Izabela Sobol
Filozofia UMCS
Mieć czy być?
Kryzys wartości we współczesnym świecie
Kondycja współczesnego społeczeństwa i współczesnej cywilizacji spotyka się
z ostrą krytyką. Jest tak, ponieważ społeczeństwo XX i XXI wieku egzystuje w
kulturze masowej. Kultura masowa to szereg norm i wzorców zachowania o bardzo
rozległym zakresie zastosowania. Pojęcie kultury masowej odnosi się również do
mass mediów, gdyż dzięki masowym środkom komunikacji spełnione są najpełniej
dwa podstawowe kryteria charakteryzujące kulturę masową:
1) kryterium ilości 2) kryterium standaryzacji.
Zdaniem Kłoskowskiej kultura masowa jest produktem wtórnym rewolucji
1
przemysłowej, a więc urbanizacji i industrializacji . Mogła się ona rozwinąć
dzięki rozwojowi techniki (na przykład powstaniu na początku XIX wieku prasy
mechanicznej, dzięki czemu stała się możliwa masowa produkcja gazet, czasopism,
książek), ale także dzięki upowszechnieniu oświaty na poziomie co najmniej
elementarnym, a więc i powstaniu  masowego odbiorcy . Kultura masowa powstała
też dzięki rozwojowi społeczno  ekonomicznemu, który dał ludziom wolny czas
od pracy, a przez to możliwość wykorzystania go na czerpanie z dobrodziejstw
kultury masowej. Jak widać, powstanie kultury masowej jest zjawiskiem o nieostro
wyznaczonych granicach historycznych i dość skomplikowanym 2.
Krytyka kultury masowej i społeczeństwa masowego spadła ze strony
filozofów, np. szkoły franfurdzkiej 3, czy zbliżonego z nimi poglądami  H. Ortegi y
Gasseta. Krytyka kultury masowej przejawiała też ze strony artystów, np. Witkacego
mówiącego o zbeszczeszczeniu sztuki, krytykującego zwulgaryzowaną kulturę
masową, zapowiadającego totalny koniec filozofii, sztuki, kultury.
1
Zob. A. Kłoskowska, Kultura..., s. 94.
2
Niestety temat pracy nie pozwala mi na szersze analizy historycznego tła powstania kultury masowej.
Więcej na ten temat pisze A. Kłoskowska, Kultura..., s. 107  119, 150  212.
3
Zob. D. Strinati, Wprowadzenie& , rozdział 2 (s. 51  77); rozdział ten poświęcony jest szkole
franfurdzkiej i jej krytyce kultury popularnej.
1
Taka krytyka cywilizacji industrialnej ma miejsce również w twórczości
jednego z najwybitniejszych XX wiecznych myślicieli  Ericha Fromma 4. Filozof
ten krytykuje współczesne społeczeństwo w głównej mierze dlatego, że jest ono
nastawione na modus posiadania. Co to znaczy? Otóż autor O sztuce istnienia
wyróżnia dwa sposoby egzystencji: modus bycia i posiadania. Fromm następująco
charakteryzuje nasze społeczeństwo:
 W świecie, w którym dominującą cechą egzystencji jest modus posiadania,
naczelne motto brzmi:  Jestem tym, co mam . Po dokonanej transformacji
przybierze ono postać:  Jestem tym, co robię (...) lub po prostu:  Jestem tym,
kim jestem  5.
Zatem, jak wskazuje lektura prac Fromma, największe skazy współczesnego
społeczeństwa to: hiperkonsumpcjonizm, odejście od natury, a bardziej ogólnie 
posiadanie. Konsumpcja jest jedną z form modusu posiadania. Autor Mieć czy być?
definiuje modus posiadania jako sposób życia, nastawienie do świata i do siebie, jest
to charakter, który odzwierciedla całokształt myślenia, odczuwania i działania. W
egzystencjalnym modi posiadania relacja do świata oparta jest na zawłaszczaniu,
nabywaniu, posiadaniu; jednostka egzystująca w modi posiadania wszystko potrafi
uczynić swą własnością (nawet siebie) 6.
