Z. 48 Formalizm rosyjski
W dwudziestowiecznych badaniach literackich problem struktury wartości i jej opisu nie zawsze jest stawiany bezpośrednio. Niektóre kierunki badawcze próbują wręcz całą problematykę aksjologiczną eliminować, koncentrując się na neutralnym opisie zjawisk literackich.
W rzeczywistości jednak wszystkie kierunki jawnie lub niejawnie zakładają ważność którejś z odmian wartości: artystycznych lub poznawczych, z danego stanowiska opisują dzieło literackie. Istnieją też poglądy dążące do złagodzenia przeciwieństwa tych skrajnych stanowisk.
Formalizm rosyjski (rosyjska szkoła stylistyki)
rosyjska szkoła formalna charakteryzowała się preferowaniem artystycznych funkcji i wartości literackich. Do formalizmu rosyjskiego zalicza się: - R. Jacobsona
językoznawca, jeden z jej założycieli; - J. Tynianowa; - W. Szołowskiego; - B. Tomaszewskiego; - B. Eichenbauma
Dla formalistów dzieło jest przede wszystkim obiektem artystycznym. Z tym przekonaniem łączyło się dążenie do osiągnięcia ściśle naukowej metody opisu zjawisk literackich zgodnie z zasadami tzw. językoznawstwa funkcjonalnego. Większość przedstawicieli tej szkoły uważała, że badania literackie powinny się koncentrować na opisie tych składników dzieła literackiego, które można objąć ogólną kategorią "stylu językowego" (stąd druga nazwa: rosyjska szkoła stylistyki).
TEZY:
- literatura jest sztuką;
- dzieło literackie jest wysoce zorganizowanym tworem językowym
Formalizm miał nastawienie pozytywistyczne, gdyż zmierzał do opisu dzieła literackiego w rygorze poprawności naukowej.
- proces historycznoliteracki jako ciąg autonomicznych przeobrażeń sztuki pisarskiej
- formaliści zakładali, że tylko forma jest estetycznie aktywnym składnikiem dzieła literackiego, który jest określony poprzez stosunek do innych, wcześniejszych form artystycznych
- twierdzili, że każda forma artystyczna zużywa się z upływem czasu i automatyzuje, doprowadzając do wyłonienia się formy (po heglowsku) przeciwstawnej, która zastąpi starą w kolejnym stadium procesu historycznego
- pogląd taki w dużym stopniu utożsamia funkcje i wartości literackie z tzw. nowatorstwem. Nowatorstwo jednak wartości nie tworzy, jest ich sposobem pojawiania się. Literacka wartość artystyczna nie polega na nowatorstwie, chociaż może się z nim łączyć, w każdej dziedzinie życia novum może być zarówno czymś wartościowym, jak i pozbawionym wartości.
Podstawowa teza aksjologiczna formalizmu rosyjskiego: wartościowa jest jedynie forma literacka, jednak formaliści byli przeciwni jednocześnie odróżnianiu formy od treści, twierdząc, że te składniki dzieła literackiego stanowią całkowitą jedność
każda zmiana formy modyfikuje treść i odwrotnie.
W ujęciu formalizmu wartości artystyczne są pochodne wobec wyszukanej formy językowej, a dzieło literackie jest dziełem sztuki słowa. Formalizm bardzo wąsko rozumiał artystyczne funkcje i wartości literackie. Szkoła ta ograniczała się do opisu wybranej sfery artystycznych zjawisk językowych. Nie badała zjawisk artystycznych, które wyrażały się w świecie przedstawionym dzieła literackiego. Ujęcie formalne nie bada takich kategorii jak tragizm, komizm... Za formalistami przyjąć można, że dzieło literackie jest tylko pewnym zespołem zdań i niczego oprócz składników językowych nie zawiera. W ich myśl bohater literacki, sytuacja ukazana, stany uczuciowe ... nie należą do literatury. Formaliści propagowali opis dzieła literackiego zredukowany do wymiaru analizy stylistycznej. Wszystkie tezy będące podstawą rosyjskiego formalizmu można podać w wątpliwość. Eliminując składniki treściowe ze sztuki poetyckiej, usuwali to, co łączy twórczość literacką z innymi formami aktywności artystycznej.