Aksjologia – ogólna nauka o wartościach (moralnych, estetycznych, religijnych, utylitarnych itd.),

próbująca m.in. zdefiniować ich hierarchię oraz status (np. czy istnieją subiektywnie czy obiektywnie).

Alienacja – Według Marksa sytuacja, w której człowiek w procesie pracy wyobcowuje się od swojej

istoty; produkt pracy oraz sama praca staje się pozbawioną sensu udręką, służącą jedynie czysto

biologicznemu przetrwaniu.

Anamneza – poznanie przez przypominanie sobie idealnego świata idei (Platon), z którymi dusza

obcowała przed połączeniem z ciałem.

Animizm – charakterystyczny dla społeczeństw archaicznych sposób postrzegania rzeczywistości, w

którym to na zjawiska przyrody ożywionej i nieożywionej projektowana jest duchowość ludzka

(żywioły, minerały, zwierzęta i rośliny mają duszę oraz kierują się nieznanymi nam intencjami).

Antropologia – w znaczeniu najszerszym: nauka o człowieku. Antropologia fizyczna – analizuje

zoologiczną osobliwość gatunku znanego jako homo sapiens, jego wewnątrzgatunkowe

zróżnicowanie, rozwój, zmienność cech fizycznych człowieka w czasie i przestrzeni oraz zróżnicowanie

rasowe; Antropologia kulturowa – analizuje sposoby zachowania człowieka oraz wytwory jego

działalności, to nauka o kulturze różnych ludów, wyjaśniająca różnorodność kulturową poprzez

porównawczą analizę obyczajów, norm, instytucji i uwarunkowań życia społeczności, początkowo

głównie tzw. „ludów pierwotnych”. Antropologia filozoficzna – to zbiorcze miano na refleksję

dotyczącą istoty i natury człowieka, jego roli i powołania, sensu jego istnienia i działania, w szerszym

pojęciu antropologia filozoficzna obejmować musi zatem również teorię wartości i filozofię kultury. W

dziejach dyscypliny, jaką jest antropologia filozoficzna, można rozróżnić dwa zasadnicze etapy:

antropologia filozoficzna próbowała najczęściej zdefiniować istotę człowieka, wyłowić jego

najważniejsze jakości i atrybuty (cechy istotowe danego obiektu czy też stanu rzeczy, bez których nie

byłaby ona tym, czym jest) oraz umiejscowić człowieka w hierarchi bytów (inaczej: jakie jest jego

stanowisko w kosmosie), często odwołując się do dorobku nauk biologicznych; współcześnie

antropologia najczęściej porzuca próby jednoznacznego zdefiniowania tego, czym jest człowiek,

zadowalając się rozumiejącym opisem istotnych sfer jego aktywności, zwrotnie kształtujących jego

specyfikę, częściej odwołując się do nauk społecznych i humanistycznych (socjologi , antropologi

kulturowej, histori , psychologi społecznej oraz psychoanalizy).

Czyste formy naoczności – u Kanta aprioryczne formy zmysłowości (postrzegania), dzięki którym

podmiotowi mogą jawić się fenomeny (postrzega przedmioty zewnętrzne); czyste formy zmysłowości

to czas (zmysł wewnętrzny) i przestrzeń (zmysł zewnętrzny).

Dialektyka oświecenia – oświecenie to u Horkheimera i Adorno nie nazwa epoki, lecz procesu

postępującej racjonalizacji świata, w którym dawna irracjonalna władza mitu (przesądów i

barbarzyństwa) miała zostać przezwyciężona przez naukę i postęp. Proces oświecenia jest jednak

również transmisją mitycznego lęku z epoki wcześniejszej (lęku, który oświecenie miało pokonać):

lęku przez zewnętrzem i tym, co od nas Inne (lęk wspólnot archaicznych przez wszechpotężną

przyrodą, innymi plemionami itd.). Oświecenie staje się w istocie ruchem brutalnego zawłaszczania i

eksploatacji przyrody (która istnieje tylko jako pole naszej technologicznej i naukowej ekspansji, sama

w sobie jest martwą materią) oraz podporządkowania sobie innych (poprzez przemoc i panowanie):

oświecenie zamienia się zatem mocą własnej logiki (początkowo nastawionej na wyzwolenie) w swoje

przeciwieństwo i miast promować uniwersalne wartości międzyludzkie jest odpowiedzialne za

autodestrukcyjne tendencje zachodniej cywilizacji (faszyzm, komunizm, technologizacja życia,

alienacja, industrializacja, biurokratyzacja).