Homo consumens, bo tak Fromm nazywa współczesnego człowieka, konsumuje
wszystko: poczynając od seksu, jedzenia, picia  a kończąc na rzeczach materialnych
(jak np. samochody, ubrania i wiele innych) oraz duchowych: telewizja, książki,
sztuka. Konsumpcja cechuje się, jak pisze autor Rewizji psychoanalizy,
powierzchownością, bezosobowością, banalnością, pasywnością 7.
 Cały świat w swoim bogactwie zostaje przekształcony w przedmiot
konsumpcji. W akcie konsumpcji człowiek pozostaje pasywny i łapczywie
pochłania przedmiot konsumpcji (...). Przedmioty konsumpcji (...) nie są
odbierane pod kątem rzeczywistych ludzkich uzdolnień, ale pod naciskiem
jednego potężnego pragnienia: potrzeby posiadania i używania. Konsumpcja
jest wyalienowaną formą utrzymywania kontaktu ze światem, który nie jest już
4
Problematyka, o której mowa została poruszona m.in. w następujących pracach: E. Fromm, Mieć czy
być?, przeł. J. Karłowski, Poznań, 2003; tenże, O sztuce istnienia, przeł. R. Saciuk, Warszawa, 2000;
tenże, O sztuce miłości, przeł. A. Bogdański, Poznań, 2004; ale także w wielu innych, których nie
sposób wymienić.
5
E. Fromm, O sztuce istnienia, s. 130.
6
Por. E. Fromm� Mieć czy być?� s. 66.
7
Zob. E. Fromm, Rewizja psychoanalizy, przeł. R. Saciuk, Warszawa  Wrocław, 1998, s. 80.
2
przedmiotem zainteresowania i troski człowieka, lecz staje się celem jego
chciwości 8.
Podobnie Daniel Quinn pokazuje, że konsumpcja jest sposobem na zapomnienie o
nudzie i pustce codziennej egzystencji 9. Lecz nie to jest problemem, przeciwnie 
według Quinna  problem jest skala konsumpcji. Na potwierdzenie tej tezy pisze on:
 Człowiek egzystował na tej planecie jakieś trzy miliony lat, ale ci Zgarniacze
[ludzie cywilizacji zachodniej  przyp. I. S.] w ciągu jedynie pięciuset
pokoleń doprowadzili wszystko na krawędz
katastrofy 10.
Fromm wskazuje, że jednostka uwikłana w modi posiadania wszystko traktuje w
ramach  mieć . Pokazuje to na przykładzie m. in. zmian idiomatycznych11, jakie
zaszły w języku, odkąd modi posiadania zaczął przeważać nad modi bycia. Dziś
częściej mówimy: mam żonę niż jestem żonaty, mam ideę, problem, depresję itd.
Modi posiadania ujawnia się także w chęci posiadania nauki (informacji),
wiedzy, książek, wiary, miłości 12. Jednostka uwikłana w egzystencjalnym modi
posiadania chce na przykład zdobyć jak najwięcej wiedzy, informacji, ale nie dla
własnego rozwoju, lecz dla samej świadomości, że ją posiada. Ludzie żyjący w modi
tego rodzaju pragną mieć jak najwięcej, szukają jak najwięcej bodz
ców. Jak
stwierdza Fromm:
 Dawniej wszystko to, co człowiek posiadał, było otaczane troską i dbałością,
wykorzystywane prawie do granic możliwości. (...) Dzisiaj wartością stała się
konsumpcja. (...) a mottem dzisiejszych czasów z pewnością może być hasło:
 Nowe jest piękne!  13.
