2. Teoria literatury i metodologia badań literackich
J. Culler: Co to jest teoria?
Teoria:
- czasem to nie opis czegoś, a pewna działalność, którą można uprawiać;
- jako spekulacja, ale nie jako domysł;
- by uchodzić za teorię, wyjaśnienie musi nie być oczywiste, ma być złożone; teoria to więcej
niż hipoteza;
- teoria obejmuje złożone systemowe relacje między wieloma czynnikami.
Teoria w literaturoznawstwie:
- to nie próby wytłumaczenia istoty literatury ani metod jej badania;
- rozległy obszar myśli i piśmiennictwa o trudnych do określenia granicach;
- s. 11 prace dokonujące reorientacji myślenia w dziedzinach innych niż te, do których na pozór należą;
- wielki zbiór piśmiennictwa o wszystkim;
- coÅ›, co zmienia poglÄ…dy ludzi;
- podaje w wątpliwość zdroworozsądkowe poglądy na pisarstwo, literaturę, doświadczenie,
kwestionuje to, że znaczenie tekstu = to, co autor miał na myśli; kwestionuje też to, że pisarstwo to
ekspresja, której prawda tkwi poza nim, kwestionuje opinię, że rzeczywistość = to, co jest obecne w
danej chwili;
- krytyka pojęć zdroworozsądkowych;
- myśl, która staje się potem teorią  podsuwa frapujące posunięcia, rozwiązania, korzyści;
- teoria wymaga działań spekulatywnych  ujęcia pojęć tak, by zakwestionować ogólnie przyjęte
idee.
Teoria (s. 23-24):
- interdyscyplinarna  jest dyskursem wykraczajÄ…cym poza ramy swej pierwotnej dyscypliny;
- ma charakter analityczny i spekulatywny  próbuje dojść, co wiąże się z różnymi pojęciami;
- jest krytyką zdrowego rozsądku, kwestionuje pojęcia uznawane za naturalne;
- jest myśleniem o myśleniu, rozważaniem kategorii, którymi posługujemy się by nadać czemuś
sens;
- jest bezkresna, nie sposób jej opanować (stąd wrogość wobec teorii);
- wywołuje pragnienie mistrzostwa, ale wyklucza mistrzostwo;
- jej istotą jest zbijanie przesłanek i twierdzeń.
M. Bachtin: O metodologii literaturoznawstwa
- autor  jest obecny tylko w całym utworze, nie ma go w poszczególnych elementach całości ani
w treści oderwanej od całości. Można go wskazać tu, gdzie forma i treść się łączą;
- s. 89 twórcę widać tylko w tym, co stworzył, nigdy poza tym;
- idealny słuchacz jest odbiciem autora. Nie może wnieść niczego własnego do utworu
idealnego i zamysłu autora.
Poznanie rzeczy a poznanie jednostki:
- rzecz  naga, martwa, posiada tylko zewnętrzność, istnieje dla innego - poznającego. Pozbawiona
wnętrza. Może być tylko przedmiotem zainteresowania praktycznego;
- myślenie o jednostce  pytanie, dialog. Konieczne jest samoodkrywanie się osobowości.
Pytanie zadaje pytający poznawanemu. Kryterium to nie ścisłość poznania a głębokość
przenikania. Poznanie kieruje siÄ™ ku temu, co indywidualne.
Ścisłość, jej znaczenie i granice:
- zakłada zgodność rzeczy samej z sobą, potrzebna do opanowania praktyki;
1
- granicą ścisłości w naukach ścisłych jest identyczność. W badaniach literackich ścisłość 
przezwyciężenie obcości obcego bez przekształcania go w coś, co byłoby całkiem moje (podstawienia i
unowocześnianie). Ważna głębia  konieczność dotarcia do twórczego jądra osobowości;
- podmiot nie może być badany jak rzecz, bo poznać go można tylko dialogowo;
- poznanie dialogowe  to spotkanie;
- dialog zakłada istnienie odrębnych chronotopów pytającego i odpowiadającego. Jak z odpowiedzi nie
rodzi się nowe pytanie, to wypada ona z dialogu i wchodzi w skład poznania systemowego,
bezosobowego.
