Prawno-społeczny system
profilaktyki uzależnień
Wstęp
1. Etiologia, epidemiologia oraz psychologiczne, społeczne i ekonomiczne skutki uzależnień
1.1. Etiologia
1.2. Epidemiologia zjawiska
1.3. Skutki uzależnień
2. Rozpoznawanie oznak uzależnienia oraz identyfikowanie czynników ryzyka jako wstęp do podejmowa-
nia działań profilaktycznych
2.1. Grupy wysokiego ryzyka  identyfikacja czynników ryzyka
3. Zapobieganie uzależnieniom oraz stosowane strategie
3.1. Pojęcie profilaktyki uzależnień
3.2. Profilaktyka pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowa
3.3. Strategie profilaktyczne
4. Zasady konstruowania współczesnych programów profilaktyki uzależnień
4.1. Konstruowanie programów profilaktycznych
4.1.1. Działania poprzedzające konstruowanie programów
4.1.2. Etapy opracowania programu profilaktycznego
5. Prawne aspekty przeciwdziałania i profilaktyki uzależnień
5.1. Ustawa o wychowaniu w trzez
wości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
Słownik
Bibliografia
Wstęp
Opracowanie skutecznego i nowoczesnego programu oddziaływania terapeutycz-
nego wymaga znajomości pewnych ogólnych tendencji w tym zakresie, które są
wynikiem analizy przyczyn braku skuteczności wielu dotychczasowych działań.
Współczesne programy profilaktyczne odchodzą od modelu skoncentrowanego na
przekazywaniu wiedzy na temat zgubnych skutków nałogów na rzecz strategii ma-
jących na celu wyposażenie uczestników w konkretne umiejętności oraz promocję
zdrowego stylu życia. Również forma zajęć uległa zmianie, rzadko są to wykła-
dy czy pogadanki, a coraz częściej urozmaicone warsztaty z elementami treningu.
Dużą uwagę przykłada się też do atrakcyjności zajęć, podczas których stosuje się
psychodramę, aktywności artystyczne, dyskusje itp.
W module tym zostały przedstawione podstawowe zagadnienia związane ze strate-
giami realizowanymi na różnych poziomach profilaktyki w oparciu o współczesny
model postępowania w tym zakresie. Szczególną uwagę zwrócono na rozpoznawa-
nie oznak uzależnienia i wczesnej identyfikacji grup ryzyka oraz regulacje prawne
dotyczące przeciwdziałania i zapobiegania uzależnieniom. Omówiono też szczegó-
łowo zasady i etapy konstruowania programów profilaktycznych.
2
1. Etiologia, epidemiologia
oraz psychologiczne, społeczne
i ekonomiczne skutki uzależnień
1.1. Etiologia
Obecnie istnieje tendencja do poszukiwania wspólnych z
ródeł różnych uzależ-
nień, wykazywania podobieństw między nimi oraz tworzenia teorii wyjaśniają-
cych wszystkie rodzaje uzależnień. Również klasyczny podział na przyczyny biolo-
giczne, psychiczne i społeczne uległ zatarciu. Dominują teorie wskazujące na wielo-
czynnikowe uwarunkowania uzależnień. Przykładem takiego podejścia jest stano-
wisko Zygfryda Juczyńskiego, który proponuje rozpatrywać uwarunkowania uza-
leżnień w ramach oddziaływań trzech zasadniczych elementów: człowiek, narkotyk,
środowisko. Zdaniem autora wszystkie trzy elementy są istotne i połączone ze sobą,
ale zasadnicza rola przypada człowiekowi  jego cechom osobowości, potrzebom
i oczekiwaniom, jakie są zaspokajane poprzez używanie określonego środka. Do-
minująca rola człowieka wyjaśnia, dlaczego tylko pewien odsetek osób zażywają-
cych daną substancję (np. alkohol) się od niej uzależnia. Istnieją ludzie, których
pewne cechy natury psychologiczno-emocjonalnej bardziej predysponują do zaży-
wania substancji psychoaktywnych i czynią ich podatnymi na uzależnienie. Cech
tych jednak nie można uznać za jedyny czynnik, trzeba uwzględnić dwa pozostałe
elementy modelu, czyli środowisko i narkotyk. Substancja psychoaktywna wywo-
łuje zmiany sposobu myślenia, postrzegania, emocji, które nie są wynikiem jedy-
nie jej właściwości chemicznych, ale zależą od cech i oczekiwań jednostki. Ta sama
substancja może wywoływać u poszczególnych ludzi skrajnie różne objawy  od
pobudzenia do apatii, a nawet u tej samej osoby odmienne stany w zależności od
okoliczności. To, czy człowiek się uzależni, zależy od oczekiwań i potrzeb zwią-
zanych z przyjmowaniem substancji. Właściwości człowieka nie da się natomiast
oddzielić od środowiska, z jakim jest powiązany i w którym funkcjonuje. O zaży-
waniu środka i póz
niejszym uzależnieniu od niego mogą decydować obciążenia i ne-
gatywne czynniki tkwiące w środowisku, takie jak patologie rodziny, presja grupy ró-
wieśniczej, subkultury, rozpad więzi społecznych, konflikty pokoleń. Wobec tego
wyjaśnienie zjawiska uzależnień czy też poznanie przyczyn uzależnienia się kon-
kretnej osoby wymaga analizy z uwzględnieniem indywidualnych predyspozycji
psychologicznych uzależnionego, środowiska, w jakim funkcjonuje, oraz właściwo-
ści substancji, której nadużywa (Juczyński, 2002).
Trzeba sobie zdawać sprawę, że nie da się jednoznacznie rozdzielić poszczególnych
przyczyn uzależnień oraz że stanowią one skomplikowany układ wzajemnych po-
wiązań i przenikających się wpływów.
W najczęściej stosowanym w literaturze przedmiotu podziale z
ródeł uzależnień
wyróżnia się:
1. Przyczyny biopsychiczne  związane z cechami układu nerwowego, jego labil-
nością, pobudliwością, niską odpornością na stres, uszkodzeniami i mikrousz-
kodzeniami mózgu, chorobami somatycznymi i związanymi z nimi silnymi bó-
lami, bezsennością, zmęczeniem, trudnościami emocjonalnymi, zaburzeniami
3
rozwoju osobowości, niedojrzałością, poczuciem odrzucenia, doświadczeniem
częstych porażek życiowych. W ostatnich latach ponownie dużą wagę przywią-
zuje się do czynników genetycznych. Szacuje się np., że w przypadku alkoholi-
zmu udział genów w etiologii uzależnienia wynosi 40 60%, o czym świadczy
m.in., fakt, że około 80% hospitalizowanych alkoholików ma wśród krewnych
pierwszego stopnia osoby z poważnym problemem alkoholowym. W wypadku
gdy jedno z męskich bliz
niąt jednojajowych jest alkoholikiem, u drugiego ryzyko
uzależnienia się jest cztero-, pięciokrotnie wyższe. U dzieci alkoholików odda-
nych do adopcji ryzyko uzależnienia się jest od dwa i pół do czterech razy wyższe
niż u dzieci pochodzących z rodzin, w których nie występował problem alkoho-
lowy. Dane te pochodzą z tzw. genetyki epidemiologicznej i są znane od dawna,
obecnie duże nadzieje w wyjaśnianiu przyczyn uzależnień wiąże się z rozwojem
genetyki molekularnej. Dobrze udokumentowane są już badania łączące alko-
holizm z uwarunkowaną genetycznie aktywnością enzymów metabolizujących
alkohol. Osoby z mniejszą aktywnością tych enzymów z
le znoszą upojenie alko-
holowe z powodu zatrucia aldehydem octowym. Złe samopoczucie po spożyciu
alkoholu powoduje, że osoby te unikają go, a tym samym rzadziej się uzależniają.
Badania nad genotypem człowieka dostarczają wielu faktów i hipotez dotyczą-
cych genetycznego uwarunkowania alkoholizmu i innych uzależnień. Znaczna
część z nich wiąże uzależnienia z genami warunkującymi aktywność neuroprze-
kaz
ników głównie układu dopaminergicznego (Nowak, Wysocka, 2001; Habrat
i in., 2002).
2. Przyczyny psychospołeczne  związane są z brakiem zaspokojenia potrzeb psy-
chicznych lub trudnościami w ich zaspokajaniu na skutek wadliwego oddziały-
wania szeroko rozumianego środowiska wychowawczego. Należy tu wymienić
przyczyny tkwiące w rodzinie (konflikty i nieporozumienia rodzinne, błędy wy-
chowawcze rodziców, patologie w rodzinie), mające swe z
ródło w środowisku
szkolnym (np. niepowodzenia w nauce, błędne metody wychowawcze nauczycie-
li, trudności w realizowaniu obowiązku szkolnego), w grupie rówieśniczej (po-
szukiwanie akceptacji poprzez naśladowanie rówieśników, uleganie namowom
do odurzania się, chęć zaimponowania), w społeczeństwie (brak wystarczającej
wiedzy na temat narkotyków, brak możliwości atrakcyjnego spędzania czasu,
okresy transformacji społeczno-ekonomicznych, bunt przeciwko rzeczywisto-
ści społecznej). Niezaspokojenie potrzeby afiliacji, akceptacji, bezpieczeństwa,
identyfikacji itp. prowadzi do niepowodzeń życiowych w sferach związanych
z nauką i pracą. Ta niekorzystna sytuacja skłania do sięgnięcia po narkotyki
w celu ucieczki od codziennych zmartwień i trudów życia w świat iluzji, odprę-
żenia i zadowolenia (Nowak, Wysocka, 2001; Szpringer i in., 2005).
3. Przyczyny kulturowe  to panujący w danej kulturze stosunek do zjawisk naduży-
wania substancji psychoaktywnych (tolerowanie pewnych form ich nadużywa-
nia), moda na określone substancje, dostępność, postawy hedonistyczne, brak
celów i perspektyw życiowych, bunt przeciw tradycyjnemu systemowi wartości
i stylowi życia, chęć odniesienia sukcesu. Obecnie obserwuje się, że zażywanie
narkotyków przestało być wynikiem kontestacji i buntu, a stało się modną formą
spędzania wolnego czasu oraz nieodzownym elementem  dobrej zabawy (Ju-
czyński, 2002; Nowak, Wysocka, 2001; Szpringer i in., 2005).
4
1.2. Epidemiologia zjawiska
Wiarygodne badania, dotyczące rozpowszechnienia nadużywania substancji psy-
choaktywnych przez dzieci i młodzież, prowadzone są w Polsce dopiero od kilku-
nastu lat. Często są to badania o charakterze lokalnym i regionalnym, wykorzystu-
je się też różne, niedające się porównać techniki.
Badania potwierdzają potoczną opinię, że znaczna część młodzieży nadużywa sub-
stancji psychoaktywnych (każde zażywanie przed 18. rokiem życia jest naduży-
waniem) (Juczyński i in., 2006; Szpringer i in., 2005). Dzieci i młodzież naduży-
wają głównie środków tolerowanych społecznie i legalnych (przynajmniej dla do-
rosłych), np. papierosów i alkoholu. Do spróbowania alkoholu i papierosów przy-
znają się prawie wszyscy 18-latkowie, ok. połowy 18-latków miało kontakt z nar-
kotykami. Nałogowe palenie (ponad 10 papierosów dziennie) dotyczy stosunkowo
niewielkiej grupy uczniów. Niepokojąca jest natomiast skala zjawiska up3
ania się
alkoholem i występowania palimpsestów alkoholowych (dotyczy to co trzeciego
ucznia w wieku 12 18 lat), co może świadczyć o poważnym problemie i z
le rokuje
na przyszłość (Juczyński i in., 2006; Szpringer i in., 2005).
