Atomizm – przekonanie, że rzeczywistość składa się z niepodzielnych, pierwotnych

składników materii, które istnieją w czasie i przestrzeni jako uniwersalnych

parametrach

Atraktor – najogólniej: pewien obszar, trajektoria lub punkt w przestrzeni fazowej,

do którego w miarę upływu czasu zmierzają rozwiązania równań, czyli trajektorie

rozpoczynające się w różnych obszarach przestrzeni fazowej.

Chaos deterministyczny – zjawisko występowania układów równocześnie

niestabilnych i nieliniowych; dany układy jest chaotyczny, jeśli jest równocześnie

przyczynowo uwarunkowany i nieprzewidywalny (nieregularny). Zachowanie

układów chaotycznych różnią się od zachowań układów całkowicie przypadkowych,

w których działaniu nie ma żadnej jednoznaczności i które w związku z tym

podlegają jedynie prawom statystycznym.

Czyste formy naoczności – u Kanta aprioryczne formy zmysłowości (postrzegania),

dzięki którym podmiotowi mogą jawić się fenomeny (postrzega przedmioty

zewnętrzne); czyste formy zmysłowości to czas (zmysł wewnętrzny) i przestrzeń

(zmysł zewnętrzny).

Dedukcja – rozumowanie, w którym wniosek wynika z przesłanek, czyli

rozumowanie, w którym z pewnego zdania ogólnego (prawa) można wyprowadzić

zdania szczegółowe (zdanie o poszczególnym przedmiocie/zjawisku jednostkowym).

Determinizm – założenie, że w przyrodzie zachodzą stałe związki przyczynowe i

możemy z dużym prawdopodobieństwem przewidywać przyszły bieg zdarzeń oraz

procesów fizycznych. Determinizm mechanistyczny – pogląd, według którego we

wszechświecie panuje powszechna przyczynowość, a prawa przyrody mają ściśle

jednoznaczny charakter, co na mocy tych praw pozwala przewidywać, a nawet

wyznaczać wszelkie przyszłe zdarzenia. Determinizm statystyczny – pogląd,

według którego prawa przyrody mają charakter bądź jednoznaczny, bądź

statystyczny, wobec czego dysponując odpowiednią wiedzą można przewidzieć

przynajmniej prawdopodobieństwo wystąpienia określonych zdarzeń.

Eksperyment – zabieg przedsiębrany w celu dokonania obserwacji, który bądź

wywołuje samo obserwowane zjawisko, bądź wpływa na jego przebieg.

Empiryzm – stanowisko w teorii poznania, według którego poznanie wywodzi się z

całkowicie (empiryzm skrajny, sensualizm) lub w decydującym stopniu (empiryzm

umiarkowany) z doświadczenia (empirii, zmysłowego kontaktu z rzeczywistością);

doświadczenie zdaniem empirystów (Bacon, Locke, Hume) jest jedynym źródłem

prawomocnej wiedzy. Poznanie oparte na doświadczeniu to inaczej poznanie a

posteriori.

Falsyfikacjonizm –podstawowe kryterium naukowości według Poppera: dowolna

hipoteza naukowa musi posiadać klasę zdań (obserwacji empirycznych), które ją

obalają (falsyfikują). Aby dowolna hipoteza mogła zostać uznana za naukową musi

istnieć sytuacja, której hipoteza ta nie przewiduje. W drugim znaczeniu: dyrektywa

zalecająca obalanie danych hipotez naukowych, a nie ich weryfikację (potencjalnie

może istnieć nieskończona liczba obserwacji potwierdzających daną hipotezę).

Fenomenalizm – pogląd, według którego poznać można tylko zjawiska, a nie rzeczy

same w sobie; badać można tylko stronę zjawiskową procesów naturalnych, dającą

się matematycznie zmierzyć i ująć w funkcjonalne wzory (Hume, pozytywizm).

Filozofia przyrody – refleksja nad wynikami nauk przyrodniczych i zarazem

synteza wyników nauk przyrodniczych, ukazująca ogólny obraz świata wyłaniający

się z teorii przyrodoznawczych.

Idealizacja – stosowany w naukach zabieg myślowy, polegający na skonstruowaniu

pojęcia, które nie ma realnych desygnatów, ponieważ abstrahuje się w nim od

pewnych cech właściwych przedmiotom danym w doświadczeniu. Akt idealizacji

zmierza więc do tego, żeby dzięki pominięciu czynników mniej istotnych uchwycić

najbardziej istotne zależności między pozostałymi czynnikami (np. badając spadanie

swobodne pomijamy opór powietrza). Idealizację stosujemy przy badaniu

przypadków wzorcowych, a dopiero w dalszej kolejności bada się całe bogactwo

odchyleń od sytuacji idealnej i możliwy zakres wariacji.