Dusza – najogólniej: substancja niematerialna traktowana jako zasada życia; u Platona i Augustyna to

substancja duchowa (rozumna), władająca ciałem. Platon rozróżniał a\. duszę rozumną, b\. duszę

impulsywną (zapalczywą, thymos), oraz c\. duszę pożądliwą, zmysłową. Dusza była według Platona

wieczna i była źródłem wiedzy (miała dostęp do świata idei); dla Hume’a i Kanta dusza była całością

zorganizowanych procesów i czynności psychicznych, przypisywanych zazwyczaj indywidualnym

istotom żywym.

Dyskurs – system poglądów, idei, postaw, działań, przekonań i praktyk, które konstytuują świat oraz

autodefinicję podmiotu, który w tym świecie działa. Foucault przez dyskurs rozumiał medium,

poprzez które relacje władzy wytwarzają mówiące podmioty.

Egzystencjalizm – typ refleksji filozoficznej oraz – szerzej – pewna postawa i światopogląd

przejawiający się przede wszystkim w twórczości artystycznej oraz specyficznej obyczajowości,

akcentujący absurdalność świata i życia, odpowiedzialność człowieka za wybrany przez siebie projekt

życia, czyniąc samotność, uczucie lęku przed śmiercią, wyizolowanie oraz niezgodę na bierną

akceptację zastanych ról społecznych podstawowymi doświadczeniami każdej jednostki. W filozofi

najwybitniejszymi przedstawicielami byli Kierkegaard, Jaspers, Sartre i Heidegger.

Empiryzm – stanowisko w teori poznania, według którego poznanie wywodzi się z całkowicie

(empiryzm skrajny, sensualizm) lub w decydującym stopniu (empiryzm umiarkowany) z doświadczenia

(empiri , zmysłowego kontaktu z rzeczywistością); doświadczenie zdaniem empirystów (Bacon, Locke,

Hume) jest jedynym źródłem prawomocnej wiedzy. Poznanie oparte na doświadczeniu to inaczej

poznanie a posteriori.

Etyka – refleksja o zjawiskach moralnych, najczęściej normatywna (mówiąca o tym, jak należałoby

postępować). Najczęstsze pytania etyki: czym jest dobro? Co powinienem czynić? itd.

Fantazmat – wyobrażeniowy scenariusz (odnajdywany w marzeniach sennych, fantazjach, filmach

bądź powieściach), w którym nierozwiązywalne konflikty życia codziennego zostają zawieszone bądź

znajdują swoje rozwiązanie.

Hipoteza Sapira-Whorfa –język nie jest neutralnym medium kategoryzacji świata, lecz aktywnym

czynnikiem kształtującym jego rozumienie i postrzeganie (ontologię świata).

Idea – u Platona: abstrakcyjne byty duchowe stanowiące wzory myśli i obiektów naturalnych;

potocznie: końcowy produkt poznania, idealny (umysłowy, świadomościowy) wytwór aktu poznania.

Idealizm – w metafizyce: przekonanie, że idee konstytuują całą rzeczywistość (Platon), bądź że istnieją

niezależne od rzeczywistości materialnej wieczne esencje bądź abstrakcje matematyczne. W teori

poznania: przekonanie, że podmiot poznaje nie rzeczywistość, lecz własne idee, wyobrażenia, myśli i

wrażenia. Rzeczywistość nie istnieje nie będąc postrzeganą przez podmiot (Berkeley, Fichte).

Ideologia – wszelki zespół poglądów, przekonań, sposobów wartościowania i konceptualizowania

rzeczywistości przejawiający się w światopoglądach, myśleniu potocznym, obiegowych opiniach,

programach politycznych czy nawet myśleniu naukowym, który uzasadnia i legitymizuje określoną

wizję świata. Ideologia najczęściej wiąże się z usprawiedliwieniem dominacji jednej grupy nad drugą

bądź nakłanianiem do zmiany zastanej sytuacji polityczno-społecznej. Ideologia ma za zadanie w

sposób zawoalowany uniwersalizować interesy określonej grupy społecznej i przedstawiać je jako

powszechnie ważne i słuszne.