Badania wskazują, że obniża się wiek inicjacji alkoholowej, dzieci i młodzież p3
ą co-
raz więcej i coraz częściej, doprowadzając się do stanu upojenia, z palimpsestem
włącznie. Ta sama tendencja wzrostowa dotyczy nadużywania narkotyków, któ-
re są coraz częściej obecne w życiu młodych ludzi oraz coraz łatwiej dostępne (co
piąty uczeń nabywa narkotyki w szkole), a najpopularniejsza jest marihuana i am-
fetamina. Dla podejmowania działań profilaktycznych duże znaczenie ma fakt,
że uczniowie najpierw próbują palenia, następnie alkoholu, dopiero on  toruje
drogę do narkotyków. Wobec tego programy profilaktyczne powinny być skie-
rowane już do nastolatków między 11. a 12. rokiem życia, którzy dopiero zaczy-
nają eksperymentować z substancjami psychoaktywnymi (Szpringer i in., 2005;
Juczyński i in., 2006).
1.3. Skutki uzależnień
Negatywne konsekwencje związane z nadużywaniem substancji psychoaktywnych
można klasyfikować według różnych kryteriów i opisywać z odmiennych perspek-
tyw. Na ogół skutki dzieli się na bezpośrednie, takie jak euforia po zażyciu środka,
 głód substancji, funkcjonowanie w stanie uzależnienia społecznego, psychiczne-
go i fizycznego, oraz pośrednie będące efektem przewlekłego uzależnienia, takie
jak degeneracja zdrowotna, psychiczna i społeczna.
W literaturze przedmiotu przyjęty jest podział na konsekwencje fizyczne, psycho-
logiczne, pedagogiczne i społeczne. (Skutki fizyczne i psychiczne uzależnień zosta-
ły opisane w module pierwszym). Z punktu widzenia profilaktyki duże znaczenie
mają konsekwencje społeczno-ekonomiczne, gdyż świadomość konkretnych, moż-
liwych do obliczenia strat materialnych jest silnym argumentem przemawiającym za
wdrażaniem programów profilaktycznych. Niestety praktyka pokazuje, że łatwiej
jest pozyskać fundusze na kosztowne leczenie uzależnień niż na profilaktykę.
Szkody społeczne w węższym ujęciu to straty finansowe związane z utraconymi za-
robkami, trwonieniem oszczędności, kosztami leczenia nałogu, jak i chorób, któ-
re on powoduje (dolegliwości somatycznych, zakażeń np. wirusowym zapaleniem
5
wątroby, wirusem HIV itp.), koniecznością rehabilitacji uzależnionych i zapew-
nienia pomocy osobom współuzależnionym lub tym, które ucierpiały wskutek
dysfunkcjonalnego postępowania osoby uzależnionej. Szkody te związane są ści-
śle z konsekwencjami pedagogicznymi (rozbiciem rodziny, przemocą, trudnościami
w pełnieniu ról i wywiązywaniu się z obowiązków) oraz wiktymizacją (uzależnie-
ni są bardziej narażeni na zachowania przestępcze). W szerszym znaczeniu szkody
społeczne dotyczą uzależnienia rozpatrywanego jako element patologii społecznej
i wiążą się z niską wydajnością pracy, przemocą w rodzinie, nieprzystosowaniem
społecznym, przestępczością (rozbojami, kradzieżami, gwałtami), samobójstwami
oraz ogólną biernością i obojętnością. Jak wskazują statystyki policyjne, znaczna
część wykroczeń i przestępstw popełniana jest pod wpływem alkoholu lub narko-
tyków. Nie można też pominąć kosztów walki z przestępczością zorganizowaną
i osobami trudniącymi się produkcją i dystrybucją substancji psychoaktywnych.
W samym roku 2003 zanotowano w Polsce ponad 47 000 przestępstw naruszają-
cych Ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii.
6
2. Rozpoznawanie oznak uzależnienia
oraz identyfikowanie czynników
ryzyka jako wstęp do podejmowania
działań profilaktycznych
Z punktu widzenia profilaktyki uzależnień kluczowe znaczenie ma umiejętność
rozpoznawania objawów wskazujących na eksperymentowanie czy też nadużywa-
nie środków psychoaktywnych. Znacząca jest w tym rola nauczycieli i wychowaw-
ców, gdyż jak uczy doświadczenie, rodzice i inni opiekunowie często bardzo póz
no
zauważają zmiany w wyglądzie i aktywności osób uzależniających się. W literatu-
rze przedmiotu i różnego rodzaju poradnikach dla rodziców, nauczycieli i wycho-
wawców podawanych jest wiele symptomów wskazujących na odurzanie się mło-
dzieży. Do najczęściej wymienianych zmian w zachowaniu i osobowości należą (Ju-
czyński, 2002):
 izolowanie się od rodziny, unikanie wspólnych posiłków itp., samotne spędza-
nie większości czasu,
 kontakty ze środowiskiem narkomanów w tajemnicy przed rodzicami,
 wrogie nastawienie do rodziców i nauczycieli (wybuchy gniewu i agresji),
 życie własnymi problemami i niedzielenie się swoimi przeżyciami z rodzicami,
 dominacja obniżonego nastroju, lęku i niepokoju, możliwość wystąpienia myśli
samobójczych.
Sygnały ostrzegawcze wskazujące na to, że konkretna osoba nadużywa substancji
psychoaktywnych, Timothy Dimoff i Steve Carper podzielili na pięć grup: zmiana
osobowości, zmiana aktywności i nawyków, kolizja z prawem, zmiana w wyglą-
dzie, używanych  akcesoriów . Autorzy ci opracowali wykaz ponad 200 objawów
przypisanych do tych kategorii.
Zmiany w osobowości
 nowe rysy osobowości (nagłe uogólnione zmiany, wahania nastroju, drażliwość,
skrytość, lęk, depresja, apatia, zubożenie uczuć),
 brak dojrzałości (potrzeba natychmiastowej gratyfikacji, trudności w rozwiązy-
waniu i spostrzeganiu problemów, niedojrzałość emocjonalna i społeczna),
 zmiany w kontaktach z rodziną (konfliktowość, wyobcowanie, unikanie kon-
taktu),
 zmiany w kontaktach koleżeńskich (porzucenie dotychczasowych przyjaz
ni i na-
wiązywanie kontaktów z osobami uzależnionymi),
 brak dążeń (utrata zainteresowania szkołą, sportem, dotychczasowymi zajęcia-
mi, bierność),
 niska samoocena (poczucie niższości, samotności, beznadziejności, krzywdy),
 zaprzeczanie, kłamstwa (negowanie szkodliwości narkotyków, wym3
ające od-
powiedzi dotyczące własnego zachowania),
 brak instynktu samozachowawczego (żądza przygody, ryzyka, nieadekwatne
poczucie pewności siebie),
 lęki i paranoja (poczucie krzywdy, zagrożenia),
 agresja i wrogość (skierowane przeciwko innym i sobie, bunt przeciwko nor-
mom, zachowania gwałtowne, zadawanie sobie bólu, próby samobójcze).
7
Zmiany w aktywności i nawykach
 unikanie przebywania w domu (częste wyjścia z domu  na krótko , ale też nie-
wracanie na noc, niechęć informowania o sposobie i miejscu spędzania czasu
poza domem),
 zaniedbywanie obowiązków domowych (porzucanie zajęć domowych, niechęć
do uczestniczenia w uroczystościach rodzinnych),
 wygląd pokoju (nieporządek, częste wietrzenie, nawet zimą, używanie odświe-
żaczy powietrza, kadzideł, zamykanie drzwi przed członkami rodziny),
 przyjaz
nie i kontakty z ludz
mi (nagłe zyskanie popularności, odbieranie telefo-
nów o nietypowych porach, częste krótkie wyjścia z kolegami, unikanie zapra-
szania do domu odwiedzających kolegów),
 zmiana rytmu snu i czuwania oraz nawyków żywieniowych (rozregulowany
rytm dnia i nocy, senność podczas dnia przy wzmożonej aktywności nocą, wy-
raz
na utrata lub zwiększenie apetytu),
 kradzieże i skrytki (zabieranie leków z domowej apteczki, przynoszenie rzeczy
niewiadomego pochodzenia, wynoszenie z domu rzeczy na sprzedaż),
 wiara lub kult (zobojętnienie na sprawy wiary, nietypowe zainteresowania kul-
turą np. satanizmem),
 język (używanie sloganu środowiska narkomanów, terminów związanych z nar-
kotykami),
 problemy w szkole (pogorszenie ocen, zaniedbywanie obowiązków szkolnych,
spóz
nianie na lekcje, wagary, porzucenie nauki),
 problemy związane z pracą (częste zwolnienia chorobowe, lekceważenie
zwierzchników i regulaminów, konflikty w pracy).
Kolizje z prawem
 oskarżenie o przestępstwo (kradzież, włamanie, posiadanie narkotyków, upra-
wianie nierządu),
 przestępstwa połączone z agresją (akty wandalizmu, rozboje, brutalne za-
chowania).
Zmiany stanu fizycznego
 pogorszenie stanu zdrowia (spadek masy ciała, złe samopoczucie i zmęczenie,
dolegliwości bólowe, kaszel, uleganie urazom i wypadkom),
 zaburzenia rozwoju fizycznego (zahamowanie wzrostu, nagły przyrost masy
mięśniowej, nieregularne miesiączkowanie),
 zaburzenia mowy, pamięci i myślenia (niespójność, chaotyczność, słowotok, po-
gorszenie zapamiętywania, zaburzenia toku i treści myślenia),
 oczy (napuchnięte, przekrwione, zwężone lub rozszerzone z
renice, opadające
powieki, stany zapalne, zaburzenia widzenia),
 nos (krwawienie, uczulenia, katar),
 usta (suchość w ustach, zapach substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol,
marihuana, rozpuszczalniki),
 skóra (ślady po dożylnych iniekcjach, wypryski, nienaturalna bladość lub ściem-
nienie, swędzenie, pieczenie, ślady po samooparzeniach),
 zaburzenia ruchowe (niepokój ruchowy, nadaktywność lub spowolnienie, zabu-
rzenia równowagi, obniżenie sprawności i precyzji),
 zmiana wyglądu i zaniedbanie higieny (nowe ubrania i fryzury wskazujące na
przynależność do subkultury, niedbały wygląd, mniejsza troska o higienę).
Używanie akcesoriów
Są to przedmioty związane bezpośrednio z zażywaniem substancji psychoaktyw-
nych, takie jak fajki, bibułki, igły, spinki i spinacze (służące do podtrzymania  koń-
cówki skręta w celu uniknięcia poparzenia palców), zakraplacze do nosa, spreje
oraz odświeżacze do ust, leki. Charakterystyczne jest przechowywanie tych przed-
miotów w trudno dostępnych skrytkach (Dimoff, Carper, 2000).
8
Należy pamiętać, że opisane wyżej objawy nie są dowodem na przyjmowanie środ-
ków odurzających i mogą być skutkiem innych przyczyn, np. choroby, infekcji, pro-
blemów emocjonalnych, fascynacji subkulturami. Jednak duże nagromadzenie tych
objawów u dziecka powinno skłonić rodziców i wychowawców do sprawdzenia,
czy nie nadużywa ono substancji uzależniających.
Na rynku farmaceutycznym dostępne są testy pozwalające wykryć narkotyki
w moczu. Przystępując do badania, należy pamiętać, że czas występowania sub-
stancji psychoaktywnych w moczu jest różny i wynosi dla amfetaminy: 2 4 dni,
ecstasy: 2 4 dni, konopi: 2 7 dni, gdy są palone przewlekle  do 30 dni, heroiny:
1 2 dni, kokainy: od 12 godzin do 3 dni (Juczyński, 2002).