Granice tekstu i kontekstu:
- rozumienie w literaturze i nauce o literaturze jest zawsze historyczne i upersonifikowane;
- rzecz, by wpłynąć na osobowość, musi ujawnić swój potencjał sensu, stać się słowem;
- rzecz i osobowość  to nie absolutne substancje a granice;
- kontekst jest zawsze personalistyczny, to dialog bez końca;
- myśl i praktyka  między 2 skrajnościami  ustosunkowaniem się do rzeczy i ustosunkowaniem się do
osobowości;
- obrazy  symbole  wielka rola w literaturze. W odróżnieniu od mitu  tu jest świadomość
niepokrywania się z własnym sensem;
- interpretacja symbolu pozostaje symbolem. Określenie sensu  przewidywanie rozrastania się
kontekstu;
- ujawnienie sensu  1) względna racjonalizacja sensu (analiza naukowa), 2) pogłębianie go
za pomocą innych sensów (interpretacja filozoficzno-artystyczna);
- forma  pomost ku nowej treści. Kiedyś była implicytną treścią. Treść poprzedzała utwór;
- znaczenie elementów utworu  dostępne wszystkim. Ale już aspekt wartościująco-
emocjonalny jest znaczący dla ludzi powiązanych warunkami życia na przykład. Wyrażanie
stosunków emocjonalno-wartościujących  może być w intonacji;
-  mały czas  współczesność, bliska przeszłość i bliska przyszłość. Tu obowiązuje przeciwstawienie
tego, co nowe i tego, co przestarzałe;
- nie ma granic kontekstu dialogowego, nawet sensy przeszłe nie mogą być ustabilizowane.
M. Janion, Spór o genezę, w: tejże, Humanistyka: poznanie i terapia, Warszawa 1974.
Jak możliwa jest historia literatury
- nie ma już pozytywistycznej jednoznaczności jeśli chodzi o historię literatury;
- według Barthesa historia literatury możliwa jest tylko poza samymi dziełami, jako
historia funkcji literatury, jako socjologia literatury  reszta to krytyka literacka;
- kryzys tradycyjnego pojęcia literatury  kryzys literatury jako zbioru najwyższych wytworów
ducha ludzkiego;
- humanistyka współczesna  kultura to systemy ludzkich zachowań społecznych i ich wytwory 
nie można więc kultury sprowadzać tylko do wyższych wartości duchowych;
- literatura  poszerzona o literaturÄ™ popularnÄ…;
- Lanson  pozytywistyczno-historyczna zasada porządkowania rzeczywistości;
- Jauss  literatura istnieje tylko przez swoich czytelników;
- kryzys historyzmu w wersji pozytywistycznej  potępianej za ograniczony, ciasny, tępy determinizm i w
wersji antypozytywistycznej  za dowolne spekulacje i impresje przedstawiane jako naukowe pewniki.
Próby rekonstrukcji historii literatury:
- historia literatów (Barthes)  od strony autorów. Posługuje się formą monografii, dzieło to wyraz
/ ekspresja jednostki; śledzi twórcze natchnienia (uprawia psychologię twórczości). To ujęcie dziś
komplikuje konflikt dwóch koncepcji autora  autor funkcjonalny (posługuje się tą koncepcją
socjologia literatury, skupiajÄ…ca uwagÄ™ na roli pisarza) i autor substancjalny (krytyka tematyczna,
obcująca z doświadczeniem egzystencjalnym twórcy, zakorzeniona w romantycznej idei osobowości i
Poety);
- historia literatury z perspektywy czytelnika  historia literatury to historia dialogu między
czytelnikami i dziełami, ważna jest estetyka recepcji i oddziaływania, dzieło to apel współtworzony
2
przez czytelnika. Historia czytelników - jako historyczna socjologia publiczności literackiej i jako historia
czytelnika wpisanego w dzieło literackie;
- historia arcydzieł  wtedy historia literatury to sztuka interpretacji z postawą hermeneutyczną.