Jednostka uwikłana w modus posiadania jest zazdrosna, nie chce pozwolić, aby ktoś
miał więcej niż ona sama. Fromm inspirując się myślą Marksa, uważa za nim, że
utopijny komunizm, który postulował równość jest kulminacją zazdrości i
 ściąganiem wszystkich w dół do uprzednio założonego minimum 14.
8
Tamże, s. 80.
9
Por. D. Quinn, Izmael, przeł. K. Majchrzak, Poznań, 1998, s. 228.
10
Tamże, s. 107.
11
Zob. E. Fromm, Mieć czy być?, s. 59  66.
12
Por. tamże, s. 71  98.
13
Tamże, s. 127.
14
Por. tamże, s. 144  145 oraz K. Marks, Rękopisy ekonomiczno  filozoficzne, w: tenże, Dzieła
wybrane, t. 1, Warszawa, 1981.
3
Inną cechą modi posiadania jest charakter analny. Charakter analny 15, jak
pisze Fromm, jest właściwy  dla osób, które większość energii życiowej kierują na
posiadanie, oszczędzanie, zbieranie pieniędzy i rzeczy materialnych, a także uczuć,
póz, słów i energii 16. W innym miejscu czytamy zaś:
 osoba skoncentrowana wyłącznie na posiadaniu jest neurotykiem, osobą
chorą umysłowo, a z tego wynika, że społeczeństwo, w którym przeważa
charakter analny, jest społeczeństwem chorym 17.
Jak widać, modi być jest przeciwieństwem modi mieć. W pracy celowo skupiłam się
na opisie egzystencjalnego modi mieć. Po pierwsze dlatego, że modus mieć jest
łatwiej opisać, niż modus być. Po drugie zaś, ponieważ modi mieć jest nastawieniem
powszechnym w cywilizacji XX i XXI wieku, a co za tym idzie  łatwiej o
przykłady, czy opis. Zdaję sobie sprawę, że aby zdefiniować modus być nie
wystarczy stwierdzić, że jest on przeciwieństwem modusu mieć, dlatego też spróbuję
krótko zdefiniować frommowski modi być. Bycie  jak pisze autor O sztuce istnienia
 związane jest z przeżyciem, pasją życia, wolnością i krytycznością jednostki
uwikłanej w ten sposób egzystencji. Jednostka taka aktywnie istnieje, jest twórcza,
dokonuje się w niej rozwój.  Być wymaga rezygnacji z egocentryzmu i egoizmu,
mówiąc zaś słowami mistyków  wymaga  pustki i  ubóstwa  18. Modus być w
przeciwieństwie do modusu mieć jest bezczasowy lub inaczej  nakierowany na tu i
teraz (podczas, gdy modus mieć nakierowany jest na przeszłość  co i ile
zgromadziłam w przeszłości, i na przyszłość  co jeszcze zdobędę) 19. O ile jednostki
egzystujące w modusie posiadania podporządkowują się czasowi, inaczej mówiąc
wyznają zasadę  czas to pieniądz , to jednostki uwikłane w modi być respektują czas,
ale nie  gonią , nie uczestniczą w tzw.  wyścigu szczurów . Modus mieć
nakierowany jest przede wszystkim na wartości materialne  modus być na
wartości humanistyczne, na przykład na miłość 20.
15
Termin ten pochodzi od Freuda.
16
E. Fromm, Mieć czy być?, s. 142.
17
Tamże, s. 143.
18
Tamże, s. 149.
19
Por. tamże, s. 199  203.
20
Fromm następująco rozumie miłość:  Miłość jest twórczą aktywnością. Zakłada troskę, wiedzę,
reagowanie, afirmację i radość  nakierowane na osobę, drzewo, obraz, ideę. Kochać oznacza
powoływać do życia, powiększać jej lub jego życiową aktywność. Jest to proces samoodnawiający się
i samonapędzający , tamże, s. 94, oraz por. tenże, O sztuce miłości.