Idealizm – w metafizyce: przekonanie, że idee konstytuują całą rzeczywistość

(Platon), bądź że istnieją niezależne od rzeczywistości materialnej wieczne esencje

bądź abstrakcje matematyczne. W teorii poznania: przekonanie, że podmiot

poznaje nie rzeczywistość, lecz własne idee, wyobrażenia, myśli i wrażenia.

Rzeczywistość nie istnieje nie będąc postrzeganą przez podmiot (Berkeley, Fichte).

Indeterminizm – pogląd mówiący o tym, że zdarzenia wcześniejsze nie wyznaczają

ściśle zdarzeń późniejszych i że na podstawie znajomości faktów wcześniejszych nie

można przewidzieć późniejszych całkowicie (wersja skrajna) bądź tez nie można

wyznaczyć faktów późniejszych w odniesieniu do pewnej klasy zjawisk fizycznych

(wersja umiarkowana).

Indukcja – procedura ustalania praw empirycznych przez zebranie dużej liczby

szczególnych przypadków. W metodologii: wszelkie rozumowanie, które ze zdań o

przedmiotach jednostkowych dochodzi do wniosku, które jest zdaniem ogólnym.

Kolektyw myślowy – w filozofii nauki Ludwika Flecka pogląd, według którego

aktywność poznawcza jednostki nie jest niezależna od innych jednostek i grup;

poznanie jest zawsze realizowane w jakimś kolektywie myślowym, gdzie wiedza i

umiejętności są tylko częściowo werbalizowane.

Konwencjonalizm – pogląd w filozofii i metodologii nauk, według którego pojęcia

matematyki i prawa nauk empirycznych są konwencjami (umowami),

funkcjonującym w środowisku naukowym głównie ze względu na walory prostoty,

ekonomiczności myślenia i elegancji, a nie ze względów merytorycznych.

Matematyzacja przyrody – nazwa na proces zapoczątkowany przez Galileusza, w

którym to opis rzeczywistości w kategoriach języka naturalnego zastąpiony został

opisem zmatematyzowanym (przy pomocy języka figur i brył geometrycznych),

intersubiektywnie sprawdzalnym i precyzyjnym. Galileusz uznał, że zjawiska

fizyczne mogą być modelowanej jako matematyczne przybliżenia (typy idealne), w

których odchylenia od normy (jak np. tarcie powietrza przy spadaniu swobodnym)

mogą częstokroć dla uzyskania prostoty obrazu zostać pominięte (redukcja

złożoności układu, metoda idealizacyjna).

Mechanicyzm – teoria, według której prawa mechaniki bądź aksjomaty geometrii i

zasady dynamiki wystarczają do wyjaśnienia rzeczywistości, a podstawowe aspekty

rzeczywistości da się obrazowo wytłumaczyć przez ruch poszczególnych składników

materii.

Metodologia nauk – refleksja z pogranicza filozofii i nauk ścisłych, zajmująca się

metodami poznania wspólnymi wszystkim naukom i próbująca zidentyfikować

podstawowe mechanizmy wytwarzania wiedzy wartościowej poznawczo i

wypracowaniem uniwersalnego kryterium naukowości oraz racjonalności.

Model – przedmiot odwzorowujący całość albo fragment rzeczywistości istniejącej

bądź nieistniejącej.

Niewspółmierność – najogólniej: w filozofii nauki Kuhna oraz Fayerabenda pogląd,

mówiący, że zastąpienie jednej teorii drugą (zmiana języka teorii) pociąga za sobą

zmianę dotychczasowego obrazu świata i że teorie te generują odmienne,

nieprzystawalne i nieredukowalne do siebie ontologie rzeczywistości.

Ontologia - ogólna teoria bytu (realnie istniejącego jak i możliwego), dotycząca jego

natury lub istoty.

Paradygmat – w ujęciu Thomasa S. Kuhna paradygmat to pewien zadowalający z

punktu widzenia logicznego i empirycznego na danym etapie rozwoju nauki wzorzec

badawczy, obejmujący zasób podstawowych definicji i pojęć teoretycznych,

zbudowanych na nich teorii, dopuszczalnych procedur i metod weryfikujących

prawdziwość hipotez; wyznacza w nauce określoną tradycję badawczą.

Percepcja – bezpośrednie i naoczne (wzrokowe) doświadczanie czegoś.

Prawda i teorie prawdy – klasyczna definicja prawdy: Arystoteles - prawda jest

zgodnością sądu z tym z tym, jak się rzeczy mają (korespondencyjna teoria prawdy).

Nieklasyczne definicje prawdy: a\ koherencyjna – dany ciąg zdań jest prawdziwy,

kiedy jest niesprzeczny; b\ konsensualna – prawdziwe jest to, co dana grupa uważa

za prawdziwe; c\ pragmatyczna – prawdziwość to jakość, która jest potwierdzona

przez skuteczność w stosowaniu naszych pojęć do praktyki.