Imperatyw kategoryczny – bezwarunkowy nakaz zachowania zdefiniowany przez Kanta jako jedyna

rozumna zasada prawdziwie moralnego zachowania. I sformułowanie IK: „Postępuj zawsze tak, aby

maksyma Twojego postępowania mogła stać się prawem powszechnym”. II sformułowanie IK:

„Postępuj tak, byś człowieczeństwa zarówno w twej osobie, jak też w osobie każdego innego używał

zawsze zarazem jako celu, nigdy jako tylko środka”.

Indukcja – procedura ustalania praw empirycznych przez zebranie dużej liczby szczególnych

przypadków. W metodologi : wszelkie rozumowanie, które ze zdań o przedmiotach jednostkowych

dochodzi do wniosku, które jest zdaniem ogólnym.

Intencjonalność – własność świadomości, polegająca na tym, że zawsze jest ona nakierowana na

przedmiot; znaczenie jest konstytuowane w polu samej świadomości (Husserl, Sartre).

Irracjonalizm – w metafizyce: przekonanie, że rzeczywistość jest niezdeterminowana, wewnętrznie

sprzeczna, a istnienie jako takie pozbawione jest głębszej racji (przypadkowość bytu, przypadkowość

egzystencji); w znaczeniu teoriopoznawczym: pogląd, że istnieje poznanie niezależne od rozumu i

doświadczenia, takie jak intuicja pozaintelektualna, instynkt, popęd (filozofia życia).

Język – społeczny system komunikacji i przekazywania informacji za pomocą znaków i symboli.

Kategorie estetyczne - sposób prezentacji przedmiotów (obiektów bądź zjawisk naturalnych czy dzieł

sztuki), dzięki którym zyskują one wartość estetyczną, czyli prowokują do określonej reakcji

emocjonalnej czy też poruszenia emocjonalno-intelektualnego. Najważniejsze kategorie estetyczne:

piękno, wzniosłość, komizm, patos, groteska, tragizm, wdzięk, brzydota, ironia itd.

Kompleks – w psychoanalizie: splot silnie zabarwionych emocjonalnie przedstawień, powstałych we

wczesnym dzieciństwie, wypartych ze świadomości w dzieciństwie, a wywierających wpływ na

późniejsze zachowanie.

Konsekwencjalizm – typ refleksji etycznej, która ocenia działanie jednostki w kategoriach skutków,

jakie ono przyniosło. Najbardziej znane doktryny konsekwencjalistyczne to utylitaryzm, egoizm,

altruizm i hedonizm.

Kultura – materialny i duchowy dorobek ludzkości lub określonej społeczności, wytworzony w

ogólnym rozwoju historycznym lub w określonej epoce; dorobek ten tworzą sposoby rozumienia

rzeczywistości w jej najrozmaitszych sferach, do których tradycyjnie zalicza się systemy

światopoglądowe, religię, moralność, systemy wiedzy (w tym naukę), etykę, sztukę (formy ekspresji

artystycznej) oraz obyczajowość; w skład tak pojętej kultury wchodzą systemy norm i wartości,

wierzenia, wszelkie społecznie wyuczone zachowania, wzory tych zachowań oraz ich wytwory, które

są społecznie tworzone, przekazywane oraz przetwarzane. W ujęciu J. Kmity kulturę stanowią

systematycznie ugrupowane przekonania (akceptowane świadomie lub milcząco), które regulują

powszechnie, w obrębie danej społeczności, sposób podejmowania przez nie obszernej klasy działań.

Przekonania te dzielą się na normatywne (wskazują cele i wartości, mówią co należy czynić) oraz

dyrektywalne (mówiące jak należy określone przekonania normatywne realizować). Funkcją kultury

jest regulowanie działań ludzi (praktyk społecznych). Kultura dzieli się w koncepcji Kmity (zwanej

społeczno-regulacyjną) na sferę techniczno-użytkową (podejmowane w niej działania odnoszą skutek

bez względu na to czy są rozumiane przez wszystkich, np. wbijanie gwoździa w ścianę) oraz

symboliczną (zrealizowanie konkretnego działania jest możliwe tylko wtedy, kiedy zostanie właściwie

zinterpretowane, np. zdawanie ustnego egzaminu, pozdrowienie na ulicy itd.).