4
Trzeba pamiętać, że i modi być, i modi mieć to tylko możliwości sposobu
egzystencji człowieka, czy społeczeństwa. Między tymi dwoma sposobami nie
zachodzi dysjunkcja, czyli wybór albo  albo. Niestety współczesne społeczeństwo
zakorzenione jest w mocno modi mieć. Naprawa społeczeństwa ma polegać nie na
całkowitym usunięciu wszystkich elementów modi mieć  jest to nawet niemożliwe.
Fromm rozróżnia przecież posiadanie funkcjonalne (posiadanie środków
koniecznych do przetrwania  np. okrycie ciała, schronienie, itd.) oraz posiadanie
charakterologiczne (czyli gromadzenie i obsesyjne dążenie do posiadania) 21.
Posiadanie funkcjonalne nie jest sprzeczne z modi być, przeciwnie  to posiadanie
charakterologiczne jest niezgodne z tym sposobem istnienia. Quinn pisze w tej
kwestii, że:
 Zgarniacze systematycznie wyniszczają pożywienie swych konkurentów, by
mieć więcej miejsca na własne. W społeczności naturalnej nic takiego nie
zachodzi. Tam odpowiednia reguła brzmi: Wez
, co potrzebujesz, a resztę
zostaw w spokoju. (& ) Nasza [zachodnia  przyp. I.S.] polityka jest
następująca: każda stopa kwadratowa tej planety należy do nas, wobec czego
nasi konkurenci mają po prostu pecha i będą musieli wyginąć. Naszą polityką
jest odmowa konkurentom dostępu do wszelkiego pożywienia na całym
świecie, a tego nie robi żaden inny gatunek 22.
Fromm oskarża także współczesną kulturę o rabunkową gospodarkę zasobów natury.
Jak podkreśla M. Chałubiński w Słowie wstępnym do Mieć czy być?  w czasach
nowożytnych nastąpił bezprecedensowy rozwój techniki i nauki, ludzkość dokonało
ogromnego postępu w dziedzinie opanowania przyrody 23. Przez to pokazuje on
agresywne, władcze nakierownie człowieka na przyrodę 24.
Taki sposób postępowania człowieka wiąże się z postawą życiową,
jaką on wyznaje. Jak wcześniej (za Frommem) wykazałam, współczesne
społeczeństwo zorientoane jest na  mieć . To, co Fromm nazywa egzystencjalnym
modusem posiadania M. Ossowska definiuje jako hedonizm.
 Hedonista  jak pisze M. Ossowska  to człowiek, który poluje na doraz
ne
przyjemności [głównie zmysłowe  przyp. I. S.] myśląc przede wszystkim o
21
Tenże, Mieć czy być?, s. 145.
22
D. Quinn, Izmael, s. 112  113.
23
M. Chałubiński, Słowo wstępne, s. 7  31, w: E. Fromm, Mieć czy być?, s. 8.
24
Por. E. Fromm, Zdrowe społeczeństwo, Warszawa, 1996.
5
sobie a mało licząc się z innymi ludz
mi, przy czym jego przyjemności należą
do rzędu tych, które ludzie cieszący się autorytetem moralnym cenią niezbyt
wysoko 25.
Natomiast A. Lowen  amerykański psychiatra i psychoterapeuta określa modi
posiadania jako narcyzm. Pokazuje on, że współczesne społeczeństwo
charakteryzuje się samotnością, zaburzeniem tożsamości, zerwaniem kontaktu z
przyrodą 26. Pisze on:
 Na poziomie kulturowym narcyzm przejawia się w utracie wartości  w braku
troski o środowisko, o jakość życia, o bliz
nich. (& ) Miarą postępu staje się
gromadzenie rzeczy materialnych 27.
Nawiązując do K. Horney, która charakteryzując współczesne społeczeństwo
nazwała je neurotyczną osobowością naszych czasów, Lowen przez analogię nazywa
społeczeństwo współczesne narcystyczną osobowością.