Konieczne jest też przygotowanie się do badań, trzeba mieć plan działania zarówno
na wypadek, gdy test okaże się pozytywny (wykaże obecność substancji), jak i ne-
gatywny (nie wykaże jej występowania). Wykrycie substancji nie oznacza, że dana
osoba jest w pełni uzależniona od danego środka. Zażywanie substancji nie musi
wynikać z przymusu fizjologicznego i może przyjmować postać:
 zażywania eksperymentalnego  w celu wypróbowania różnych substancji psy-
choaktywnych ze względu na oczekiwane doznania i nowe przeżycia. Ta forma
przyjmowania dotyczy głównie osób młodych;
 zażywania rekreacyjnego  najczęściej marihuana używana jest w celach towa-
rzyskich, w kręgu znajomych dla rozluz
nienia i  dobrej zabawy . Zażywanie re-
kreacyjne wyklucza stosowanie środka w samotności i bardzo często,
 zażywania okolicznościowego, sytuacyjnego  substancja jest przyjmowana w sa-
motności, kilka razy w tygodniu lub rzadziej, a o zażyciu decydują okoliczności,
takie jak nasilenie stresu, spiętrzenie problemów, chęć odprężenia się i poprawy
samopoczucia,
 zażywania intensywnego  codzienne przyjmowanie środka psychoaktywnego
w celu poprawy nastroju, rozładowania niepokoju, bardziej efektywnego funk-
cjonowania. Ten sposób nadużywania nie jest jeszcze spowodowany objawami
zespołu abstynencyjnego;
 zażywania przymusowego  przyjmowanie środka jest skutkiem zespołu uzależ-
nienia wraz z pełnymi objawami zespołu odstawienia w przypadku nieprzyjęcia
substancji lub ograniczenia jej ilości.
Jak można zauważyć, zażywanie eksperymentalne i zażywanie rekreacyjne nie nosi
oznak uzależnienia i nie powoduje znacznego uszczerbku na zdrowiu. Jest jednak
niepokojącym sygnałem, skłaniającym do podjęcia intensywnych oddziaływań pro-
filaktycznych, by nie dopuścić do bardziej szkodliwych form odurzania się i uzależ-
nienia (Juczyński, 2002).
2.1. Grupy wysokiego ryzyka  identyfikacja czynników ryzyka
W tradycyjnym podejściu do profilaktyki za osobę zagrożoną występowaniem za-
chowań patologicznych (w tym uzależnień) uznaje się jednostkę, która nie ukoń-
czyła 21 lat i w której życiu występuje co najmniej jeden z następujących czynni-
ków: nadużywanie przez rodziców alkoholu i narkotyków, doświadczenie prze-
mocy w rodzinie, niepowodzenia szkolne, nieplanowana ciąża, ubóstwo mate-
rialne, przestępczość w najbliższym środowisku, przynależność do subkultury lub
grup przestępczych, dopuszczanie się aktów przemocy, używanie substancji psy-
choaktywnych, zaburzenia psychiczne, wychowanie instytucjonalne oraz ucieczki
z domu (Gaś, 2006). Występowanie już jednego z wymienionych czynników ryzyka
9
powinno skłonić wychowawców i nauczycieli do uzupełnienia procesu wychowa-
nia o elementy oddziaływań profilaktycznych, a w przypadku skumulowania tych
czynników profilaktyka jest nieodzowna. Współcześnie przez profilaktykę rozumie
się wspieranie i rozw3
anie umiejętności radzenia sobie z wymogami codzienne-
go życia. Profilaktykę realizuje się poprzez redukowanie czynników ryzyka wystą-
pienia zachowań dysfunkcjonalnych oraz wspieranie tzw. czynników chroniących,
Tabela 1
czyli pozytywnych cech jednostki i środowiska, które zapobiegają dysfunkcjom.
Czynniki ryzyka wystąpienia
W tabeli zostały przedstawione wybrane czynniki ryzyka i czynniki chroniące
zachowań patologicznych
z uwzględnieniem ich z
ródła.
i czynniki chroniące
Czynniki ryzyka Czynniki chroniące
Związane z jednostką buntowniczość, negatywne relacje z rówie- nastawienie społeczne, jasne przekonania
śnikami i dorosłymi, skłonność do ryzyka, i wysokie standardy moralne, relig3
ność,
impulsywność, niska samoocena, poszuki- pozytywna samoocena, niekonfliktowe rela-
wanie wrażeń itp. cje z rówieśnikami i pozytywny stosunek do
nauczycieli, wysokie aspiracje edukacyjne
i umiejętności społeczne
Związane z grupą ró- negatywna presja grupy, przebywanie pozytywna presja grupy, przebywanie
wieśniczą w grupie, w której skumulowane są za- w grupie aprobującej normy społeczne
chowania problemowe i negatywne normy i prowadzącej akceptowany styl życia
społeczne
Związane z rodziną występowanie patologii i uzależnień, błędy silne więzi rodzinne, przejrzyste standardy
wychowawcze, konflikty rodzinne, społecz- zachowań, wzajemne zaufanie, konsekwent-
na izolacja rodziny ne wychowanie, zaangażowanie rodziców
w życie dziecka
Związane ze szkołą wczesne niepowodzenia w nauce, brak za- troska i wsparcie uzyskane od nauczycieli,
interesowania sprawami szkoły i postępa- sprzyjająca atmosfera i jasne standardy za-
mi w nauce, niska sprawność dydaktyczna chowań, więzi z nauczycielami, wspieranie
nauczycieli i umiejętności wychowawcze, zaangażowania w działania prospołeczne
atmosfera lęku i agresji, tendencje do kiero- i promowanie osiągnięć szkolnych
wania uczniów do specjalistów poza szkołą
Związane z lokalną dostępność środków odurzających, nor- niska dostępność substancji psychoaktyw-
społecznością my społeczne przyzwalające na nadużywa- nych, restrykcyjne normy związane z nad-
nie, niski statut społeczny i ekonomiczny, używaniem substancji, system wsparcia
dezorganizacja lokalnej społeczności, brak i kontroli sąsiedzkiej
więzi sąsiedzkich
Związane z ogółem zubożenie społeczeństwa, dyskryminacja brak tolerancji na łamanie prawa, niska do-
społeczeństwa społeczna, negatywny wpływ mediów stępność środków odurzających, duża apro-
bata norm społecznych, świadomość me-
dialna
y
ródło: opracowanie własne na
podstawie Gaś, 2006.
10
3. Zapobieganie uzależnieniom
oraz stosowane strategie
3.1. Pojęcie profilaktyki uzależnień
Profilaktyka uzależnień jest jednym z rodzajów oddziaływań profilaktycznych, któ-
re mogą być na gruncie pedagogiki i psychologii bardzo szeroko rozumiane jako
 system działań racjonalnych, zapobiegających występowaniu i rozpowszechnia-
niu się różnych odmian wykolejenia społecznego (nieprzystosowania społecznego)
(Pytka, Zacharuk, 1995: 136).
W ściślejszym rozumieniu tego terminu  profilaktyka jest kombinacją przepisów
i strategii zmierzających do eliminowania lub redukcji potencjalnych czynników
predysponujących do rozwoju uzależnienia (Gaś, 1993: 9).
Zgodnie z tym podejściem  kombinacją przepisów są rozwiązania prawne i admi-
nistracyjne mające na celu ograniczenie dostępu i podaży środków psychoaktyw-
nych.  Strategie to każdy program czy pojedyncze działanie skoncentrowane na
trzech czynnikach  środowisku odurzającym, środowisku, w którym środek jest
używany, oraz osoby, która go używa.
Profilaktyka uzależnień rozumiana jest najczęściej jako ciągły proces, który dostarcza
jednostkom, grupom społecznym i organizacjom sposobności do wzbogacania wie-
dzy lub świadomości osobistych i grupowych możliwości, rozw3
ania osobistych
umiejętności wykorzystania potencjałów, twórczego wykorzystania pomocy z ze-
wnątrz (& ), aby skutecznie zapobiegać problemom psychicznym, emocjonalnym
czy społecznym sprzyjającym sięganiu po środki odurzające (Gaś, 1993: 10).
Profilaktyka jest szczególną formą przeciwdziałania zjawiskom ocenianym jako ne-
gatywne i zagrażające (w interesującym nas przypadku  używania środków uza-
leżniających), gdyż jest czynnością uprzedzającą, podejmowaną, zanim skala uza-
leżnienia się ujawni i znacznie rozprzestrzeni. Działania profilaktyczne realizowa-
ne w określonym środowisku czy społeczności lokalnej są podejmowane na skutek
antycypacji zagrożeń związanych z nadużywaniem szkodliwych środków. Profilak-
tyka polega więc na zapobieganiu zidentyfikowanym i spodziewanym negatywnym
czynnikom (np. eksperymentowaniu z narkotykami), które mogły niekorzystnie
przekształcić istniejącą rzeczywistość (Szymańska, Zanecka, 2002).
Wśród wielu klasyfikacji profilaktyki, dokonywanych na podstawie odmiennych
kryteriów, na szczególną uwagę zasługuje podział na profilaktykę uniwersalną, se-
lektywną i zalecaną (Gaś, 2006):
 profilaktyka uniwersalna  to działania skierowane do szerokiej grupy odbior-
ców (np. wszystkich uczniów w szkole), bez selekcji uczestników na podstawie
indywidualnych czynników ryzyka. Profilaktyka ta jest realizowana przez prze-
szkolonych specjalistów z różnych dziedzin (nauczycieli, pedagogów, pracow-
ników służby zdrowia, wolontariuszy), a zajęcia prowadzone są w dużych gru-
pach. Programy te są na ogół krótkie i nie wymagają od uczestników szczególnej
motywacji i zaangażowania;
11
 profilaktyka selektywna  kierowana jest do wybranych podgrup danej społecz-
ności, wyselekcjonowanych na podstawie diagnozy zagrożenia dysfunkcją. Bio-
rą w niej udział jednostki z grup szczególnego ryzyka, ale udział w zajęciach
jest dobrowolny. Działania te są bardziej specyficzne i uwzględniają charakte-
rystyczne dla danej grupy uczestników czynniki ryzyka. Osoby realizujące pro-
gramy w ramach profilaktyki selektywnej muszą cechować się wysokimi kwali-
fikacjami zawodowymi, w interesujących nas przypadkach muszą być to profe-
sjonaliści z zakresu uzależnień, znający dobrze problemy występujące w lokalnej
społeczności. Oddziaływania te wiążą się z wyższymi kosztami, wynikającymi
z konieczności opłacenia specjalistów, mniejszymi grupami odbiorców, na ogół
dłuższym czasem trwania programów;
 profilaktyka zalecana  skierowana jest do jednostek, u których uwidaczniają się
już objawy dysfunkcji (np. eksperymentujących z narkotykami) i ma na celu za-
hamowanie rozwoju patologicznych zachowań. Udział w programach jest zale-
cany konkretnym osobom, dla których stanowią one szansę zejścia z drogi wio-
dącej do uzależnienia. Prowadzenie programów wymaga od uczestników du-
żego zaangażowania i aktywności. Zajęcia prowadzone są przez specjalistów
z zakresu profilaktyki, posiadających przygotowanie kliniczne i terapeutyczne.
Miarą sukcesu takich interwencji jest zmiana zachowania uczestników i stylu ich
życia. Zajęcia są intensywne (np. godzina dziennie przez pięć dni w tygodniu),
co pociąga za sobą znaczne koszty.
3.2. Profilaktyka pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowa
Bez względu na prezentowane stanowisko teoretyczne większość badaczy zagad-
nienia jest zgodna, że profilaktykę uzależnień można realizować na trzech poziomach
(profilaktyki pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowej) w zależności od poziomu dys-
funkcjonalności odbiorców.
