TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
Julian Piotr Sawiński
JAK MOTYWOWAĆ DO UCZENIA SI

I PRACY NAD SOB
?
Zarys słownika dla nauczycieli
(część 1)
Opracowanie powstało dla innowacyjnych nauczycieli na warsztaty
edukacyjne pt. "Motywowanie do uczenia się".
CENTRUM EDUKACJI NAUCZYCIELI W KOSZALINIE 2005
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 1
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
Jeżeli prawdą jest, że:
"Rozwój i samodoskonalenie jest w większym stopniu kompetencją emocjonalną niż
intelektualną. Musi nam się chcieć pracować nad sobą. Znalezienie odpowiednich
metod i środków jest rzeczą wtórna..."
(J. Santorski, 2005)
- to współczesna edukacja powinny koncentrować się na tym, co stymuluje twórczą
aktywność i orientuje ku przyszłości oraz wspiera rozwój motywacji uczenia się,
doskonalenia się i pracy nad sobą, które powinny sprawiać przyjemność osobie uczącej
się.
DLACZEGO W EDUKACJI POTRZEBNY JEST AKCENT NA
MOTYWOWANIE DO UCZENIA SI
?
Terminologia pedagogiczna dotycząca wspierania rozwoju uczniów i motywowania do uczenia
się, doskonalenia się i pracy nad sobą oraz o innowacjach edukacyjnych w ogóle, nie jest
ujednolicona. Podstawowe pojęcia służące do opisania ww. procesów, podobnie jak i wiele
innych terminów pedagogicznych - często traktowane są w literaturze przedmiotu jak synonimy
oraz rozumiane bardzo różnie, a czasem nawet sprzecznie. Ta różnorodność i często
dowolność rozumienia pospolicie używanych terminów utrudnia porozumienie się ludzi
zajmujących się motywowaniem uczniów do pracy w edukacji. Utrudnia to także
komunikowanie się nauczycieli i opracowywanie autorskich koncepcji innowacyjnych oraz
własnych programów edukacyjnych. Prawdą jest, że każdy w zasadzie ma prawo nadawać
różnym terminom i wyrażeniom inne znaczenia, ale to nie ułatwia działalności innowacyjnej w
oświacie. Warto więc podjąć próbę ich uporządkowania.
Szkoła przyszłości przekształci człowieka z przedmiotu kształcenia w jego podmiot, z
człowieka nabywającego wiedzę uczyni człowieka, który sam siebie kształci.
(Prokopiuk 1992)
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 2
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
Jeśli prawdziwa jest treść ww. sentencji, to samodzielność myślenia i działania, w tym uczenia
się i doskonalenia się oraz samoedukacja (samokształcenie, samowychowanie) rosną dziś do
rangi kluczowej wartości edukacji. Priorytetem w wielu naszych szkołach jest obecnie często
 jakość edukacji ,  jakość pracy szkoły i nauczycieli oraz dialog i partnerstwo nauczy-cieli i
uczniów. Niektóre szkoły prześcigają się w pomysłach, projektach i rozwiązaniach, które mają
podnieść ich jakość pracy i poziom efektów edukacji. Szybko uczą się partnerskich zachowań i
podejmowania decyzji, a tym samym także odpowiedzialności za swoje słowa i działania 
chcą być  nową szkołą .
Wielu dziś wskazuje na potrzebę i sposoby podwyższenia jakości szkolnego wychowania oraz
kształcenia i opieki pedagogicznej. Mówi się coraz częściej o konieczności koncypowania,
planowania i realizacji II reformy systemu edukacji w Polsce lub nawet dokonania  rewolucji
w edukacji . (Dryden 2000). Stąd liczne pytania nauczycieli, m.in.:
- Czy potrzebna będzie szkoła za lat 20-25?
- Jeśli tak, w jakim kierunku rozwinie się?
- Jaka będzie szkoła za lat 20-25?
- Jaka będzie filozofia i zasady edukowania?
- Jak zbudować szkołę jutra, czyli dobrą, innowacyjną, nowoczesną?
(J.P. Sawiński 2004)
Niniejszy "Zarys słowniczka dla nauczycieli" jest skierowany przede wszystkim do nauczycieli
uczestników warsztatu "Motywowanie do uczenia się" oraz nauczycieli innowacyjnych
i doradców metodycznych CEN w Koszalinie, w celu udzielenia im pomocy w ich próbach
uporządkowania terminologii używanej podczas wspierania i opiniowania różnych
nauczycielskich innowacji edukacyjnych.