Cechują ją 3 sprawy: 1) interesuje ją stosunek myślenia i pisania, świadomości i nieświadomości,
logiki praw rozumu i swobody twórczej fantazji,
2) chce uchwycić, objawić stosunki między szczegółem a całością w dziele sztuki,
3) dąży do osiągnięcia łaski stanu interpretacji.
To wszystko to składniki metody  immanentystycznej  cechuje ją nastawienie na pojedynczy utwór
jako samoistną konstrukcję językową lub na literaturę  zbiór dokonań artystycznych.
Historii literatury jako historii arcydzieł można przeciwstawić historię życia literackiego (tu mieści
się to, co nie jest arcydziełem).
Jest też historia literatury jako historia idei literackich (ale traktuje literaturę jak filozofię, więc jest
kwestionowana). Albo historia literatury jako historia rodzajów i gatunków literackich  jako
poetyka historyczna (kwestionowana, bo ginie w niej to, co literackie).
Historia literatury jako historia tematów  Hellmuth Petriconi  historia literatury jako historia marzeń,
snów, archetypów.
Historia wyobraz
ni poetyckiej  we francuskiej krytyce tematycznej  Gaston Bachelard.
Historia literatury możliwa jest jako ujawnianie związku z pewnymi społecznymi formami
rozwoju i jako wiedza o normie i niedoÅ›cignionym wzorze Ä…ð o sposobie organizacji estetycznej
(Marks).
Idea struktury i funkcji
Obok husserlowskiego antypsychologizmu bardzo dużą rolę w podawaniu genetycznego punktu
widzenia odegrała idea struktury. Myślenie strukturalne przedostało się do humanistyki z
przyrodoznawstwa. Zarys tendencji strukturalistycznych przedstawił J. Metallman (rozprawa Problemat
struktury i jego dominujące stanowisko w nauce współczesnej). Podkreślił on, że w idei struktury zawiera
się jakaś nowa, swoista postawa wobec rzeczywistości, zalążek nowej metody myślenia.
Najistotniejsze nastawienie ogólne skupiające się wokół idei struktury jako całości:
1. Postulat badania tylko całości i każdego elementu ze względu na całość. Niedopuszczalna
jest atomizacja, mechaniczne izolowanie i równie mechaniczne sumowanie wyodrębnionych
elementów.
2. Idea struktury (systemu) toruje drogę ujęciu odrębności zjawiska, ponieważ zapewnia możliwość
uchwycenia własności zjawiska oraz stosunków między właściwościami.
3. Struktura jest całością sfunkcjonalizowaną. Decydującym jej rysem jest stosunek wzajemny
części i całości. Stąd relatywizacja własności rzeczy w zależności od funkcji.
4. Struktura to swoista prawidłowość. Dzięki niej dadzą się sformułować pewne prawa ogólne.
Najważniejsze w opozycji do pozytywistycznego genetyzmu jest tutaj przekonanie, iż badana
rzeczywistość humanistyczna nie pozwala się swobodnie dzielić na oderwane elementy, lecz
jest całością strukturalną zależnych i sfunkcjonalizowanych elementów.