Profilaktyka pierwszorzędowa (lub I stopnia) ma na celu promocję pozytywnych,
prozdrowotnych form aktywności i wczesną diagnozę potencjalnych zagrożeń dla
jednostki i społeczeństwa oraz zapobieganie pojawieniu się problemów związanych
z używaniem substancji psychoaktywnych. Profilaktyka pierwszorzędowa skiero-
wana jest do wielu grup społecznych, w związku z czym cechuje ją wielopłasz-
czyznowość podejmowanych działań  politycznych, kulturowych, oświatowych
i wychowawczych. Działania profilaktyczne koncentrują się na rozw3
aniu kompe-
tencji indywidualnych i społecznych, niezbędnych dla skutecznego radzenia sobie
z wymogami życia, gdyż braki w tym zakresie charakteryzują większość osób uza-
leżnionych (Gaś, 1993; Szpringer i in., 2005).
Profilaktyka pierwszorzędowa ma charakter, przedterapeutyczny, co oznacza, że
uprzedza pojawienie się problemów i jest skierowana do licznej grupy osób nara-
żonych na negatywne wpływy różnych czynników destrukcyjnych. Ważną rolę od-
grywają tu programy interwencyjne dostosowane do konkretnej grupy odbiorców,
realizowane za pośrednictwem różnych mediów (telewizji, radia, prasy), działania
legislacyjne (np. związane z organizowaniem dostępności używek), aktywizowa-
nie i wspieranie spontanicznie powstających grup i stowarzyszeń zainteresowanych
problematyką uzależnień i przeciwdziałaniem im (np. organizacji rodziców dzie-
ci uzależnionych, osób poszkodowanych przez p3
anych kierowców). Inspiracją
do podejmowania tych inicjatyw jest świadomość występowania w danej spo-
łeczności czynników ryzyka uzależnień (Gaś, 1993, 2006; Szpringer i in., 2005).
W praktyce profilaktykę pierwszorzędową w społeczności lokalnej realizują na-
12
uczyciele przy współpracy z pedagogami i psychologami, a terenem działań jest
szkoła, będąca zawsze ważną częścią lokalnej strategii profilaktycznej (Szymań-
ska, Zamecka, 2002).
Profilaktyka drugorzędowa opiera się na wczesnej identyfikacji osób, które przejawia-
ją pierwsze objawy dysfunkcjonalnego zachowania i są grupą o najwyższym praw-
dopodobieństwie uzależnienia się. Celem podejmowanych działań jest redukcja ry-
zyka uzależnienia się wśród osób, które mają już pewne doświadczenia związane
z zażywaniem środków psychoaktywnych. Profilaktyka drugorzędowa realizowa-
na jest przez specjalistyczne, profesjonalne programy informacyjne, edukacyjne,
doskonalące umiejętności, poradnictwo zawodowe, pomoc w znalezieniu pracy.
Działania ukierunkowane są m.in. na przełamywanie mechanizmów zaprzeczania,
tak by osoba odurzająca się była skłonna poszukiwać profesjonalnej pomocy (Gaś,
1993, 2006).
Profilaktyką drugorzędową zajmują się głównie specjaliści  psychologowie, so-
cjoterapeuci, doradcy rodzinni, a programy realizowane są najczęściej w porad-
niach psychologiczno-pedagogicznych, świetlicach socjoterapeutycznych, klubach
itp. (Szymańska, Zamecka, 2002).
Profilaktyka trzeciorzędowa jest interwencją po wystąpieniu uzależnienia. Ma ona na
celu zapobieganie nawrotom u osób uzależnionych oraz umożliwienie im powrotu
do pełnienia ról osobistych i społecznych. Skierowana jest do osób, które pomyśl-
nie przeszły proces terapeutyczno-leczniczy i potrzebują wsparcia w utrzymaniu
zdrowia. Profilaktyka trzeciorzędowa często przyjmuje postać interwencji terapeu-
tycznej wobec osób, które przechodzą kryzys i którym grozi powrót do uzależnie-
nia (Gaś, 1993, 2006).
Profilaktykę trzeciorzędową realizują profesjonalnie do tego przygotowani leka-
rze, psychoterapeuci, rehabilitanci z zakresu resocjalizacji, pracownicy socjalni.
Zajęcia prowadzone są w specjalistycznych ośrodkach i przychodniach medycz-
nych, szpitalach, placówkach rehabilitacyjnych i resocjalizacyjnych (Szymańska,
Zamecka, 2002).
Luciano L Abate przeanalizował różnice między profilaktyką pierwszo-, drugo-
i trzeciorzędową na podstawie 13 kryteriów, które pozwalają określić specyfikę po-
dejmowanych działań i ich skuteczność. Oto kryteria i zarys wniosków, do których
doszedł (Gaś, 1993):
1. Ryzyko uzależnienia w przypadku profilaktyki pierwszorzędowej jest minimal-
ne, w przypadku drugorzędowej wysokie, a w trzeciorzędowej bardzo wysokie,
wręcz krytyczne.
2. Odwracalność przejawów dysfunkcjonalności jest w okresie profilaktyki pierwszo-
rzędowej wysoka i wynosi 50 100%, drugorzędowej już tylko 25 50%, a trze-
ciorzędowej zaledwie 0 25%.
3. Prawdopodobieństwo wycofania się z uczestniczenia w programie jest w przypadku
profilaktyki pierwszorzędowej mało prawdopodobne, wzrasta do umiarkowane-
go w przypadku profilaktyki drugorzędowej, a najwyższy stopień osiąga na po-
ziomie profilaktyki trzeciorzędowej.
4. Populacja objęta profilaktyką pierwszorzędową jest określona, ale niezdiagnozo-
wana klinicznie, w programach profilaktyki drugorzędowej uczestniczą osoby
częściowo zdiagnozowane, natomiast z profilaktyki trzeciorzędowej korzystają
osoby posiadające dokładną diagnozę kliniczną.
5. Zdolność uczenia się osób objętych profilaktyką pierwszorzędową jest najwyższa,
drugorzędową umiarkowana, a trzeciorzędową na ogół niska.
6. Cele strategii pierwszorzędowych koncentrują się na zwiększeniu kompetencji
i umiejętności, tak by uczestnicy mieli jak największe zasoby pozwalające prze-
ciwstawić się negatywnym wpływom. Strategie drugorzędowe ukierunkowane
13
są na obniżenie poziomu stresu i przezwyciężenie niebezpieczeństwa kryzysu,
trzeciorzędowe zaś są nastawione na przywrócenie funkcjonalności.
7. Uczestnictwo w programach pierwszorzędowych jest całkowicie dobrowolne,
w drugorzędowych ma charakter obligatoryjny, w trzeciorzędowych jest wy-
muszone.
8. Włączenie do programu w profilaktyce pierwszorzędowej ma charakter propo-
zycji, połączonej z możliwością przeżycia pozytywnych emocji. W programach
drugorzędowych uczestnictwo jest zalecane, wskazuje się przy tym na koniecz-
ność rozwiązania problemów, zanim staną się one zbyt trudne do przezwycięże-
nia. W profilaktyce trzeciorzędowej pacjentowi nie pozostawia się prawa wybo-
ru, uświadamiając, że nieuczestniczenie w programie może mieć tragiczne kon-
sekwencje.
9. Koszty profilaktyki pierwszorzędowej są niskie, profilaktyka drugorzędowa wy-
maga większych nakładów finansowych, natomiast profilaktyka trzeciorzędowa
jest bardzo droga.
10. Skuteczność programów pierwszorzędowych jest wysoka, brakuje natomiast
jednoznacznych danych dotyczących skuteczności programów drugorzędowych
(należy uznać, że skuteczność poszczególnych programów jest bardzo zróżnico-
wana), profilaktykę trzeciorzędową uznaje się za nieskuteczną.
11. Osoby prowadzące profilaktykę pierwszorzędową to oprócz profesjonalistów
cała rzesza wolontariuszy o różnym stopniu przygotowania; programy drugo-
rzędowe prowadzone są przez profesjonalistów o zróżnicowanych kwalifika-
cjach zawodowych. Profilaktyka trzeciorzędowa jest domeną wysoko wykwali-
fikowanych specjalistów z zakresu uzależnień.
12. Rodzaj interwencji w profilaktyce pierwszorzędowej jest mało specyficzny i obej-
muje działania ukierunkowane na ogólny rozwój uczestników i propagowanie
zdrowego stylu życia. Interwencja w programach drugorzędowych jest zdecy-
dowanie bardziej nastawiona na rozw3
anie poszczególnych konkretnych umie-
jętności (często w formie warsztatów). Profilaktyka trzeciorzędowa jest ściśle
dostosowana do indywidualnych potrzeb osób uzależnionych i ma formę sze-
roko rozumianej terapii.
13. Specyfika działań profilaktycznych w programach pierwszorzędowych jest niska
i obejmuje działania ogólne, oddziaływania drugorzędowe są bardziej zindywi-
dualizowane, trzeciorzędowe wysoko zindywidualizowane.
Opisane różnice wskazują, że im wyższy jest poziom profilaktyki, tym większe są
koszty (związane z koniecznością diagnozy, zatrudnieniem odpowiednich specja-
listów, podejmowaniem bardziej złożonych i specyficznych działań), dłuższy czas
trwania programów i mniejsza skuteczność.
3.3. Strategie profilaktyczne
Na każdym z przedstawionych wyżej poziomów profilaktyki stosuje się określone
strategie, które w praktyce są bardzo zróżnicowane, zależą m.in. od stanowiska
teoretycznego i grupy, do jakiej skierowane są programy. I. F. Frencz i N. I. Kauf-
fman wyróżniają pięć podstawowych strategii (programów), z których strategie in-
formacyjne, edukacyjne i alternatywne stosuje się na wszystkich poziomach profilak-
tyki (Gaś, 1993; Szymańska, Zamecka, 2002):
 strategie (działania) informacyjne mają na celu dostarczenie adekwatnych i wia-
rygodnych informacji na temat uzależnień. Podstawą tej strategii jest wiara, że
ludzie, a zwłaszcza młodzież, mają tendencje do samodoskonalenia się, a jeśli
14
podejmują zachowania ryzykowne, to wynika to z niewystarczającej wiedzy
o mechanizmach i skutkach nadużywania substancji psychoaktywnych. Wzrost
tej wiedzy i świadomość zagrożeń ma wpływać na zmianę postaw i zachowań.
W programach tych wykorzystuje się środki masowego przekazu, takie jak ulot-
ki, broszury, plakaty oraz ilustrowane filmami wykłady;
 strategie (działania) edukacyjne są skoncentrowane na rozw3
aniu umiejętności
psychologicznych i kompetencji społecznych. Wywodzą się z przekonania, że
przyczyną sięgania po substancje uzależniające jest brak umiejętności zaspo-
kajania swoich potrzeb w satysfakcjonujący i akceptowany społecznie sposób.