Przedstawiony niżej wykaz wybranych pojęć pedagogicznych i psychologicznych mieści się w
obszarze współczesnej innowatyki pedagogicznej. Nie jest obowiązujący i kompletny. To
dopiero początek tej pracy. Został sporządzony z myślą o wspieraniu działań inspirujących,
doradczych, zachęcających i motywujących innowacyjnych nauczycieli, w tym także doradców
metodycznych oraz konsultantów pedagogicznych CEN w Koszalinie.
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 3
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
I. TERMINY ZWI
ZANE Z BUDOWANIEM SZKOLNEGO
SYSTEMU WSPIERANIA MOTYWACJI UCZENIA SI

1. Akredytacja (accredo /łac./ - uprawomocnić, uwierzytelnić) - uprawnienia danej osoby do
pełnienia określonych funkcji, np. nauczyciela w jakimś typie szkoły; oraz działania
wspierające rozwój instytucji i placówek oświatowych, które są często silnym motywatorem
wzrostu motywacji i jakości pracy.
2. Alchemia motywacji - Termin odnoszony do tajemniczych stron naszego doskonalenia się
i motywacji, wyprowadzony ze średniowiecznej chemii i filozofii, która usiłowała dokonać
przemianę metali nieszlachetnych w złoto, zmieniając proporcje 4 tzw. podstawowych
elementów (ognia, ziemi, powietrza i wody) przy pomocy katalizatora i kamienia filozoficznego
(uważane-go również za środek odmładzający). (Kopaliński 1989, s.24)
3. Alchemia rozwoju człowieka - filozofia dość oryginalnego podejścia do ontogenezy i
doskonalenia się, która wskazuje głęboką potrzebę patrzenia w siebie, zajmowania się
własnym doskonaleniem się i rozwojem, zmieniając proporcje 4 podstawowych czynników
decydujących o nim (genetyki, wychowania, środowiska i aktywności własnej). Tym
poszukiwanym "złotem" jest tutaj wielostronny i harmonijny rozwój człowieka.
4. Alternatywność - wybór projektu lub rozwiązania z kilku możliwych. Obejmuje pomysły,
projekty czy programy, które są zasadniczo inne od dotychczasowych wzorców, strategii,
metodyki, środków dydaktycznych itp. (Patrz: działania nowatorskie)
5. Analityczny - "związany ze zdolnością odbierania rzeczywistości jako wielu wyizolowanych,
oddzielnych części, bez zwracania uwagi na ich kontekst jako całości." (Dennison 2004)
6. Analogia  to zgodność, odpowiedniość, podobieństwo pewnych cech między odmiennymi
skądinąd przedmiotami, zjawiskami (odpowiednik, rzecz podobna). Coś analogicznego  to
coś podobnego (częściowo), zbieżnego, pełniącego podobne czynności (np. narządy
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 4
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
analogiczne w biologii). (Kopaliński 1989) Jest ważnym elementem synektyki i innych technik
twórczego działania.
7. ATR - Trening Zastępowania Agresji (Aggression Replacement Training) - metoda pracy
przejawiająca zachowania problemowe oparta na zasadzie uczenia się umiejętności
prospołecznych przez działanie, zespół ćwiczeń będących istotnym elementem działań
profilaktycznych. Od 1998 roku MEN wspomaga adaptację i wdrożenie ART w polskim
systemie oświaty.