Wyżej zostały wymieniona ogólne założenia strukturalizmu. Autorka artykułu stwierdza, że można jednak
wymienić kilka jego odmian i przytacza dwie z nich:
·ð Strukturalizm fonologiczny (SF)
Fonologia przechodzi od badania uświadamianych fonemów lingwistycznych do badania ich nieuświadamianej
infrastruktury. Odmawia ona traktowania słów jako jednostek niezależnych, biorąc  przeciwnie  za podstawę
swej analizy stosunki między nimi. Wprowadza pojęcie systemu. W ten sposób fonologia nie ogranicza się do
podkreślenia, że fonemy są zawsze cząstkami systemu  pokazuje bowiem konkretne systemy fonologiczne
i ujawnia ich strukturę. Zmierza (SF) do ustalenia praw ogólnych  bądz
odkrytych na drodze indukcji, bÄ…dz

wydedukowanych logicznie, co nadaje im charakter absolutny.
W Polsce idee fonologicznego systemu szczególnie zainteresowały F. Siedlickiego.
·ð Strukturalizm egzystencjalny (SE)
Zaczął się kształtować na podstawie filozofii Heideggera. Tw. Spoerri mówi o SE, że jest on filologią,
filozofią, psychologią, historią, dalej treścią i formą, aż w końcu staje się podstawowym ruchem życia.
Struktura staje się całością w ruchu. Jak widać, pojęcie struktury jest tu szczególne. Ma ono oddawać istotę
3
egzystencji  jest podstawowym ruchem życia.
Nie ogranicza siÄ™ zatem tylko do literatury.
Formaliści
W dalszej części artykułu autorka zainteresowana jest działalnością rosyjskich formalistów (Jakobson jest
tam żywym łącznikiem). Zwraca uwagę na to, że w postawie formalistów można wyróżnić dwa etapy
stosunku do postępowania genetycznego:
1. Czysty okres rozwoju formalizmu rosyjskiego  badanie dzieła literackiego jako gry
autonomicznego zespołu chwytów. Wykluczało to jakiekolwiek zainteresowania genetyczne.
Wysunięto na plan pierwszy zadania zajęcia się dziełem, a nie tym, co jest w nim
odzwierciedlone, a nie tym, co stanowi zewnętrzne uwarunkowania jego powstania. Zapanowało
przekonanie, że forma jest zawsze  chronologicznie również  pierwotniejsza od treści.
2. Póz
niejszą postawę (schyłek lat  20) najlepiej prześledzić na podstawie wywodu Skaftymowa, z
którego wynika, że: nie ma powodu poszukiwać zewnętrznych wyjaśnień dla jakiegokolwiek elementu
fabuły, jeśli to wyjaśnienie może zostać osiągnięte na drodze zbadania i funkcji struktury estetycznej.
Jest rzeczą ryzykowną wyciągać socjologiczne lub psychologiczne konkluzje z dzieła literackiego,
zanim się ściśle prześledzi jego strukturalne właściwości. Innymi słowy  opis strukturalistyczny
musi zawsze wyprzedzać wyjaśnienie genetyczne.
Kolejna część Sporu o& zarysowuje różnicę między genetyzmem i antygenetyzmem. Autorka
zaznacza, że antygenetyzm prawie zawsze posługuje się rozbudowaną motywacją genetyczną.
Genetyzm z kolei jest uprawiany wręcz żywiołowo i zazwyczaj  bez większej świadomości
metodologicznej. Po drugiej stronie (genetystów) znalez
li się tzw. tradycjonaliści traktujący literaturę 
bez potrzeby wszelkich uzasadnień teoretycznych  jako świadectwo duszy artysty, pochodnię ducha
i wyraz życia narodowego. Mimo wszystko twórczyni zaznacza, że wiedza o genezie jest jak
gdyby nieodłącznym składnikiem recepcji dzieła. Dzięki temu pojawia się tutaj szansa dla
krytyka. Może on spełnić rolę kulturoznawczą, odpowiednio kształtując w świadomości odbiorców obraz
genezy, a zatem może stać się twórcą fikcji genezy. Cały ów  spór o genezę jest konfliktem o
historię, o prawomocność dostarczanych przez nią wyjaśnień, a także sporem o stosunek literatury do
rzeczywistości. Różnica polega na tym, że metody wewnętrzne poszukują tego, co niezmienne,
systemowe, logiczno-strukturalne, obrały sobie lingwistykę za model postępowania naukowego. Z kolei
metody zewnętrzne  naturalnym biegiem rzeczy  odwołały się do historii, skupiając się na
wyznacznikach i sensach zmienności sięgnęły do psychologii lub socjologii.