Z punktu widzenia profilaktyki ważne jest więc podnoszenie poczucia własnej
wartości tych osób oraz rozwinięcie umiejętności, takich jak: nawiązywanie
kontaktów, rozwiązywanie konfliktów, opieranie się naciskom otoczenia, ra-
dzenie sobie ze stresem. Działania edukacyjne często dotyczą sfery związanej
z pracą zawodową i planowaniem kariery;
 strategie (działania) alternatywne mają na celu zaspokojenie potrzeb m.in. przy-
należności, sukcesu poprzez stworzenie możliwości zaangażowania się w pozy-
tywną działalność artystyczną, społeczną czy sportową. Twórcy tych progra-
mów wychodzą z założenia, że danie młodzieży sposobności realizacji zadań
wzmocni ich pozytywną samoświadomość i samodyscyplinę, pozwoli rywali-
zować w pozytywnym rozwoju, przyczyni się do samodzielności i niezależno-
ści, a w konsekwencji osłabi chęć sięgania po środki odurzające. Wartością tej
strategii jest możliwość współtworzenia programu zajęć przez osoby w nim
uczestniczące;
 strategie interwencyjne jako działania bardziej zindywidualizowane i głębsze, sto-
sowane są głównie w profilaktyce drugo- i trzeciorzędowej. Ukierunkowane są
one na pomoc jednostkom w określeniu i rozwiązaniu ich indywidualnych pro-
blemów. Podejmowane działania mają charakter wsparcia dla osób przeżywają-
cych kryzys. Główne techniki to poradnictwo indywidualne i rodzinne, telefony
zaufania oraz interwencje zapewniające wsparcie społeczne, realizowane przez
nieprofesjonalistów (np. nastoletnich  opiekunów młodszych kolegów);
 strategie zmniejszania szkód (lub zmian środowiskowych) stosowane są wyłącznie
na trzecim poziomie profilaktyki i przeznaczone są dla grup najwyższego ryzy-
ka, często narkomanów i alkoholików, w których przypadku zawiodła nie tyl-
ko wczesna profilaktyka, ale też terapia i resocjalizacja. Osoby te często żyją na
marginesie społeczeństwa i poza sferą oddziaływań państwowych. Strategie te
nastawione są z jednej strony na zabezpieczenie społeczeństwa przed patologicz-
nym zachowaniem uzależnionych, z drugiej zaś strony na chronienie tych osób
przed skutkami ich zachowań (np. szerzenia się chorób zakaz
nych) oraz zapew-
nienie im bezpieczeństwa w miejscach, w których się odurzają. Ważną częścią
tych strategii jest próba zmiany negatywnego stosunku społeczeństwa do osób
uzależnionych, tak by były postrzegane jako chorzy zasługujący na pomoc.
Działania w ramach programów profilaktycznych mogą mieć zróżnicowane cele
i przybierać różne formy. Pewne rozeznanie w tym zakresie może dać zapoznanie
ze stanowiskiem I. D. Floyda, który wyróżnił pięć podstawowych form (strategii)
działań podejmowanych w ramach profilaktyki. Są to (Gaś, 1993):
1. Informacja publiczna  obejmuje docieranie do całego społeczeństwa i grup szcze-
gólnego ryzyka z informacjami na temat negatywnych konsekwencji zażywania
środków psychoaktywnych i dostępnych form pomocy dla osób zagrożonych uza-
leżnieniem. W tym celu wykorzystuje się środki masowego przekazu i media.
2. Edukacja  ma na celu uzupełnienie wiedzy i doskonalenie umiejętności osobi-
stych i społecznych.
3. Trening i wsparcie  działania skierowane do osób profesjonalnie zajmujących się
profilaktyką uzależnień w celu podwyższenia ich kwalifikacji i udzielania wspar-
cia w realizowanych programach.
15
4. Rozw3
anie i zmienianie środowiska społecznego i instytucjonalnego  odbiorcami
są w tym przypadku konkretne środowiska i społeczności, w których organizuje
się m.in. grupy wsparcia społecznego, identyfikuje negatywne czynniki, takie jak
nadmierny poziom stresu, oraz dostarcza wzorców zachowań wolnych od środ-
ków uzależniających.
5. Zmiany przepisów społecznych  zmierzające do ograniczenia zjawiska używania
substancji psychoaktywnych, zmniejszenia podaży oraz zapobiegające pojawia-
niu się nowych problemów związanych z uzależnieniem.
16
4. Zasady konstruowania
współczesnych programów
profilaktyki uzależnień
Współczesna profilaktyka nie ogranicza się do określonych działań ukierunkowa-
nych na poszczególne rodzaje uzależnień (takich jak palenie tytoniu, alkoholizm,
narkomania), lecz na formę długoterminowych strategii uwzględniających wspól-
ny mianownik (podłoże) nadużywania substancji psychoaktywnych. Duży nacisk
kładzie się obecnie na kontrolę przebiegu i efektów realizowanych programów. Ich
ocenę opiera się na rzetelnych danych empirycznych, a nie na intuicji, jak to do nie-
dawna miało miejsce (Szymańska, Zamecka, 2002). Zmiany w podejściu do profi- Tabela 2
laktyki na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat ilustruje schemat opracowany przez Ewolucja programów
Krzysztofa Ostaszewskiego. profilaktyki pierwszorzędowej
Model tradycyjny Model współczesny
Cel Zwalczanie patologii Promocja zdrowia
Uświadomienie skutków używania Sięganie do przyczyn używania środków
środków uzależniających uzależniających
Podstawowe założenia
Wiedza o skutkach używania środków Umiejętność odmawiania, poczucie war-
uzależniających i negatywna postawa tości, uporządkowanie systemu wartości,
wobec ich stosowania umiejętności społeczne, wiedza o uzależ-
nieniach, osobiste zaangażowanie
Spodziewane efekty
Forma oddziaływań Jednostronny przekaz i bierny odbiór Dialog i aktywne uczestnictwo
Czas i zakres oddziaływań Sporadyczne akcje wśród nastolatków Systematyczne działania wśród dzieci
i młodzieży
Realizatorzy Prelegenci i specjaliści Nauczyciele i liderzy młodzieżowi
Rodzaj substancji Alkohol, papierosy lub narkotyki Wszystkie środki uzależniające
Kontrola efektów Niewymagana Wymagana
Współczesne tendencje w profilaktyce uzależnień znajdują odzwierciedlenie w za-
y
ródło: Ostaszewski, 1996.
sadach sformułowanych przez Mieczysława Wojciechowskiego. Zgodnie z nimi
(Gaś, 2006: 49):
1. Celem działań profilaktycznych powinno być ograniczenie popytu, a nie podaży.
2. Przedmiotem programów są postawy, wartości i umiejętności prozdrowotne,
a nie wiedza o uzależnieniach.
3. Profilaktyka powinna mieć postać długofalowych oddziaływań wychowaw-
czych, a nie jednorazowych działań.
4. Profilaktyką powinny się zajmować osoby o rzeczywistych kwalifikacjach emo-
cjonalnych i interpersonalnych, a nie tylko z wykształceniem formalnym.
5. Programy profilaktyczne należy skierować nie tylko do dzieci i młodzieży, ale też
do rodziców i nauczycieli.
6. Zmiany w zachowaniu oraz postawach dzieci i młodzieży muszą być poprzedzo-
ne zmianami postaw i zachowań dorosłych z ich najbliższego otoczenia.
17
4.1. Konstruowanie programów profilaktycznych
4.1.1. Działania poprzedzające konstruowanie programów
Planując organizowanie programów profilaktycznych przeznaczonych dla określo-
nej grupy czy społeczności lokalnej, należy zorientować się, czy w środowisku tym
realizowano już jakieś programy profilaktyczne. Poznanie tych programów oraz
bezpośredni kontakt z osobami je realizującymi pozwoli włączyć się w główny nurt
podejmowanych celów i strategii oraz zaplanować własne działania w taki sposób,
by były maksymalnie skuteczne.
Pierwszy krok planowania programu sprowadza się zatem do rozpoznania strategii
lokalnej. Należy zaznaczyć, że realizacja nawet kilku niezintegrowanych progra-
mów profilaktycznych nie gwarantuje istnienia zaplanowanej strategii. Trzeba od-
powiedzieć sobie na pytanie, jakie potrzeby w zakresie profilaktyki uzależnień są
w określonym czasie najważniejsze i czy są zaspakajane w ramach realizowanych
programów. Na wstępnym etapie należy się zorientować, kto w społeczności lokal-
nej (głównie w samorządzie) decyduje o wdrażaniu programów, jakie są możliwo-
ści ich finansowania oraz jaka jest baza do realizacji (zaplecze lokalowe, warunki
materialne, inne środki). Zdobycie tych informacji nie jest trudne, gdyż obecnie
w niemal każdej grupie jest stanowisko pełnomocnika zarządu gminy do spraw
związanych z działaniami profilaktycznymi. Każda zainteresowana osoba ma pra-
wo do szczegółowych informacji na temat realizowanych przez samorząd progra-
mów oraz warunków składania wniosków o dofinansowanie. Praktyka wskazuje,
że gminy niechętnie udzielają informacji dotyczących kwestii finansowych (na ogół
odpowiadają, że obecnie środków finansowych nie ma i nie wiadomo, kiedy będą).
W tej sytuacji wskazane jest pytanie o finansowanie programów w roku ubiegłym
oraz ustalenie dokładnych warunków, jakie trzeba spełnić, by składać wnioski. Na-
leży też przygotować się dokładnie do prowadzenia rozmowy, znając cele i prio-
rytety gminnych programów można np. wykazać, że nasze plany pokrywają się
z gminną strategią profilaktyki uzależnień. Nie bez znaczenia jest też poszukiwanie
środków finansowych z innych z
ródeł niż budżetowe (organizacji pozarządowych,
od osób prywatnych, potencjalnych sponsorów) (Koczurowska, 2002).
Poznanie aktualnie realizowanych programów lokalnych pozwala stwierdzić, do
kogo są one skierowane (np. do uczniów szkół podstawowych, studentów, rodzi-
ców, nauczycieli, policji, staży miejskiej) oraz jakie są obszary tych działań (np. in-
formacja, edukacja, opieka społeczna, wczesna interwencja).
Drugi krok to rozpoznanie potencjału własnego. Dotyczy ono w jednakowym stop-
niu zarówno osób indywidualnych, jak i dużych organizacji oraz fundacji chcą-
cych włączyć się w programy zapobiegające uzależnieniom. Należy zastanowić się
nad kwestią posiadania wystarczających środków finansowych, potencjału ludz-
kiego, doświadczeń w realizacji podobnych programów oraz przemyśleć potencjal-
ne ograniczenia i przeciwwskazania realizacji planowanego programu. Pracując
w zespole, trzeba wziąć pod uwagę, czy profilaktyka uzależnień mieści się w ce-
lach organizacji i czy jej członkowie są przekonani o słuszności planowanych dzia-
łań. Rozpoznanie własnego potencjału polega też na  inwentaryzacji posiadanych
środków materialnych, takich jak pomieszczenia, lokale, sprzęt biurowy, pomoce
edukacyjne, środki transportu, komputery, telefony, oraz przeanalizowaniu kwali-
fikacji, cech i umiejętności osób, które miałyby realizować nasz program.
18
Ostatnim krokiem przed podjęciem decyzji o opracowaniu programu profilaktyki
jest rozstrzygnięcie, czy posiadamy wystarczające środki do realizacji programu, czy bę-
dziemy w stanie przewidzieć i usunąć ewentualne przeszkody oraz czy program jest
opłacalny (zarówno w sferze materialnej, jak i niematerialnej). Konieczne jest też
ostateczne ustalenie zespołu realizującego program i harmonogramu prac przygo-
towawczych z nim związanych (Koczurowska, 2002).
4.1.2. Etapy opracowania programu profilaktycznego
Przedstawiony na rysunku 1 schemat konstruowania programu profilaktycznego
jest przykładem. Poszczególne programy mogą się różnić od niego, odmienne mogą
też być nazwy i wyodrębnione etapy. Przykład ten jest jednak reprezentatywny dla
współczesnych tendencji w planowaniu i realizowaniu programów terapeutycznych.
Rysunek 1
W etapie I ustala się główne potrzeby w zakresie profilaktyki uzależnień w spo-
Etapy konstruowania
łeczności, do której adresowany jest program. Należy określić, gdzie i jakie środki
programu profilaktycznego
psychoaktywne są w lokalnej społeczności najbardziej rozpowszechnione, jaka jest
skala tego zjawiska, jaki jest sposób dystrybucji i wzory używania tych substancji
y
ródło: Koczurowska, 2002.
oraz jakie problemy indywidualne i społeczne wynikają z zażywania tych środków.