8. ATR - składniki - Składa się z 3 komponentów - treningów:
1. Umiejętności zachowań prospołecznych (50 kluczowych umiejętności), uczących i
rozwijających ważne umiejętności w kontaktach społecznych;
2. Kontrolowania złości, stanowiący aspekt emocjonalny programu;
3. Wnioskowania moralnego, który ma wspomagać motywację uczestników. (Ciupińska 2004)
9. Atrakcja   to, co swą niezwykłością przyciąga, interesuje, zwłaszcza większą liczbę ludzi;
sensacja, urozmaicenie, rozrywka, przyjemność; Atrakcyjny  nęcący, pociągający,
interesujący, budzący ciekawość. (Kopaliński 1989, s.50)
10. Atrakcyjna edukacja  taki program i działania, które wywołują autentyczną ciekawość
i chęć uczenia się - coś, co swą nowością i niezwykłością przyciąga, interesuje, urozmaica
oraz ma elementy rozrywki i sprawia przyjemność. Atrakcyjna jest ta edukacja, którą sami
uczniowie w ewaluacji uznają za interesujące, atrakcyjne. (ryc. 1)
11. Atrakcyjna innowacja  taki program innowacyjny i działania nowatorskie, które wywołują
autentyczną ciekawość, pozytywną motywację i chęć uczenia się oraz doskonalenia siebie
samego, zawierając m.in. elementy poznawcze, kształcące i rozrywkowe oraz sprawiają
przyjemność uczenia się. (ryc. 1)
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 5
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
CIEKAWA, INTERESUJ
CA
UŻYTECZNA, PRAKTYCZNA NOWA - ORYGINALNA
PODSTAWOWE CECHY
ATRAKCYJNOŚCI
N
C
CA, KUSZ
CA MOTYWUJ
CA, RADOSNA
PRZYCI
GAJ
CA, PRZYJEMNA WARTOŚCIOWA, SENSOWNA
FASCYNUJ
CA, UROZMAICONA
Ryc. 1: Podstawowe cechy atrakcyjności (czegoś, co uznaje się za atrakcyjne).
12. Audyt - to badanie wychodzące od określonego celu szkoły. Dotyczy obserwacji pracy
szkoły, gdy np. wizytujący bada, czy i jak dany cel edukacyjny jest osiągany oraz gdzie w
realizacji zadań z nim związanych znajduje się aktualnie placówka ta określona. (2)
13. Autoewaluacja (samoewaluacja) - samodzielne dokonywanie sprawdzania, oszacowania,
porównania do standardu i oceniania czegoś. W pracy szkoły może obejmować 2 różne ujęcia:
1. Szkołę jako organizację, w tym samym miejsce, instytucję, w której realizowany jest proces
kształcenia;
2. Nauczyciela, tj. proces dydaktyczny podmiotu autoewaluacji. (Baumgartner-Schaffner 2002)
14. Cecha innowacji - wartość i właściwość, którą posiada i kieruje się innowacyjny nauczy-
ciel. Zdaniem D. Rusakowskiej (2003) są to przede wszystkich cztery cechy: nowość,
celowość, praktyczna użyteczność i planowość. Można tych ważnych cech wyróżnić więcej,
m.in. inspirujący charakter i motywacyjność edukacji .
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 6
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
15. Cechy SWMU - wartości i właściwości, które kierują działaniem nauczycieli akcentujących
w edukacji motywowanie uczniów do uczenia się i doskonalenia się, pracujących w tym
systemie. Są to przede wszystkich cechy: nowość, celowość, praktyczna użyteczność i
planowość. (ryc. 2)
CELOWOŚĆ
PRAKTYCZNA NOWOŚĆ -
UŻYTECZNOŚC ORYGINALNOŚĆ
PODSTAWOWE CECHY
SWMU
SAMODZIELNOŚĆ PLANOWOŚĆ
ODPOWIEDZIALNOŚĆ WARTOŚĆ - TRWAA
OŚĆ
WYŻSZA EFEKTYWNOŚC - JAKOŚĆ
Ryc. 2: Podstawowe cechy SWMU jako innowacyjnej strategii uczenia w szkole.
16. Cel operacyjny - składniki - zamierzenie wyrażone czynnościowo (operacyjnie,
szczegółowo) w formie konkretnych i mierzalnych czynności uczącego się, uwzględniający 3
elementy: zachowanie (czynność), warunki i kryterium efektu (ryc. 3)
SKA
ADNIKI CELU OPERACYJNEGO
WARUNKI OSI
GNI
CIA KRYTERIUM OSI
GNI
CIA
ZACHOWANIE UCZNIA
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 7
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
Ryc. 3: Trzy podstawowe składniki operacyjnego celu. (Ochenduszko, 1998)
17. Coaching  doskonalenie niedoświadczonego nauczyciela przez osobę, która wie i umie
więcej. Jest to, to samo co mentor, ale realizowane na zasadzie partnerskich stosunków.
18. Dążenie - istotny element motywacji człowieka, zdaniem psychologów: "ustosunkowania
stałe wyrażające się w ukierunkowaniu na określone cele". (Tomaszewski 1978, s.763)
19. Dekodowanie - "analiza każdego symbolu językowego przetwarzająca go w znaczącą
informację." (Dennison 2004)
20. Dennison Paul E. - twórca kinezjologii edukacyjnej i procedur gimnastyki ludzkiego
mózgu, dr filozofii, pedagog, pionier stosowanych badań ludzkiego mózgu, autor publikacji o
integracji mózgu, kinezjologii edukacyjnych i innych, wydanych ostatnio także w Polsce.