Lacan i „faza lustra” – etap w życiu dorastania dziecka, w którym uzyskuje ono wyobrażeniową

(iluzoryczną, urojoną) jedność ego; jedność Ja dziecka wywodzi się z uzewnętrznienia spojrzenia

innych, przede wszystkim rodziców i rodzeństwa (którzy służą jako „symboliczne” lustra, w których

dziecko się przegląda). Zdaniem Lacana „faza lustra” dowodzi, iż tożsamość jest produktem procesów

społeczno-symbolicznych (kulturowych), a nie pochodną procesów naturalnych, zaprogramowanych

w mózgu.

Libido – energia instynktu seksualnego oraz instynktu życia, wyrażająca również intensywność energi

psychicznej – konstruktywnej (Eros) bądź destruktywnej (Tanatos).

Metafizyka – a\ w znaczeniu klasycznym: ogólna teoria dotycząca bytu jako takiego (ontologia). b\ W

ujęciu Kanta: rozważania o tym, co ponaddoświadczalne, pozazjawiskowe. c\ U pozytywistów:

spekulacje dotyczące tego, co nieempiryczne, pełniące funkcje emocjonalne, pozapoznawcze. d\ W

ujęciu filozofi życia i pragmatyzmu: pewien całościowy typ poznania rzeczywistości, metodycznie

opracowany światopogląd.

Moralność – relacja osobowa podmiotu do świata osób i świata wartości; wyraża się w ocenach,

normach, przyjmowanych bądź odrzucanych wzorach osobowych oraz nakazach i zakazach, jakimi

posługujemy się w życiu codziennym.

Moralność panów/moralność niewolników – wg Nietzschego fazy ewolucji świadomości moralnej i

politycznej; moralność panów (Rzymian) to moralność ludzi silnych i uprzywilejowanych, cenią sobie

bezwzględność, siłę, dostojeństwo, godność osobistą, honor; moralność niewolników (Żydów) ceni te

wartości, które chronią ludzi słabych (litość, przebaczenie, ubóstwo, pokora).

Nieświadomość – nieuświadamiany obszar psychiki; tworzą go treści o dużym potencjale

energetycznym (płynące z id), które nie przedostają się do świadomości z uwagi na ich

nieakceptowany społecznie charakter (uzewnętrznianie ich wywołuje poczucie winy i zagrożenia dla

jednostki) i wyładowują się w postaci pośredniej (przejęzyczenia, marzenia senne, halucynacje,

zaburzenia psychiczne).

Ontologia - ogólna teoria bytu (istniejącego jak i możliwego), dotycząca jego natury lub istoty.

Percepcja – bezpośrednie i naoczne (wzrokowe) doświadczanie czegoś.

Pole świadomości – ogół zjawisk psychicznych dostępnych świadomości.

Psychoanaliza – teoria psychologiczna, metoda terapi oraz ogólna teoria kultury, koncentrująca się

na badaniu zjawisk nieświadomych, nieświadomej motywacji, na źródłach konfliktów psychicznych

oraz zjawisku symbolizmu. Jako terapia opierała się na interpretacji snów oraz analizie swobodnych

skojarzeń słownych.

Psychologia ewolucyjna – nurt psychologi na przecięciu nauk społecznych oraz przyrodniczych, który

bada cechy ludzkiej psychiki z perspektywy współczesnej teori ewolucji: ludzką psychiką sterują

motywy mające na celu zwiększenie szansy przekazania (reprodukcji) genów, natomiast sam umysł

jest wynikiem ewolucji, trwającej miliony lat adaptacji umysłu człowieka do określonego środowiska.

