Z. 46 Strukturalizm (w badaniach literackich)
Strukturalizm (z łąc. Struktura
budowa) XX-wieczna metoda badawcza korzystająca z XIX wiecznych teorii organicznych, teorii znaku (Chomsky, Greimas), formalizmu rosyjskiego (R. Jakobson)
Twórca: F. De Sausseure - Kurs językoznawstwa ogólnego (1916 r.) + Praska Szkoła Strukturalna (Trubiecki, Jacobos, Mukażowski, Vodicka) w Polsce: Głowiński, Sławiński, Mayenowa...)
Strukturalizm w literaturoznawstwie był kierunkiem złożonym i zróżnicowanym wewnętrznie. Dla wiedzy o literaturze najistotniejsze okazały się ogólne tezy de Saussureła dotyczące zarówno samego językoznawstwa, jak i języka będącego jego przedmiotem.
Główne założenia de Sausseura:
1. język
autonomiczny, niezależny od rzeczywistości system znaków (system różnic), znaczenie znaku zależy od jego miejsca w systemie
2. język
system znaków i reguł ich łączenia, mówiący jest nieświadomym gramatykiem
3. oddzielenie systemu (lange) od wypowiedzi jednostkowej (parole). Język to kompletny zbiór możliwości wypowiedzi jednostek
4. synchroniczne badanie języka
dot jego możliwości
Osiągnięcia:
- teoria dzieła literackiego
dzieło sztuki jest strukturą, tzn. systemem składników estetycznie aktualizowanych i zorganizowanych z złożoną hierarchię, która jest zespolona przez dominację jednego ze składników nad innymi (Mukażowski)
- utwór literacki
wypowiedź z dominującą funkcją estetyczną, realizuje się poprzez aktualizację autonomicznych wartości znaków językowych na wszystkich poziomach wypowiedzi: fonetycznym, morfologiczny, leksykologiczny, składniowym, prozodycznym oraz poprzez wyrazistą organizację poszczególnych poziomów i ich wzajemnych stosunków. Każdy element struktury jest nacechowany znaczeniowo, świat przedstawiony jest też wysoko zorganizowanym tworem językowo-semantycznym
- koncepcja języka poetyckiego - język poetycki jest pewnym systemem wyrażania nadbudowany nad językiem naturalnym i sfunkcjonalizowanym wobec zadań estetycznych. Jest to język, którego znaki są "nachylone nad sobą". Jedynym wyznacznikiem poetyckości jest autoteliczny charakter wypowiedzi
- teoria procesu historyczno-literackiego
rozwój literatury jest rozwojem struktur estetycznych, przypadkowy następstwem systemów literackich. Tak jak język, na jego podstawie rozwijają się gatunki
- teoria komunikacji
każdy komunikat składa się z kilku elementów: nadawca, odbiorca, kontekst, kod, kontakt ... Komunikacja w literaturze dokonuje się w języku norm literackich epoki, kierunku kultury artystycznej. Klucze do badań nad komunikacją w literaturze są ustalenia poetyki historycznej. Utwór to zjawisko o charakterze semiotycznym (składnik sytuacji komunikacyjnej: twórca
odbiorca wirtualny i realny
- cel badacza literatury: opis synchroniczny (samej struktury, np. systemu wersyfikacyjnego) oraz opis diachroniczny (zauważonych zmian w czasie historycznym)
- funkcja estetyczne dzieła - celowe dążenie twórcy do wyzwolenia przeżyć estetycznych odbiorców. Funkcja ta nie jest wystarczająca samodzielnie, łączy się z poznawczą i wychowawczą
Część tych poglądów przejęła poetyka generatywna, metoda analizy utworu wskazująca jak on powstaje z określonego zbioru elementów przy pomocy różnych operacji. W metodzie generatywnej główny element interpretacji dzieła to jego powstanie.
Struktura utworu: całokształt relacji zachodzących między składnikami dzieła (temat, bohaterowie, fabuła, podmiot, ...) Elementy wzajemnie warunkują swoje położenie. Całościowa struktura dzieła nie jest dana odbiorcy wprost, bezpośrednio. W toku lektury istnieje ona potencjalnie jako zespół możliwości. Aktualizuje się ex post, w wyniku poznawczego ogarnięcia pełnego przebiegu wypowiedzi. Styl
relacje w obszarze formy (brzmienie, słownictwo, narracja, dialog) kompozycja
relacje w obszarze treści (świat przedstawiony, motywy, temat, fabuła..)
Struktura artystyczna: (w ujęciu Mukarowskyego): Energetyczność struktury oznaczała funkcjonalność poszczególnych jednostek składowych w relacji do całości strukturalnej. Z kolei dynamiczność wyrażać miała zdolność struktury do ciągłych wew. przekształceń. Struktura jako całość znajdowała się w nieustannym ruchu, ruch ten jednak przebiegał tylko w jej wnętrzu.