21. Diagnoza preferencji sensorycznych - specyficzne działania rozpoznawcze służące do-
konaniu diagnozy, tj. rozpoznania, określenia rodzaju i zakresu oraz opisania, swoich,
uczniowskich lub innych, preferencji sensorycznych, dotyczących zmysłowego poznawania
świata.
22. Diagnozowanie edukacyjne - różne działania służące dokonaniu diagnozy czegoś, np.
działanie polegające na gromadzeniu informacji, określeniu potrzeb i możliwości oraz
warunków, np. rozwoju ucznia lub rozwoju szkoły.
23. Dialog edukacyjny - rozmowa (konwersacja, wymiana zdań, dialog) mająca na celu
wzajemne konfrontacje i zrozumienie poglądów. Jest swoistą wartością samą w sobie, zasadą
edukacyjną, strategią i metodą pracy nauczyciela i uczniów.
24. Dominacja - "wrodzona preferencja przewagi jednej półkuli mózgowej nad drugą, a także
używania wybranej ręki, oka, ucha i nogi." (Dennison 2004)
25. Dominacja mieszana - "wrodzona predyspozycja do dominacji jednej ręki zazwyczaj
prawej, przy jednoczesnej dominacji przeciwnego oka i/ lub ucha." (Dennison 2004)
26. DSWU - Dolnośląski System Wspierania Uzdolnień funkcjonujący od 3 lat w województwie
dolnośląskim, inspirowany i kierowany przez DODN we Wrocławiu.
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 8
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
27. DSWU - Cechy wspierania uzdolnień uczniów
Tabela 1
1. Środowiskowość 7. Koordynacja
2. Powszechność 8. Instytucjonalność
3. Egalitaryzm 9. Równoprawność
4. Systemowość 10. Autonomiczność
5. Otwartość 11. Dostępność
6. Współdziałanie
28. Dysleksja - "niezdolność dekodowania drukowanych symboli z powodu zahamowania
receptywnych centrów w mózgu..." (Dennison, 2004)
29. Efekt echo - "pamięć samego tylko dz
więku mówionego symbolu, bez zwracania uwagi na
wskaz
niki znaczeniowe." (Dennison, 2004)
30. Egogram - wykres wyznaczający własne cechy, np. preferencji sensorycznej, inteligencji
wielorakiej lub cech osobowości, będący wynikiem psychologicznego badania tych cech.
(Taraszkiewicz, 2005)
31. Eksperyment pedagogiczny - w świetle Rozporządzenia MENiS (2002) - są to "działania
służące podnoszeniu skuteczności kształcenia w szkole, w ramach których są modyfikowane
warunki, organizacja zajęć edukacyjnych lub zakres treści nauczania, prowadzone pod opieką
jednostki naukowej." Zakłada ono też, że innowacje i eksperymenty nie mogą prowadzić do
zmiany typu szkoły.
32. Elementarne rodzaje zmian innowacyjnych (patrz zmiany...) - to: zastąpienie,
przekształcenie, uzupełnienie, restrukturyzacja, eliminacja zachowań i wzmocnienie
zachowań. (Havelock za: Schulz, 1989)
33. Eliminacja zachowań - to jedno z elementarnych (podstawowych) działań występujące w
projekcie i realizacji innowacji, obok takich, jak: zastąpienie, przekształcenie, uzupełnienie,
restrukturyzacja i wzmocnienie zachowań. (Havelock za: Schulz, 1989)
34. Emocja - dreszczyk emocji, przeżyć emocje, szukać emocji: 1/ wzruszenie - dygotać ze
wzruszenia, opanować je, 2/ wstrząs, szok - doznać wstrząsu, 3/ silne wrażenie - szukać
silnych wrażeń. (Porównaj: uczucia, przeżycie, wrażenie). (Skorupka 1986, s.43)
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 9
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
35. Emocja stresowa - uczucie, wzruszenie, podniecenie, wzburzenie, przeżycie uczuciowe
(gniew, strach, radość, żal itp.) (Kopaliński 1989, s.147)
ZA
OŚĆ, GNIEW
L
K, OBAWA, STRACH NERWOWOŚĆ
PODSTAWE RODZAJE
LUDZKICH EMOCJI
ZAKA
OPOTANIE ROZDRAŻNIENIE
ZAKA
OPOTANIE DEPRESJA
IZOLACJA, ZAMYKANIE SI
W SOBIE
Ryc. 4: Podstawowe rodzaje ludzkich emocji towarzyszących sytuacjom stresowym.