Racjonalizm – w teorii poznania przekonanie, iż właściwym źródłem wiedzy oraz

kamieniem probierczym jej roszczeń poznawczych jest rozum; tylko poznanie

rozumowe jest w stanie zagwarantować właściwe poznanie rzeczywistości, spełniając

przy tym kryteria absolutnej pewności (niezawodności rozumowania) i konieczności;

naukami uprzywilejowanymi przez racjonalistów były matematyka i logika.

Doświadczenie jest w racjonalizmie bądź to traktowane jako element pomocniczy

(Descartes, Leibniz, Kant) w poznawaniu rzeczywistości (racjonalizm umiarkowany),

bądź całkowicie deprecjonowane i służy jedynie uświadomieniu sobie przez umysł

danych wcześniejszych od doświadczenia (Platon – racjonalizm skrajny). Poznanie

rozumowe to inaczej poznanie a priori.

Realizm – w metafizyce: przekonanie o istnieniu rzeczywistości obiektywnej,

istniejącej niezależnie od poznającego podmiotu, w teorii poznania: przekonanie, że

możliwe jest poznanie przedmiotów jako bytów pozaświadomościowych.

Redukcjonizm – przekonanie, że właściwości i zachowanie układu złożonego mogą

zostać wytłumaczone przez odpowiednią teorię tłumaczącą właściwości i zachowanie

części składowych tego układu.

Rewolucja naukowa – w filozofii nauki Kuhna: przejście od jednego schematu

naukowo-badawczego (paradygmatu) do innego; rewolucja naukowa implikuje

zmianę sposobu widzenia i interpretacji świata.

Scjentyzm – pogląd, według którego poznanie naukowe jest jedyną drogą do

uzyskania wiedzy wartościowej oraz że nauka jest jedynym sposobem usunięcia

wszelkich niedostatków zarówno w życiu jednostek jak i społeczeństw.

Socjologia wiedzy – dział socjologii badający relacje między społecznym

kontekstem (strukturą społeczną) a wiedzą. Socjologia wiedzy zakłada, że procesy

społeczne mają realny wpływ na wiedzę (sposób uprawiania nauki) oraz że wiedza

jest uwikłana w konteksty ideologiczne i relacje władzy.

Styl myślowy - w filozofii nauki Ludwika Flecka oznacza zespół gotowości

umysłowych badacza wraz z jego zwyczajami myślowymi, który pozwala fachowcom

z danej dziedziny wiedzy porozumiewać się ze sobą i osiągnąć zbieżne wyniki. Styl

myślowy jest wynikiem teoretycznego i praktycznego wykształcenia danego

osobnika, jest wartością podlegającą rozwojowi historycznemu i prawom

socjologicznym; różne style myślowe prowadzą do odmiennych wyników

obserwacyjnych.

Teoria poznania – (inaczej: epistemologia) dział filozofii zajmujący się stosunkiem

między wiedzą, poznaniem ludzkim i rzeczywistością. Teoria poznania zajmuje się

sposobami, w jaki poznajemy rzeczywistość, pyta o źródło naszej wiedzy oraz jej

funkcję (przeznaczenie). Naczelnym pytaniem teorii poznania jest pytanie o prawdę

bądź też źródło naszych przekonań i sądów na temat rzeczywistości.

Teza Duhema-Quine’a – przekonanie, że doświadczenie nie obala pojedynczej

hipotezy, lecz całą teorię, gdyż wyizolowana obserwacja empiryczna jest zależna od

sieci często milcząco przyjmowanych założeń i twierdzeń.

Transcendentalizm – stanowisko w teorii poznania, które postuluje rozpoczynać

badanie filozoficzne od pytań dotyczących warunków możliwości istnienia

określonej klasy przedmiotów w ogóle, np. w jaki sposób dane są przedmioty

matematyki/fizyki/chemii? Transcendentalizm zmierza do zrekonstruowania

apriorycznych warunków jawienia się przedmiotów, twierdząc, że obiekty nie istnieją

tak po prostu i że muszą zostać ukonstytuowane, żeby stanowić przedmiot wiedzy.

Zasada nieoznaczoności – fundamentalna zasada fizyki kwantowej, zgodnie z którą

nie da się jednoznacznie zmierzyć jednocześnie dwóch wielkości opisujących ruch

cząstki (jak np. pęd i położenie), bo pomiar jednej wielkości nieuchronnie zakłóca

pomiar drugiej, przy czym niepewności dotyczącej wartości tych wielkości nie da się

wyeliminować przez dokładniejszy pomiar. Oznacza to, że na poziomie zjawisk

kwantowych istnieje nieprzekraczalna granica ludzkich możliwości poznawczych.