Racjonalizacja - opisowe pojęcie z teori zmiany społecznej oraz antropologi , opisujące proces

zastąpienia społeczeństwa tradycyjnego przez społeczeństwo nowoczesne; racjonalizacja pociągała za

sobą zastąpienie dawnych legitymizacji władzy (przez tradycję i charyzmę) przez wiedzę i biurokrację,

ilościowe rozpatrywanie zjawisk (matematyzacja przyrody, triumf racjonalności instrumentalnej i

formalnej), przejście od feudalizmu i agraryzmu do kapitalizmu w gospodarce, wyparcie przekonania

o istotności religijnych odniesień światopoglądowych jako zalegitymizowanych, oraz industrializację

(technologizację życia) i urbanizację, odpowiedzialne za powstanie kultury masowej.

Racjonalizm – w teori poznania przekonanie, iż właściwym źródłem wiedzy oraz kamieniem

probierczym jej roszczeń poznawczych jest rozum; tylko poznanie rozumowe jest w stanie

zagwarantować właściwe poznanie rzeczywistości, spełniając przy tym kryteria absolutnej pewności

(niezawodności rozumowania) i konieczności; naukami uprzywilejowanymi przez racjonalistów były

matematyka i logika. Doświadczenie jest w racjonalizmie bądź to traktowane jako element

pomocniczy (Descartes, Leibniz, Kant) w poznawaniu rzeczywistości (racjonalizm umiarkowany), bądź

całkowicie deprecjonowane i służy jedynie uświadomieniu sobie przez umysł danych wcześniejszych

od doświadczenia (Platon – racjonalizm skrajny). Poznanie rozumowe to inaczej poznanie a priori.

Represja – podstawowy mechanizm obronny, dzięki któremu ego odrzuca automatycznie i

nieświadomie daną motywację bądź emocję, jeśli tylko wywołuje ona poczucie winy lub zagrożenia.

Resentyment – najogólniej: uraza, moralizujące oburzenie pozbawionych władzy; negatywnie

naładowany uczuciowo proces myślowy, w którym ograniczenia i niemoc prowadzą do tworzenia

wartości iluzorycznych, wyimaginowanych, które kompensują nasze ograniczenia. Resentyment

doprowadził do stworzenia religi chrześcijańskiej, w której Niewolnicy (ludzie słabi) gloryfikowali

wartości dokładnie przeciwstawne wartościom znienawidzonych przez nich Panów (ludzi silni).

Rozum obiektywny/rozum subiektywny – podstawowe przeciwieństwo w filozofi Horkheimera:

rozum obiektywny uznaje ontyczną (strukturalną) jedność świata rzeczywistego, świata ludzi i

obiektywnych wartości (uniwersalnych celów), do których człowiek (ludzie winni dążyć (uniwersalna

sprawiedliwość, równość, autonomia, wolność). Rozum subiektywny z kolei wyraża jedynie zdolność

adaptacyjną indywiduum, jest organem przetrwania, nie reguluje zachowaniem jednostki z uwagi na

doniosłość celów, lecz dostarcza jedynie środków

Równość – sytuacja społeczna, w której w ramach danej wspólnoty bądź grupy społecznej mają taki

sam status prawny (równość względem prawa). Równość ekonomiczna zakłada równość w dostępie

do podstawowych dóbr.

Samowiedza – potocznie: zbiór informacji na swój temat, obejmuje aktualne i przeszłe dane

samoświadomości.

Sublimacja – nieświadomy proces odnajdowania społecznie akceptowanych form dla realizacji

nieakceptowanego bezpośrednio popędu. Zdaniem Freuda kultura pełni funkcję represywno-

sublimacyjną; produkty kultury są namiastką niespełnionych satysfakcji dla nie dających się do końca

ujarzmić popędów.

Symbol – znak umowny, utworzony sztucznie na oznaczenie określonego przedmiotu; symbol

przedstawia jakąś rzecz i równocześnie określa jej sens, odkrywając inne zakresy rzeczywistości; w

przeciwieństwie do znaku symbol nie posiada jasno przypisanego znaczenia (może potencjalnie mieć

ich wiele).

Świadomość – w fenomenologi termin oznaczający właściwe podmiotowi poczucie przeżywania bądź

doznawania czegoś, poczucie obecności czy zachodzenia czegoś w polu wewnętrznej percepcji.

Teoria poznania – (inaczej: epistemologia) dział filozofi zajmujący się stosunkiem między wiedzą,

poznaniem ludzkim i rzeczywistością. Teoria poznania zajmuje się sposobami, w jaki poznajemy

rzeczywistość, pyta o źródło naszej wiedzy oraz jej funkcję (przeznaczenie). Naczelnym pytaniem teori

poznania jest pytanie o prawdę bądź też źródło naszych przekonań i sądów na temat rzeczywistości.