36. Emotywność (psych.) - "spontaniczna reakcja słowna na obserwowane i przeżywane
zjawiska otaczającej rzeczywistości." (Kopaliński 1989, s.147)
37. Empatia - "umiejętność wczuwania się w położenie innej osoby, identyfikowanie się
uczuciowe z kimś." (Kopaliński 1989, s.147)
38. Engram - "ślad, trwałe udrożnienie pozostawiane jakoby w mózgu przez przeżycia
psychiczne i stanowiące podstawową pamięci i doświadczenia." (Kopaliński 1989, s.149)
39. Engram stylu uczenia się lub osobowości - diagram, szkic, wykres lub opis
ujawnionych, podstawowych i charakterystycznych cech stylu uczenia się lub osobowości,
albo też stylu doskonalenia się danego człowieka.
40. Epikryza - "krytyczne, ale analityczne podsumowanie, zwłaszcza przyczyn i przebiegu
choroby" (Kopaliński 1989, s.151), ale także analityczna, krytyczna i rzeczowa opinia wraz
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 10
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
z podsumowaniem jakiegoś procesu, np. innowacji edukacyjnej.
41. Ewaluacja (oszacowanie wartości)  to określenie osiągniętych efektów w odniesieniu do
założonych celów. Powinna być nierozerwalnym elementem mierzenia jakości.
42. Ewaluacja edukacyjna - proces diagnostyczno-oceniający, zawierający w sobie elementy
pomiaru, osądu i decyzji. Proces ten tworzy podstaw do orzekania o wartości, dzięki czemu
możliwe jest doskonalenie procesów decyzyjnych w zakresie kształcenia. Inaczej  ewaluacja
to proces zbierania danych i ich interpretacja w celu podejmowania decyzji. Porównuje się ze
sobą rzeczywiste działania z oczekiwanymi rezultatami oraz dostarcza zainteresowanym
informacji zwrotnych, po to, aby ocenić te rezultaty i w razie potrzeby podjąć stosowane
działania.
Dalszy ciąg haseł od F do R
w nr2 TRENDY (15 paz
dziernik 2005)
Bibliografia
1. Aronson E., Wieczorkowska G.: Kontrola naszych myśli i uczuć. Santorski & CO,
Warszawa.
2. Baumgartner-Schaffner M., Brudnik E., Fijałkowska A. i in.: Autoewaluacja w szkole. Wyd.
CODN, Warszawa 2002.
3. Brzezińska A. 2004: Wspieranie uzdolnień dzieci i młodzieży. Potrzeby jednostek a potrzeby
społeczne  wykład. Materiały konferencji w Krzyżowej. DODN Wrocław
4. Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B.: Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik
po metodach aktywizujących. Zakład Wydawniczy SFS, Kielce 2000.
5. Ciupińska B.: TZA w pracy z młodzieżą. "Nowa Szkoła" 2004 nr 8, s.18-21.
6. Dennison P., Dennison G.E.: Integracja mózgu. Wpływ integracji mózgu na osobowość i funkcjonowanie
człowieka. Wyd. Międzynarodowy Instytut NeuroKinezjologii, Warszawa 2004.
7. Dryden G., Vos J.: Rewolucja w uczeniu. Wyd. Moderski i S-ka, Poznań 2000.
8. Dzierzgowska I.: Dyrektor szkoły człowiekiem sukcesu. "Dyrektor Szkoły" 2005 nr 2, s.60-61
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 11
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
9. Dzierzgowska I. 2003: Rewolucja w edukacji. Przekształcanie szkoły nauczającej w
zarządzającą.  Dyrektor Szkoły nr 11, s. 25-27
10. Enkelmann N.B.: Charyzma. Jak osiągnąć sukces doskonaląc własną osobowość? Wyd.
Studio EMKA, Warszawa 2000.
11. Faure E.: Uczyć się, aby być. PWN, Warszawa 1975.
12. Jagues D. 1997: Uczenie się w grupach. Wyd. Programu FHARE FRSE, Warszawa
13. Kaz
mierczak C.: Rozwój pod osobistym nadzorem. Jak się doskonalić? {w:} Życie -
instrukcja obsługi. "Newsweek Polska" 2005 nr 5 - wkładka.
