych, praca z dzieckiem zdolnym, realizacja
programu  wyrównywanie szans
" interwencyjne
stworzenie systemu szkolnej interwencji profilaktycznej, działania zgodnie z procedurami,
objęcie indywidualną opieką pedagogiczną  agresorów oraz ich  ofiary , współpraca z
rodzicami, zacieśnienie więzi międzyludzkich, imprezy środowiskowe, wspólnota celów w
sytuacjach interwencji kryzysowej, współpraca z instytucjami: policją, sądem rodzinnym
dla nieletnich, GOPSem, poradniÄ… psychologiczno  pedagogicznÄ…, PCPRem, poradniÄ…
uzależnień, samorządem lokalnym, GOKiem
Adresaci w profilatyce
Øð uczniowie
Øð nauczyciele
Øð rodzice
Przykłady szkolnych programów profilaktycznych
Øð profilaktyka uzależnieÅ„
Øð przeciwdziaÅ‚anie alkoholowi
Øð przeciwdziaÅ‚anie narkomani i nikotynizmowi
Øð profilaktyczny program  euro sieroty
Øð profilaktyka zagrożeÅ„ w szkole
Problemy w profilaktyce (zachowania ryzykowne)
Mimo prawidłowych oddziaływań wychowawczych, jednak nie wystarczających, dzieci i
młodzież czasami zachowują się ryzykownie. Dziej się tak najczęściej dlatego, że nie
mogą lub nie potrafią funkcjonować inaczej. Takie zachowania są wtedy ich  własnym
sposobem przystosowania siÄ™ . Wyeliminowanie jednego zachowania ryzykownego
powoduje pojawienie siÄ™ innych. To, jakie zachowanie ryzykowne podejmujÄ… uczniowie z
różnych grup ryzyka, jest często kwestią przypadku, pojawienia się odpowiedniej okazji (J.
Szymańska, J. Zamecka, 2002).
W tym miejscu sądzę, że warto również wyjaśnić definicję wyrażenia zachowania
ryzykowane:
Terminem tym określa się różne zarówno dla jego zdrowia fizycznego i psychicznego, jak i
dla jego otoczenia społecznego (K. Ostaszewski, 2003).
Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się:
" używanie alkoholu i innych środków psychoaktywnych,
" wczesną aktywność seksualną,
" zachowania agresywne i przestępcze,
" porzucanie nauki szkolnej,
" ucieczki z domu.
Liczne badania wykazują, że zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują, a
jedno zachowanie może pociągać za sobą inne - na przykład picie alkoholu, czy odurzanie
się narkotykami często współwystępuje lub wyzwala zachowania agresywne, przestępcze i
wczesną aktywność seksualną.
Wspomniana już przeze mnie Teoria Zachowań Problemowych (Jessorów), którzy
opracowali ją na podstawie wieloletnich badań nad młodzieżą, głosi, że różne zachowania
ryzykowne pełnią podobną funkcję w życiu jednostki, co zachowania konwencjonalne.
Służą zaspokojeniu tych samych potrzeb (np. miłości, akceptacji) lub pozwalają realizować
takie same cele rozwojowe (np. uzyskanie niezależności od rodziców).
Młodzież, sięgając po substancje psychoaktywne, spodziewa się doświadczyć szeregu
doraz
nych korzyści (wskazuję na to badania ankietowe).
Te korzyści mają dla nich większe znaczenie niż odległe, ich zdaniem, negatywne
konsekwencje (więcej w: Z. B. Gaś, 2003).
Zadaniem profilaktyki uzależnień w szkole jest więc także inicjowanie, uruchamianie
działań, które wprowadzą pożądane zmiany w funkcjonowaniu młodego człowieka  ucznia.
Aby planować działania profilaktyczne w szkole potrzebna jest ich regulacja prawna.
Pozwala ona nakreślać granice i obszary działań, wyjaśnia często zakres kompetencji
nauczycieli.