Trójczłonowa struktura psychiki według Freuda – zdaniem Freuda ludzka psychika dzieli się na: a\ id

(siedlisko nieuświadomionych bądź wypartych ze świadomości impulsów, działa zgodnie z zasadą

przyjemności); b\ ego (kontaktująca się ze światem zewnętrznym świadoma warstwa psychiki,

mediująca między impulsami id a wymaganiami superego, działa zgodnie z zasadą rzeczywistości);

oraz c\ superego (zinternalizowana instancja moralna ukształtowana przez wzory i normy moralne

przyjęte w dzieciństwie, głównie od rodziców; reguluje zachowaniem ego poprzez wzbudzanie w nim

poczucia dumy i zadowolenia ze spełnienia obowiązku bądź winy i wyrzutów sumienia w wypadku

naruszenia norm społecznych).

Utylitaryzm – pogląd etyczny, zdaniem którego użyteczność jest naczelną zasadą ludzkiego

zachowania jak i drogą do osiągnięcia szczęścia. Najwyższą wartością jest to, co dostarcza

największych przyjemności zmysłowo-materialnych (Bentham) bądź najwyższych, najbardziej

uduchowionych przyjemności (John Stuart Mil ).

Wartość – pożądana cecha, którą przypisujemy przedmiotowi, osobie, idei bądź stanowi rzeczy.

Wartości dzieli się na instrumentalne (takie, które realizujemy, gdyż prowadzą do innego,

istotniejszego celu) oraz autoteliczne, do których dążymy ze względu na nie same, nie mając na

uwadze innych wartości/celów.

Wiedza/władza – zbitka pojęciowa utworzona przez Michela Foucault, wykazująca nierozerwalną

jedność wiedzy oraz relacji władzy, która wytwarza nową formę legitymizacji przekonań w

społecznościach nowoczesnych, tj. sytuację, gdzie władza jest sprawowana poprzez wiedzę, która

dostarcza normatywnego wzorca tego, jak powinno się postępować; wiedza stanowi biurokratyczny

(bezosobowy) autorytet oparty na pojęciu prawdy, transmitowany przez instytucje naukowe i tzw.

wiedzę ekspercką.

Władza – zdolność do wywarcia wpływu na czyjeś zachowanie i skłonienie go do postępowania, które

może być niezgodne z jego wolą bądź obiektywnym interesem; władza może być egzekwowana przez

autorytet (jeśli jest zalegitymizowana, to znaczy prawowita, akceptowana przez ludzi) lub też może

być sprawowana przy użycia przymusu bądź wręcz przemocy.

Wola – w znaczeniu szerokim: ogół sił psychicznych wiodących do, w znaczeniu węższym: władza

określania siebie na podstawie motywów lub racji (Kant), różnych od impulsów czy popędów. U

Schopenhauera wola życia to metafizyczna zasada bytu, zgodnie z którą wszystkie organizmy dążą do

utrzymania życia za wszelką cenę w formie właściwej ich rodzajowi czy gatunkowi.

Wola mocy – wg Nietzschego wola życia charakteryzująca ludzi silnych, witalność i postawa akceptacji

względem wszystkich (dobrych i złych) przejawów życia; jednostka obdarzona wolą mocy nastawiona

jest na rozwój i czerpanie z życia przyjemności estetycznej, a nie jedynie na utrzymanie się przy życiu

(postawa cechująca ludzi słabych oraz chrześcijan, krępująca spontaniczność, promująca moralność

reaktywną, niewolniczą, blokującą ludzi silnych).

Zła wiara – według Sartre’a fenomen uchylania się od wzięcia odpowiedzialności za własne życie,

które powoduje, że żyjemy nieautentycznie (życie autentyczne polega na świadomym wyborze

projektu swojej egzystencji), przekonani, że czynniki zewnętrzne zmusiły nas do jakiegoś zachowania;

człowiek zdaniem Sarte’a jest skazany na wolność, tzn. czynniki zewnętrzne nie determinują

całkowicie naszych wyborów.