Bardzo ważne jest poznanie oczekiwań społeczności co do sposobów i efektów
podejmowanych działań w tym zakresie. Na podstawie analizy tych danych nale-
ży sformułować najpilniejsze potrzeby profilaktyczne, które program ma zaspo-
koić (np. dostarczenie nauczycielom i rodzicom konkretnej wiedzy pozwalającej
19
rozpoznać symptomy zażywania narkotyków przez młodzież, organizacja za-
jęć pozalekcyjnych, wskazanie młodzieży alternatywnych sposobów spędzania
wolnego czasu itp.).
Etap II  określenie celów programu. Należy nie tylko zwerbalizować cel głów-
ny (np. zmniejszenie zjawiska eksperymentowania młodzieży ze środkami odurza-
jącym) oraz cele szczegółowe (zmniejszenie podaży środków odurzających, roz-
wój umiejętności interpersonalnych pozwalających młodzieży na odmowę zażycia
środka itp.), ale też ustalić, w jakim stopniu ten cel ma być zrealizowany i co będzie
miarą odniesionego sukcesu (np. znaczący  sięgający 30%  spadek zatruć sub-
stancjami psychoaktywnymi w danej społeczności).
Etap III  wybór metod i sposobów realizacji celu. Metody zastosowane w profi-
laktyce uzależnień muszą być adekwatne do obranych celów i możliwości ich re-
alizowania. Na tym poziomie konstruowania programów, muszą być one precyzyj-
nie określone. Na przykład podejmowane działania edukacyjne muszą mieć postać
konspektów  scenariuszy zajęć z wykazem form ich prowadzenia (wykład, warsz-
tat) oraz pomocy dydaktycznych. Określona musi być grupa osób uczestniczących
w zajęciach oraz harmonogram zajęć, czyli gdzie i kiedy zajęcia będą się odbywać,
jak długo będą trwać, jakie będą tematy kolejnych spotkań.
Etap IV  ustalenie kosztów realizacji programu powinno być przeprowadzone
bardzo rzetelnie i realistycznie. Na koszt większości programów profilaktycznych
składają się:
 wynagrodzenia osób prowadzących zajęcia, zatrudnionych na różnych zasa-
dach: umowa o pracę, o dzieło, umowa-zlecenie,
 opłaty związane z wynajęciem lub użytkowaniem sal i lokali, w tym opłaty za
media, takie jak prąd, telefon, woda,
 zakup niezbędnego wyposażenia, pomocy naukowych, materiałów biurowych,
 zakup usług transportowych, pocztowych, reklamowych.
Oczywiście w przypadku konkretnych programów nie wszystkie wymienione kosz-
ty muszą występować, jak również mogą pojawić się koszty niewymienione, np.
związane z koniecznością zakupu środków medycznych, wykupienia ubezpieczenia
dla prowadzących i uczestniczących w zajęciach. Należy też dokładnie przeliczyć
na pieniądze wkład własny organizacji, na który składa się m.in. praca wolontariu-
szy czy użytkowanie własnej sali. Wkład własny organizacji wyrażony w konkret-
nych sumach pieniędzy jest ważnym argumentem przy staraniu się o dofinansowa-
nie programu.
Etap V  kontrola realizacji programu. Określone sposoby dokonują oceny (moni-
toringu) realizacji przyjętego programu. Narzędziami kontroli mogą być wpisy do
dokumentacji prowadzonych zajęć, do kart obserwacyjnych uczestników, rapor-
ty, sprawozdania. Etap ten pozwala stwierdzić, czy dany program jest realizowany
zgodnie z harmonogramem.
Etap VI  analiza uzyskanych rezultatów. Ewaluacja pozwala określić korzyści
i ewentualne straty związane z prowadzonym programem profilaktycznym. Jest
to etap realizowany po zakończeniu działań lub pod ich koniec. Przy pomocy ta-
kich narzędzi jak ankieta ewaluacyjna możemy się dowiedzieć od uczestników pro-
gramu, na ile był on dla nich przydatny, czy skorzystali z treści w nim zawar-
tych, co wydało im się szczególnie interesujące i użyteczne, a które elementy pro-
gramu uznają za zbędne. Można też przy pomocy bardziej obiektywnych metod,
takich jak analiza dokumentów zbadać, czy osiągnięto zamierzone cele (np. czy
i o ile zmniejszyła się liczba zatruć środkami odurzającymi w objętej programem
społeczności).
20
Etap VII  modyfikacja programu, która wynika bezpośrednio z rezultatów zreali-
zowanych oddziaływań profilaktycznych i wniosków z ewaluacji. Przy wprowadza-
niu modyfikacji trzeba zachować ostrożność i mieć świadomość korzyści oraz ewen-
tualnych strat, jakie zmiany mogą przynieść. Trzeba się wystrzegać zmian pochop-
nych i takich, których skutki są trudne do przewidzenia, szczególnie w sytuacji, gdy
rezultaty prowadzonego programu są zadowalające (Koczurowska, 2002).
Etapy te służą do konstruowania większości programów profilaktycznych (wy-
korzystywanych nie tylko do przeciwdziałania uzależnieniom). W tabeli 3 został
przedstawiony schemat szkolnego programu profilaktyki zaproponowany przez
Tabela 3
Zbigniewa Gasia. Należy zauważyć, że schemat ten  chociaż wyodrębniono
Schemat procedur
w nim inne fazy oraz wprowadzono kroki w konstruowaniu programu  nie jest
konstruowania szkolnego
sprzeczny z omówionym wcześniej ogólnym schematem, lecz go twórczo uzupeł-
programu profilaktyki (SPP)
nia i uszczegółowia.
Fazy konstruowania SPP Kroki w konstruowaniu SPP
Faza wstępnej identyfikacji Krok 1: identyfikacja objawów
Krok 2: werbalizacja problemu
Krok 3: teoretyczna perspektywa rozumienia problemu
Faza diagnozy sytuacji szkolnej Krok 4: identyfikacja populacji poddawanej diagnozie
Krok 5: dobór narzędzi diagnostycznych
Krok 6: realizacja procedury diagnostycznej
Krok 7: analiza wyników badań
Krok 8: werbalizacja zaleceń dla SPP
Faza konceptualizacji szkolnego Krok 9: określenie celu SPP
programu profilaktyki Krok 10: określenie zadań SPP
Krok 11: określenie struktury i treści SPP
Krok 12: określenie sposobu realizacji SPP
Krok 13: określenie strategii ewaluacji SPP
Według Gasia  szkolny program profilaktyki to projekt systemowych rozwiązań
y
ródło: Gaś, 2006: 58.
profilaktycznych w środowisku szkolnym uzupełniający działanie ukierunkowane
na: wspomaganie ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidło-
wemu rozwojowi i zdrowemu życiu; ograniczenie i likwidowanie czynników ryzy-
ka, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia; inicjowa-
nie i wzmacnianie czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwo-
jowi i zdrowemu życiu (Gaś, 2006: 58). Schemat ten uwzględnia szkolny program
wychowania i nauczania oraz system oceniania. Program ten złożony jest z nastę-
pujących faz i kroków:
I. Faza wstępnej identyfikacji  sprowadza się do wyizolowania i nazwania czynni-
ków ryzyka wzbudzających niepokój nauczycieli i wychowawców. Składają się na
nią trzy kroki:
1. Identyfikacja objawów  rozpoznanie objawów dysfunkcyjnego zachowania
odbywa się poprzez konfrontację funkcjonowania uczniów w sferze emocjo-
nalnej, społecznej, intelektualnej, kontaktów heteroseksualnych itp. z wizją
prawidłowego, adekwatnego do wieku, zdrowego sposobu zachowania.
2. Werbalizacja problemu  gdy znane są objawy dysfunkcjonalnego zachowa-
nia, należy ściśle określić problem, który ma być rozwiązany w trakcie realiza-
cji programu profilaktycznego. Wymaga to analizy czynników ryzyka i czyn-
ników chroniących.
3. Teoretyczna perspektywa rozumienia problemu  zwerbalizowany już pro-
blem i trudności uczniów należy rozpatrzyć z perspektywy określonych teo-
rii psychologicznych i pedagogicznych, co pozwoli na refleksję dotyczącą na-
tury tych problemów oraz pomoże w doborze specjalistów do realizowania
programu.
21
II. Faza diagnozy  jej celem jest analiza przejawów dysfunkcjonalnego zachowa-
nia, poznanie jego etiologii oraz zaplanowanie działań zapobiegawczych. Obej-
muje ona pięć kroków:
1. Identyfikacja populacji przeznaczonej do diagnozy  należy wybrać do ba-
dań reprezentatywną grupę uczniów, tak aby uzyskać wiarygodne wyniki do-
tyczące interesujących nas zjawisk.
2. Dobór narzędzi diagnostycznych  musi uwzględniać rodzaj metod, ich zgod-
ność z teorią oraz wartość psychometryczną.
3. Realizacja procedury diagnostycznej  badania powinny prowadzić osoby
do tego przygotowane i kompetentne, cieszące się wiarygodnością i autory-
tetem.
4. Analiza wyników badań  nie ogranicza się tylko do analizy statystycznej,
ale zawiera interpretację jakościową. Zastosowanie odpowiednich metod sta-
tystycznych zapobiega intuicyjnym i fragmentarycznym analizom.
5. Werbalizacja zadań  zbadane (zdiagnozowane) prawidłowości funkcjono-
wania uczniów muszą zostać przełożone na konkretne zadania dotyczące pla-
nowanego programu profilaktycznego.
III. Faza konceptualizacji  na tym etapie program profilaktyki zostaje ostatecznie
sformułowany. Zawiera ona pięć kroków:
1. Określenie celu  przyjęty cel sformułowany jest w postaci oczekiwanego
i pożądanego stanu rzeczy po zrealizowaniu działań profilaktycznych (powi-
nien być możliwy do zmierzenia).
2. Określenie zadań  poszczególne szczegółowe zadania realizowane w ra-
mach profilaktyki zostają przypisane konkretnym osobom za nie odpowie-
dzialnym.
3. Określenie struktury i treści programu  na tym etapie muszą zapaść osta-
teczne decyzje dotyczące grupy osób, do których skierowane będą oddziały-
wania, wyboru strategii i treści programu.
4. Określenie sposobu realizacji  sprowadza się do opracowania szczegółowe-
go harmonogramu (planu) realizacji poszczególnych zadań.
5. Określenie strategii ewaluacyjnej  należy ustalić formę ewaluacji, rozstrzyg-
nąć, czy będzie to ewaluacja wewnątrzszkolna czy zewnętrzna, przeprowa-
dzona przez osoby niezwiązane z wdrażaniem programu. Określony powi-
nien być też zakres ewaluacji, czyli wybór elementów programu, które zosta-
ną nią objęte.
22
5. Prawne aspekty przeciwdziałania
i profilaktyki uzależnień
Stosunkowo szybko po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku uchwa-
lono tzw. ustawę przeciwnarkotykową  była to Ustawa z 22 czerwca 1923 roku
o przedmiocie substancji i przetworów odurzających. Uchwalone prawo regulowa-
ło głównie obrót i wytwarzanie substancji określonych dziś jako psychoaktywne
i obowiązywało w praktyce do wybuchu drugiej wojny światowej. Na mocy tej
ustawy zakazano wytwarzania, przeróbki, przewozu i wywozu, przechowywania,
handlu oraz wszelkiego obiegu substancji, takich jak opium, haszysz, morfina, ko-
kaina, heroina oraz wszelkich ich pochodnych, które na podstawie badań nauko-
wych zostaną uznane za szkodliwe dla zdrowia. O objęciu danej substancji restryk-
cjami wynikającymi z ustawy decydowało rozporządzenie ministra zdrowia pu-
blicznego (Bojanowski, 2003).