Wellek: Teoria, krytyka i historia w nauce o literaturze
- nauka o literaturze  wyklucza pojęcie krytyki;
- filologia  historycznie  całość studiów nie tylko nad literaturą i językiem, ale nad wszystkim,
co jest wytworem umysłu ludzkiego;
- filologia jako historia literatury;
- Boeckh: nauka o literaturze to gałąz
filologii, pojmowanej jako całościowa nauka o cywilizacji;
- literatura  zbiór jednoczesny i szereg dzieł ułożonych w porządku chronologicznym,
będących integralnymi częściami procesu historycznego;
- teoria literatury  nauka o podstawowych dla zjawisk literackich pojęciach, kategoriach i
kryteriach;
- krytyka literacka lub historia literatury  nauka o konkretnych dziełach (traktująca je w sposób
statyczny);
- teoria literatury może obejmować teorię krytyki literackiej i teorię historii literatury.
Próby izolacji historii literatury od teorii i krytyki:
- F. W. Bateson  historia literatury: A pochodzi od B, operuje sprawdzalnymi faktami; krytyka  A jest
lepsze od B, opiera siÄ™ na opiniach i przekonaniu.
4
Krytyka tekstu wymaga oceniania.
- historia literatury ma swoje normy i kryteria, ustanowione w minionych epokach   historyzm 
teoria z XIX wieku;
- E.E. Stoll  odtworzenie intencji autora to główny cel historii literatury;
- Frederick  każda epoka to zamknięta w sobie całość, która wyraża własny typ poezji ( relatywizm
krytyczny ).
W nauce o literaturze:
- podkreślane znaczenie autorskiej intencji, badane na tle historii krytyki i gustów literackich  gdy
krytyk określi intencję autora, wykonał swe zadanie. Ale znaczenie dzieła literackiego nie jest
równoważne z jego intencją, jest to wynik procesu narastania, czyli historia krytyki danego dzieła;
- s. 51. nigdy nie przestanie istnieć zasadnicza różnica między odtworzeniem przez wyobraz
niÄ™
sytuacji dawno minionej a faktycznym uczestnictwem w niej;
- s. 51 historyk literatury nie zadowala się oceną dzieła tylko z naszego współczesnego
stanowiska, co jest przywilejem krytyka, rewaloryzującego przeszłość stosownie do potrzeb
aktualnego stylu czy kierunku;
- najlepszą postawą jest perspektywizm  odnoszenie dzieła do wartości uznawanych w
jego epoce ale i do wartości epok póz
niejszych. Dzieło jest wieczne (zachowuje pewną
tożsamość), ale i historyczne;
- relatywizm (pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie
w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że
nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej
kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw
kulturowych. Relatywizm przeciwstawiany jest absolutyzmowi) i absolutyzacje (traktowanie czegoÅ›
jako rzeczy bezwzględnej, niezmiennej) niszczą wartość dzieła  relatywizm pozbawia ciągłości,
absolutyzacje służą przemijającym, aktualnym sytuacjom lub oderwanym ideom;
- s. 52 perspektywizm uznaje istnienie jednej poezji, jednej literatury, porównywalnej we wszystkich
okresach, rozwijającej się, zmiennej, pełnej rozmaitych możliwości;
- przeciwko studiom nad pisarzami żyjącymi  badacz nie dysponuje perspektywą całości dzieła;
- historia literatury też ocenia. Historia literatury jest ważna dla krytyki, gdy krytyka wychodzi poza
rozważania subiektywne, oceny.
5