W pracy starałam się pokazać (i mam nadzieję, że udało mi się to dość
wyraz
nie uwypuklić), że gwałtowny rozwój techniki, przemysłu i związany z nim
powstanie kultury masowej spowodowało kryzys wartości we współczesnym
świecie. Wiele autorów twierdzi, że sama kultura masowa (popularna) stanowi
upadek kultury i załamanie się wartości 28. Być może kultura masowa sama w sobie
nie jest zła, można natomiast dostrzec, że rozpowszechnienie wzorców jakie kreuje
kultura masowa i mass media nakierowało społeczeństwo współczesne na
posiadanie. Dzisiaj wszystko to, co cenne i godne pożądania, co stanowi cel dążeń
ludzkich sprowadza się do pieniędzy. Innymi słowy, pieniądz w współczesnym
społeczeństwie jest traktowany jako wartość nadrzędna. Z. Baumann charakteryzując
cywilizację nowoczesną pisze, że współcześni wierzą w to, iż szczęście jest
wynikiem zaspokojenia pragnień zmysłowych 29, cywilizacja posiada ambicje
globalne i jest niepohamowanie żarłoczna 30.
25
M. Ossowska, Motywy postępowania. Z zagadnień psychologii moralności, Warszawa, 1949, s. 47.
26
Zob. A. Lowen, Narcyzm. Zaprzeczenie prawdziwemu Ja, przeł. P. Kołyszko, Warszawa, 1995,
całość tekstu, a szczególnie: s. 165  237.
27
Tamże, s. 9.
28
Por. w tej kwestii prace członków szkoły franfurdzkiej oraz Bunt mas H. Ortegi y Gasseta.
29
Por. Z. Baumann, Moralność bez etyki, s. 41  88, w: tenże, Dwa szkice o moralności
ponowoczesnej, z
ródło: filozof.pl, s. 68.
30
Por. tamże, s. 70.
6
 Sytuacja, w jakiej znalez
liśmy się ponoć w warunkach ponowożytnych, jest
zatem gorsza od tej, jaką straszyli nas nowocześni budowniczy i piewcy
ładu rozumnego. Dzisiejsze okropieństwa są całkiem innego rzędu i
wymiaru. (& ) neguje się prawodawstwo jako takie, zaprzecza się
możliwości i potrzebie dekretowania zasad. Dżungla pozbawiona
wszelkiego prawa, nawet prawa dżungli ... Moralność bez etyki ... (& ) na
horyzoncie rysuje się dziś perspektywa społeczeństwa bez moralności! 31.
Jest widoczne, że społeczeństwo industrialne dąży do katastrofy 32. W tytule pracy
użyłam wyrażenia  kryzys wartości . Kryzys a nie upadek  przez co sugeruję, że
katastrofy można uniknąć. Drogą do tego jest naprawa społeczeństwa przez zmianę
ludzkiej mentalności, priorytetów, poprzez wykorzenienie szkodliwych motywów i
sposobów postępowania. Odbudową społeczeństwa powinna zająć się filozofii
(filozofowie), ale być może również literatura (poprzez dzieła literackie) i artyści
poprzez sztukę. Filozofowie  ludzie o silnych charakterach i umysłach 33 powinni
pokazać i nauczać, jak osiągnąć prawdziwe szczęście, oraz że przyjemności
zmysłowe i egzystencjalne zorientowanie na posiadanie jest niebezpieczne, bo
ulotne. Jeśli jestem tym, co posiadam, to kim będę, jeśli to stracę?
31
Tamże, s. 74.
32
Pisał o tym Fromm  np. w Być czy mieć?, Quinn w Izmaelu, ale także wielu innych autorów, np.
Witkacy.
33
Por. co o filozofii i filozofach pisze B. Chwedeńczuk, O udręczeniu jakie daje filozofia. Cóż to za
osobliwe zajęcie  filozofia?, s. 177  179, w:  Ruch Filozoficzny , nr 4, 1985.
7