Władze przedwojennej Polski doceniały wagę problemu, jakim był wzrost zjawiska
narkomanii, zarówno w ścisłym tego słowa znaczeniu (morfinizm, kokainizm), jak
i szerzącej się głównie w środowisku wiejskim eteromanii (odurzanie się substancja-
mi lotnymi). W 1935 roku wydano rozporządzenie w sprawie ścigania przestępstw
związanych z narkomanią. Okólnik ten zwracał uwagę sędziów i prokuratorów
na fakt, że nie zawsze wykazują się oni dostateczną wiedzą z zakresu narkomanii
i zwalczania przestępstw z nią związanych. Wprowadzono zasadę, że  przestęp-
stwami zajmuje się stale jeden z prokuratorów rejonowych. W przypadku umarza-
nia spraw karnych powoływano biegłego lekarza, który orzekał, czy pozostawanie
oskarżonego na wolności nie zagraża porządkowi publicznemu (istniała możliwość
zastosowania środka zapobiegawczego).
Po drugiej wojnie światowej przez 40 lat nie uchwalono odrębnej ustawy regulu-
jącej kwestie związane z przeciwdziałaniem narkomanii. Obowiązującym w tym
zakresie programem była Ustawa z 8 stycznia 1951 roku o środkach farmaceu-
tycznych i odurzających oraz artykułach sanitarnych. Ustawa ta określała też (nie
zawsze w sposób precyzyjny) sankcje karne za przestępstwa związane z produk-
cją i nielegalnym obrotem narkotykami. Obowiązujące przez wiele lat (do 1985
roku) przepisy tej ustawy były niedostosowane do zmieniających się realiów i nie
zapewniały warunków do skutecznej walki z zataczającym coraz szersze kręgi zja-
wiskiem. Sprawa narkomanii była dla władz PRL-u wstydliwym problemem, który
chciano ukryć przed społeczeństwem. Sytuacja zmieniła się po wydarzeniach sierp-
nia 1980 roku, wtedy to po raz pierwszy rozpoczęto szeroką debatę publiczną do-
tyczącą problemów uzależnienia od narkotyków oraz podjęto działania w kierun-
ku zwiększenia oferty terapeutycznej i leczniczej (powstał m.in. MONAR i ośrodki
terapeutyczne prowadzone przez Kościół) (Bojanowski, 2003).
Sytuacja ta doprowadziła do uchwalenia 31 stycznia 1985 roku pierwszej po dru-
giej wojnie światowej Ustawy o zapobieganiu narkomanii, która określała zasady
profilaktyki, leczenia, oraz reguły dostępności do środków psychoaktywnych. Na
mocy ustawy utworzono m.in. fundusz przeznaczony na przeciwdziałanie zjawisku
narkomanii, a także określono kompetencje organów, ośrodków naukowych i lecz-
niczych w tym zakresie.
23
Z perspektywy aktualnie obowiązującego w Polsce prawa ustawa z 1985 roku była
stosunkowo liberalna i można mówić o jej profilaktyczno-leczniczym charakterze.
W leczeniu kierowano się zasadą dobrowolności, nie karano również za zażywa-
nie i posiadanie środków psychoaktywnych. Sankcja karna groziła jedynie osobom
czerpiącym zyski z produkcji i handlu narkotykami. W odniesieniu do osób uzależ-
nionych przyjęto zasadę  leczyć zamiast karać , co jest istotą podejścia permisyjne-
go, zgodnie z którym rozwiązania prawne kładą główny nacisk na stworzenie od-
powiednich warunków dla leczenia i readaptacji uzależnionych, natomiast osoby
czerpiące zyski z cudzego uzależnienia są surowo karane (Krajewski, 2001).
Zmiany ustrojowe w Polsce po 1989 roku oraz rozwój rynku narkotykowego
w kierunku spadku  spożycia opiatów na rzecz marihuany, amfetaminy i środków
halucynogennych (takich jak LSD), a także wzrost nielegalnej produkcji i eksportu
środków psychoaktywnych (głównie amfetaminy) sprawił, że kolejne nowelizacje
ustawy z 1985 roku okazały się niewystarczające.
Nową Ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii uchwalono 24 kwietnia 1997 roku.
Stworzyła ona szersze możliwości karne w zakresie działań związanych z produkcją
i obrotem środkami psychoaktywnymi. Ważnym elementem tej ustawy było ure-
gulowanie szczegółowych kwestii związanych z terapią uzależnionych, głównie zaś
dopuszczenie substytucji lekowej (leczenie metadonem). Ustawa ta uwzględniała
też karanie za posiadanie środków odurzających. Znalazł się w niej jednak zapis, że
posiadanie niewielkich ilości narkotyku na własny użytek nie jest karalne. Nowe
prawo miało na celu stworzenie możliwości skuteczniejszej walki z przestępczością
narkotykową i w opinii wielu ekspertów nie było nadmiernie restrykcyjne (Boja-
nowski, 2003; Krajewski, 2001).
Pod koniec lat 90. zarysowała się tendencja do zaostrzania kar za przestępstwa
związane z substancjami narkotycznymi. Zwolennicy podejścia prohibicyjnego (prze-
ciwieństwo podejścia permisywnego) argumentowali, że niekaranie osób posiada-
jących narkotyki na własny użytek utrudnia organom ścigania walkę z tym zjawi-
skiem i chroni dilerów. Nowelizacja Ustawy z 26 paz
dziernika 2000 roku dopuści-
ła możliwość karania osób posiadających małe ilości narkotyków. Nowym rozwią-
zaniem było też karanie osób umożliwiających narkotyzowanie się, nawet jeśli nie
czerpią z tego zysku.
Tendencja do zaostrzania prawa, wynikająca przede wszystkim z chęci umożliwie-
nia skutecznej walki z produkcją i handlem narkotykami, znalazła swoje odbicie
w obecnie obowiązującej Ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii z 29 lipca 2005
roku, zgodnie z którą karze podlega:
 wytwarzanie, przetwarzanie albo przerób (art. 53);
Art. 53
1. Kto wbrew przepisom ustawy wytwarza, przetwarza albo przerabia środki odu-
rzające lub substancje psychotropowe albo przetwarza słomę makową podlega
karze pozbawienia wolności do lat 3.
2. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w ust. 1, jest znaczna ilość środków
odurzających, substancji psychotropowych albo słomy makowej lub czyn ten zo-
stał popełniony w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, sprawca
podlega grzywnie i karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
 handel (obrót i uczestniczenie w obrocie) (art. 56);
Art. 56
1. Kto wbrew przepisom wprowadza do obrotu środki odurzające, substancje
psychotropowe lub słomę makową albo uczestniczy w takim obrocie, podlega
grzywnie i karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
2. W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wol-
ności albo pozbawienia wolności do roku.
24
3. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w ust. 1, jest znaczna ilość środków
odurzających, substancji psychotropowych lub słomy makowej, sprawca podlega
grzywnie i karze pozbawienia wolności do lat 10.
 nielegalne posiadanie (art. 62);
Art. 62
1. Kto wbrew przepisom ustawy posiada środki odurzające lub substancje psycho-
tropowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
2. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w ust. 1, jest znaczna ilość środków
odurzających lub substancji psychotropowych, sprawca podlega karze pozbawie-
nia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.
3. W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wol-
ności albo pozbawienia wolności do roku.
Karze podlega też m.in. posiadanie i obrót przyrządami do produkcji narkotyków
(art. 54), nielegalny obrót międzynarodowy (art. 55), udzielanie oraz ułatwianie,
umożliwianie i nakłanianie do zażycia środka odurzającego (art. 58 i 59), niele-
galny obrót substancjami mogącymi służyć do wyrobu (art. 61), kradzież środków
odurzających (art. 64).
Główne postanowienia dotyczące profilaktyki narkomanii zawiera rozdział 3 oma-
wianej ustawy: Działalność wychowawcza, edukacyjna, informatyczna i zapobie-
gawcza. Działalność ta obejmuje:
 promocję zdrowia psychicznego,
 promocję zdrowego stylu życia,
 informowanie o szkodliwości substancji narkotycznych i samej narkomanii,
 edukację psychologiczną i społeczną,
 edukację prawną,
 działanie interwencyjne.
Działania te powinny być prowadzone w placówkach oświatowych oraz znalez
ć
odbicie w programach przygotowania zawodowego nauczycieli, wychowawców
i innych osób pracujących w środowiskach zagrożonych uzależnieniem. Podkreśla
się też rolę publicznych mediów (radia, telewizji) oraz konieczność prowadzenia
badań naukowych nad problematyką narkomanii (art. 19). Szczegółowe zadania
z zakresu przeciwdziałania narkomanii określają Krajowy Program Przeciwdziała-
nia Narkomanii (ogłoszony w formie rozporządzenia Rady Ministrów) oraz pro-
gramy tworzone na poziomie województwa i gminy (art. 7). Obecnie obowiązuje
Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006 2010.
Profilaktyką uzależnień zajmuje się finansowane z budżetu państwa i podległe mi-
nistrowi zdrowia Krajowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Biuro
oprócz opracowywania Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii zaj-
muje się m.in: inicjowaniem badań naukowych i rozwiązań prawnych z zakresu
profilaktyki, opracowywaniem standardów leczenia i rehabilitacji osób uzależnio-
nych, organizowaniem szkoleń, oceną skuteczności realizowanych programów pro-
filaktycznych, udzielaniem fachowej pomocy instytucjom zajmującym się osobami
uzależnionymi, współpracą zarówno z jednostkami samorządu terytorialnego, jak
i organizacjami międzynarodowymi, gromadzeniem i udostępnianiem publika-
cji na temat narkotyków i narkomanii, opracowaniem danych dotyczących narko-
manii i realizowanych programów profilaktycznych, podejmowaniem interwencji
w sprawie skarg i wniosków kierowanych do Biura (art. 6).
Głównym celem obowiązującego na lata 2006 2010 Krajowego Programu Prze-
ciwdziałania Narkomanii jest ograniczenie używania narkotyków i związanych z tym
problemów społecznych i zdrowotnych. Cel ten jest realizowany w pięciu obszarach:
1. Profilaktyki;
2. Leczenia i rehabilitacji;
25
3. Ograniczenia podaży;
4. Współpracy międzynarodowej;
5. Badania i monitoringu.
W zakresie profilaktyki sformułowano jako najważniejszy cel zahamowanie tem-
pa wzrostu popytu na narkotyki. Obecna strategia profilaktyki zakłada decentrali-
zację podejmowanych działań poprzez wspieranie samorządów i lokalnych inicja-
tyw szkół, środowisk kościelnych, organizacji pozarządowych. Szczególna uwaga
skupia się na lokalnych, organizowanych najczęściej w grupach ryzyka, progra-
mach szkolnych i pozaszkolnych. Za konieczne uznaje się dążenie do podniesie-
nia jakości wdrażanych programów profilaktycznych oraz upowszechnienie wie-
dzy na temat problemów związanych z używaniem i uzależnieniem od substancji
psychoaktywnych. Mają temu służyć szkolenia w zakresie problematyki uzależnień
i konstruowania lokalnych strategii przeciwdziałania temu zjawisku, przeznacza-
ne dla przedstawicieli takich instytucji, jak samorządy, organizacje pozarządowe,
szkoły i inne placówki wychowawczo-oświatowe, zakłady dla nieletnich, policji,
więziennictwa i wojska. Zakłada się również włączenie do współpracy na szczeblu
centralnym, a przede wszystkim lokalnym możliwie szerokiego spektrum instytu-
cji i organizacji pozarządowych, dla których problem profilaktyki narkomanii nie
jest problemem głównym i najistotniejszym. Niektóre założenia i strategie zawar-
te w tym programie zostały opisane w rozdziale trzecim tego modułu (Krajowy
Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006 2010, Rozporządzenie Rady
Ministrów w sprawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata
2006 2010 z 27 czerwca 2006 roku, DzU, nr 143, poz. 1033).