14. Jaroszewicz K.: Kto mi da skrzydła? {w:} Życie - instrukcja obsługi. "Newsweek Polska"
2005 nr 5.
15. Klimińska M. (red.): Słowniczek podstawowych pojęć reformy oświatowej. WOM,
Bydgoszcz 1998.
16. Konarzewski K.: Jak uprawiać badania oświatowe? Metodologia praktyczna. WSiP,
Warszawa 2000.
17. Kopaliński W.: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. WP, Warszawa 1989,
wyd. XVI.
18. Kunowski S.: Wartości w procesie wychowania. Wyd. "Impuls", Kraków 2004.
19. Lewin A. (red.): Encyklopedia pedagogiczna. Wyd.  Fundacja Innowacja , Warszawa 1993.
20. Malinowski M.: Innowacje pedagogiczne z perspektywy informacji oświatowej. Otwarte
Teczki Innowacji Pedagogicznej. Wyd. CODN, Warszawa 1995.
21. Michalski J.: Gimnazjum twórczości. "Nowa Szkoła" 2004 nr 8, s.33-35.
22. Niebrzydowski L.: Wpływ motywacji na uczenie się. "Nasza Księgarnia", Warszawa 1972.
23. Nowakowska-Skop I.: Warsztat NPL. Rewolucja w uczeniu, inspiracje i perspektywy.
CODN 2005.
24. O'Connor J., Seymour J.: Wprowadzenie do NPL. Wyd. Zysk i S-ka, Warszawa 1995.
25. Ochenduszko J.: Pojęcia ogólne. Program nauczania. Ocenianie szkolne i ewaluacja. (W:)
Klimińska M. (red.): Słowniczek podstawowych pojęć reformy oświatowej. Wyd. WOM,
Bydgoszcz 1998.
26. Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Wyd. "Żak", Warszawa 1995.
27. Penc J.: Motywowanie w zarządzaniu, WE, Kraków 2000.
28. Reykowski J.: Z zagadnień psychologii motywacji. WSiP, Warszawa 1997.
29. Rozporządzenie MENiS z dnia 9 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków prowadzenia
działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki. Warszawa
2002.
30. Rusakowska D.: Innowacje pedagogiczna a reforma edukacji. CODN, Warszawa 2003.
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 12
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 1/2005
31. Santorski J.: Pytania na drogę. {w:} Życie - instrukcja obsługi. "Newsweek Polska" 2004 nr
- wkładka
32. Sawiński J.P.: Dlaczego standaryzować ocenianie?  Nowe w Szkole 2000/2001 nr 2, s.3-6
33. Sawiński J.P.: Kluczowe kompetencje dyr. w  Szkole z Klasą . Dyrektor Szkoły 2003 nr 4,
s.16-18
34. Sawiński J.P.: Tworzymy Szkolny System Informacji Edukac. Cz. 1."Refleksje" 2004 nr 12,
s.24-25
35. Sawiński J.P.: Filozofia i wartości szkoły zarządzającej wiedzą. "Nowe w Szkole" 2004 nr 1
- Strona internetowa Scholaris, s.20-29
36. Siedlik M.: Mapy pamięci, czyli lekcja inaczej. "Głos Nauczycielski" 2005, nr 13, s.10-11
37. Skorupka St. (red.): Słownik wyrazów bliskoznacznych. WP, Warszawa 1986.
38. Schulz R.: Nauczyciel jako innowator. WSiP, Warszawa 1989.
39. Schulz R.: Postawa innowacyjna - składnikiem systemu wartości współczesnego
nauczyciela.  Dyrektor Szkoły 1994 nr 2, s. 16
40. Taraszkiewicz M. Jak uczyć uczniów uczenia się? Karty szkoleniowe. CODN, Warszawa,
2005.
41. Taraszkiewicz M.  Jak uczyć jeszcze lepiej. Szkoła pełna ludzi . ARKA, Poznań, 2002.
42. Taraszkiewicz M.  Jak uczyć lepiej . CODN, Warszawa, 1996.
43.Tomaszewski T. (red.): Psychologia. PWN, Warszawa 1990.
44 Zwolińska J. (red.): Twórcza kinezjologia w praktyce. Propozycje dla każdego. KINED,
Warszawa, 2004.
Julian Piotr Sawiński  Jak motywować do uczenia się i pracy nad sobą? str: 13