Z. 43 Literackie struktury rodzajowe (epika, liryka, dramat)
W naszym kręgu kulturowym powszechnie przyjęty został troisty podział literatury pięknej na epikę, lirykę i dramat. Podział ten wywodzi się z tradycji starożytnej. Prawie zawsze budził wiele wątpliwości. Największe trudności w klasyfikacji wywoływały gatunki zwane dziś lirycznymi. Termin "liryka" występował już w II w. p.n.e. W średniowieczu został jednak zapomniany, a przedtem i później używano go w różnych znaczeniach. Dopiero w wieku XVIII we Włoszech i w Niemczech, we Francji ok. 1830 r. utrwaliło się nowożytne pojęcie liryki, a wraz z nim znany dziś powszechnie podział trójrodzajowy.
Na podstawie zbioru literatury, jaka powstała na temat rodzajów literackich, można wyodrębnić dwie przeciwstawne tendencje: "diagnostyczną" i "esencjalną".
Tendencja "diagnostyczna" definiując rodzaje literackie poprzestaje na wskazaniu cech obiektywnych, łatwo dostrzegalnych. Tendencja ta zorientowana jest sprawozdawczo, analitycznie, poszukuje cech wspólnych dla utworów zaliczanych do jednego rodzaju, a więc tworzy pojęcia klasowe, obszerne zakresem, ale ubogie treściowo.
Tendencja "esencjalna" cechy obiektywne uważa za drugorzędne, powierzchowne, natomiast stara się wykryć cechy dla danego rodzaju istotne. Ujawnienie ich jest rezultatem interpretacji. Prowadzi do pojęć typologicznych, którym odpowiadają tylko nieliczne, uznane za wzorcowe egzemplarze danego rodzaju.
Otrzymane w ten sposób pojęcia krzyżują się często z podziałem rodzajowym.
Emil Staiger i jego koncepcja krzyżowania się pojęć z nazwami rodzajowymi
Te pojęcia powstałe w wyniku próby dokonania podziału rodzajowego na ogół konkretyzują się najpełniej w utworach odpowiadających im nazwami rodzajowymi, ale nie tylko w nich, np. pierwiastek dramatyczny może dojść do głosu w epice (pow. Dostojewskiego, Kafki) itd. W myśl koncepcji Staigera w każdym utworze działają wszystkie trzy pierwiastki rodzajowe.
Goethe głosił podobną teorie
Definicje rodzajowe
Utwór epicki
tekst monologiczny (wypowiedzi postaci są tylko przytoczeniami) o funkcji przedstawiającej, z niewielkim nasileniem f. emotywnej.
Dramat
tekst wielopodmiotowy, w którym występuje f. przedstawiająca, wolicjonalna, emotywna.
Utwór liryczny
to tekst monologiczny o f. przedstawiającej (często autoprezentacyjnej) lub wolicjonalnej, przy dużym nasileniu f. emotywnej lub autotelicznej.
Kryteria podziału na gatunki (wg Arystotelesa):
1) ze względu na sposób naśladowania (czyli kto mówi
np. autor i/lub postać)
2) ze względu na środki naśladowania (tworzywo
np. słowo)
3) ze względu na przedmiot naśladowania (rytm, melodia
wg Arystotelesa)
Późniejszą (o 800 lat) klasyfikacją od kl. Arystotelesa była klasyfikacja Diomedesa. Z klasyfikacji A. zostawił tylko sposoby naśladowania i wydzielił w związku z tym 3 rodzaje:
1) genus dramaticum
kiedy mówi aktor;
2) genus enarrativum
kiedy mówią postacie;
3) genus mixtum
kiedy mówi aktor i postacie
Różne sposoby podziału na rodzaje literackie.
Propozycja teoretyczna Kleinera odnośnie podmiotu:
W liryce podmiot mówiący jest zindywidualizowany, należy do rzeczywistości pozaliterackiej jako swoista transpozycja osobowości autorskiej.
W epice - podmiot ten jest nieokreślony, znika za światem przedstawionym.
W dramacie występują zobiektywizowane, ukształtowane samoistnie podmioty mówiące, przynależne do rzeczywistości literackiej.
Koncepcja ta powstała pod wpływem romantyzmu i realistycznych teorii XIX w., głoszących zasadę nieobecności narratora, dziś już nie jest w pełni aktualna.
Schlegel, Schelling, Hegel, Fischer liryce przypisywali subiektywność; epice obiektywność; dramatowi połączenie obu tych kategorii.
Niekiedy usiłowano zinterpretować kategorie rodzajowe łącząc je z osobowością autora: Liryk
osobowość wrażliwa, bierna, pełna zahamowań; Epik
osobowość rozważna spokojna, nastawiona materialistycznie; Dramaturg
osobowość aktywna.