5.1. Ustawa o wychowaniu w trzez
wości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
Zgodnie z Ustawą z 26 paz
dziernika 1982 roku z póz
niejszymi nowelizacjami (tekst
jednolity DzU 2007, nr 70, poz. 473) organy administracji rządowej i samorządu
terytorialnego są zobowiązane do podejmowania działań zmierzających do ogra-
niczenia spożycia napojów alkoholowych, zmiany struktury spożycia na rzecz al-
koholi niskoprocentowych, przeciwdziałania powstawaniu i usuwania następstw
nadużywania alkoholu. Organy państwa są zobowiązane do współdziałania w tym
zakresie z Kościołami i organizacjami społecznymi. Polityka społeczna państwa
obejmuje działalność wychowawczą i informacyjną, ograniczenie dostępności al-
koholu, leczenie i rehabilitację uzależnionych od alkoholu i pomoc ich rodzinom,
przeciwdziałanie przemocy w rodzinie.
Profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych zajmuje się Państwowa
Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, która jest jednostką budżeto-
wą, przygotowującą Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych (kompetencje i zadania tych organów są bardzo podobne do opisa-
nych wyżej analogicznych struktur powołanych do przeciwdziałania narkomanii).
Ograniczanie dostępności napojów alkoholowych odbywa się poprzez objęcie ob-
rotu hurtowego i detalicznego systemem zezwoleń i związanych z tym opłat, zakaz
sprzedaży i podawania alkoholu na terenie szkół, domów studenckich, zakładów
pracy, podczas imprez masowych, w środkach komunikacji publicznej, koszarach
wojskowych, a także na ulicach, placach i w parkach. Obowiązuje całkowity zakaz
sprzedaży alkoholu osobom niepełnoletnim oraz nietrzez
wym.
26
Wpływ na istotę popytu i spożycia alkoholi realizowany jest w myśl ustawy po-
przez m.in. zakaz reklamy i promocji napojów alkoholowych, z wyjątkiem piwa,
na teranie całego kraju. Reklama piwa jest dozwolona pod ściśle określonymi wa-
runkami: nie może być skierowana do nieletnich, a jej treść nie może kojarzyć piwa
z atrakcyjnością seksualną, relaksem i wypoczynkiem, sprawnością fizyczną, na-
uką, pracą, sukcesem zawodowym i życiowym oraz zdrowiem. Zakazana jest też
reklama piwa m.in. w telewizji, radiu i kinie między godziną 6.00 a 20.00, na kase-
tach wideo i innych nośnikach w prasie młodzieżowej i dziecięcej. Zakaz reklamy
i promocji napojów alkoholowych nie obejmuje pomieszczeń hurtowni, wydzielo-
nych stoisk lub punktów prowadzących sprzedaż detaliczną wyłącznie alkoholi.
Ustawa określa również sposób postępowania w stosunku do osób nadużywających al-
koholu. Do leczenia osób uzależnionych i pomocy ich rodzinom zobowiązane są za-
kłady leczenia odwykowego i inne zakłady opieki zdrowotnej. Poddanie się lecze-
niu odwykowemu jest dobrowolne i bezpłatne. W wyjątkowych przypadkach (np.
osób, które demoralizują małoletnich, systematycznie zakłócają spokój lub porzą-
dek publiczny) na wniosek prokuratury lub gminnej komisji rozwiązywania pro-
blemów alkoholowych sąd rejonowy może skierować osobę uzależnioną na obo-
wiązkowe leczenie. Decyzję o formie leczenia sąd podejmuje po zapoznaniu się
z opinią biegłych.
Członkowie rodzin i dzieci dotknięte następstwami nadużywania alkoholu przez
uzależnionego mają zagwarantowane prawo do bezpłatnej pomocy psychologicz-
nej i socjoterapeutycznej w przeznaczonych do tego celu placówkach. Ponadto po-
moc niesiona dzieciom przez osoby lub instytucje może być udzielana wbrew woli
rodziców lub opiekunów, będących w stanie nietrzez
wym (Ustawa o wychowaniu
w trzez
wości DzU 2007, nr 70, poz. 473).
W Polsce podstawowe zasady związane z profilaktyką i przeciwdziałaniem niko-
tynizmowi określa Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu
i wyrobów tytoniowych uchwalona 11 listopada 1995 roku (DzU 1996, nr 10, poz. 55)
z póz
niejszymi zmianami (ostatnia zmiana DzU 2003, nr 229, poz. 2274). Zgodnie
z ustawą organy administracji państwowej, centralne i samorządowe zobowiązane
są do podejmowania działań zmierzających do ochrony zdrowia przed następstwa-
mi używania tytoniu. Ochrona zdrowia realizowana jest przez kształtowanie poli-
tyki zdrowotnej, ekonomicznej i społecznej, do której należy:
 ochrona praw niepalących do przebywania w środowisku wolnym od dymu ty-
toniowego,  promocja zdrowego stylu życia,
 tworzenie warunków ekonomicznych zachęcających do ograniczenia używania
tytoniu,
 edukacja i informowanie o szkodliwości palenia,
 obniżenie norm zawartości substancji szkodliwych w wyrobach tytoniowych,
 leczenie i rehabilitacja osób uzależnionych.
Coroczny program profilaktyki w tym zakresie ustala Rada Ministrów. Ograni-
czenie podaży realizowane jest m.in. poprzez całkowity zakaz sprzedaży wyro-
bów tytoniowych i palenia w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych,
zakładach opieki zdrowotnej, zakładach pracy, obiektach użyteczności publicznej,
małych (jednoizbowych) lokalach gastronomicznych  poza wyraz
nie wyodręb-
nionymi miejscami. Zabroniona jest też sprzedaż wyrobów tytoniowych osobom
niepełnoletnim (sprzedawca w przypadku wątpliwości co do wieku kupującego ma
ustawowe prawo zażądać dokumentu potwierdzającego wiek) oraz sprzedaż w au-
tomatach i w opakowaniach większych niż 20 sztuk.
Na ograniczenie popytu zgodnie z ustawą ma wpływać zakaz reklamowania i pro-
mocji wyrobów tytoniowych w radiu, telewizji, kinach, szkołach, prasie dziecięcej
i młodzieżowej, na terenie obiektów sportowo-rekreacyjnych, w innych miejscach
27
publicznych. Ponadto firmy tytoniowe nie mogą sponsorować działalności sporto-
wej, kulturalnej, oświatowej, mającej na celu ochronę zdrowia.
Na opakowaniach wyrobów tytoniowych muszą się znajdować oprócz informacji
o zawartości nikotyny i substancji smolistych dwa różniące się treścią ostrzeżenia
przed szkodliwością palenia. Dodatkowo zabronione jest zamieszczanie informa-
cji, że dany produkt jest mniej szkodliwy od innych. Odpowiednie rozporządzenia
ustalają dla producentów normy substancji szkodliwych zawartych w wyrobach ty-
toniowych i inne szczegółowe ograniczenia produkcyjne. A
amanie wymienionych
ograniczeń wiąże się z sankcją karną w postaci wysokiej grzywny lub/i ogranicze-
nia wolności.
Leczenie uzależnienia od tytoniu prowadzone w publicznych zakładach opieki
zdrowotnej jest bezpłatne.
28
Słownik
Czynniki ryzyka  cechy, sytuacje, warunki i okoliczności sprzyjające powstawaniu
zachowań ryzykownych (w tym zażywania substancji psychoaktywnych).
Czynniki chroniące  cechy, sytuacje, warunki i okoliczności zwiększające odpor-
ność na działanie czynników ryzyka.
Profilaktyka  zapobieganie zidentyfikowanym i spodziewanym zagrożeniom po-
przez podjęcie działań mających na celu niedopuszczenie do negatywnie ocenia-
nych przekształceń istniejącego stanu rzeczy.
Profilaktyka pierwszorzędowa  działania ukierunkowane na wczesną diagnozę po-
tencjalnych zagrożeń oraz promocję pozytywnych form aktywności. Obejmuje ona
wielopłaszczyznowe strategie, działania polityczne, kulturalne i inne, których od-
biorcą jest całe społeczeństwo.
Profilaktyka drugorzędowa  działania podejmowane w celu zapobiegania roz-
przestrzenianiu się i wzrostowi negatywnych zjawisk w tzw. grupach wysokie-
go ryzyka.
Profilaktyka trzeciorzędowa  zapobieganie zjawisku nawrotów do niepożądanych
zachowań; działania kierowane do osób, które zostały dotknięte patologią, pod-
dały się terapii i potrzebują wsparcia w powrocie do pełnienia ról osobistych
i społecznych.
29
Bibliografia
1. Bojanowski T., 2003: Ustalenia prawne a możliwości oddziaływań profilaktycz-
nych w zakresie narkomanii, [w:] Ciągłość i zmiana w obszarze profilaktyki spo-
łecznej i resocjalizacji, (red.) D. Rybczyńska, Oficyna Impuls, Kraków.
2. Dimoff T., Carper S., 2000: Jak rozpoznawać, czy dziecko sięga po narkotyki,
Elma Books, Warszawa.
3. Gaś Z., 1993: Profilaktyka uzależnień, WSiP, Warszawa.
4. Gaś Z., 2006: Profilaktyka w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
S.A., Warszawa.
5. Habrat B., Steinbarth-Chmielewska K., Baran-Furga H., 2002: Zaburzenia
spowodowane substancjami psychoaktywnymi, [w:] Psychiatria. Psychiatria kli-
niczna, (red.) A. Blikiewcz, J. Rybakowski, J. Wciórka, t. 2, Wydawnictwo Me-
dyczne Urban & Partner, Wrocław.
6. Juczyński Z., 2002: Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców
i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.
7. Juczyński Z., Juczyński A., Chodkiewicz J., Pisarski A., 2006: Od próbowania
do zażywania środków psychoaktywnych. Badania dzieci i młodzieży ze środo-
wiska wielkomiejskiego, [w:] Zachowania ryzykowne dzieci i młodzieży, (red.)
N. Ogińska-Bulik, Wydawnictwo WSHE, A
ódz
.
8. Koczurowska J., 2002: Konstruowanie programów profilaktycznych, [w:] Pro-
filaktyka w środowisku lokalnym, (red.) G. Świątkiewicz, Krajowe Biuro do
spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa.
9. Krajewski K., 2001: Sens i bezsens prohibicji. Prawo karne wobec narkotyków
i narkomanii, Zakamycze, Kraków.
10. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006 2010, Rozporzą-
dzenie Rady Ministrów w sprawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Nar-
komanii na lata 2006 2010 z 27 czerwca 2006 roku.
11. Nowak A., Wysocka E., 2001: Problemy i zagrożenia społeczne we współcze-
snym świecie. Elementy patologii społecznej i kryminologii, Śląskie Wydawnic-
two Naukowe, Katowice.
12. Ostaszewski K., 1996: Tradycyjne i współczesne programy profilaktyki uzależ-
nień, Serwis Informacyjny Narkomania, nr 5.
13. Pytka L., Zacharuk T., 1995: Zaburzenia przystosowania społecznego dzieci
i młodzieży. Aspekty diagnostyczne i terapeutyczne, WSP, Siedlce.
14. Szpringer M., Laurman-Jarząbek E., Drapała A., 2005: Profilaktyka uzależnień
i przemocy w rodzinie. Diagnoza i propozycje rozwiązań systemowych w środo-
wisku lokalnym, Wydawnictwo Stachurski, Kielce.
15. Szymańska J., Zanecka J., 2002: Przegląd koncepcji i poglądów na temat profi-
laktyki, [w:] Profilaktyka w środowisku lokalnym, (red.) G. Świątkiewicz, Kra-
jowe Biuro do spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa.
30