Atomizm – przekonanie, że rzeczywistość składa się z niepodzielnych, pierwotnych
składników materii, które istnieją w czasie i przestrzeni jako uniwersalnych
parametrach

Atraktor – najogólniej: pewien obszar, trajektoria lub punkt w przestrzeni fazowej,
do którego w miarę upływu czasu zmierzają rozwiązania równań, czyli trajektorie
rozpoczynające się w różnych obszarach przestrzeni fazowej.

Chaos deterministyczny – zjawisko występowania układów równocześnie
niestabilnych i nieliniowych; dany układy jest chaotyczny, jeśli jest równocześnie
przyczynowo uwarunkowany i nieprzewidywalny (nieregularny). Zachowanie
układów chaotycznych różnią się od zachowań układów całkowicie przypadkowych,
w których działaniu nie ma żadnej jednoznaczności i które w związku z tym
podlegają jedynie prawom statystycznym.

Czyste formy naoczności – u Kanta aprioryczne formy zmysłowości (postrzegania),
dzięki którym podmiotowi mogą jawić się fenomeny (postrzega przedmioty
zewnętrzne); czyste formy zmysłowości to czas (zmysł wewnętrzny) i przestrzeń
(zmysł zewnętrzny).

Dedukcja – rozumowanie, w którym wniosek wynika z przesłanek, czyli
rozumowanie, w którym z pewnego zdania ogólnego (prawa) można wyprowadzić
zdania szczegółowe (zdanie o poszczególnym przedmiocie/zjawisku jednostkowym).

Determinizm – założenie, że w przyrodzie zachodzą stałe związki przyczynowe i
możemy z dużym prawdopodobieństwem przewidywać przyszły bieg zdarzeń oraz
procesów fizycznych. Determinizm mechanistyczny – pogląd, według którego we
wszechświecie panuje powszechna przyczynowość, a prawa przyrody mają ściśle
jednoznaczny charakter, co na mocy tych praw pozwala przewidywać, a nawet
wyznaczać wszelkie przyszłe zdarzenia. Determinizm statystyczny – pogląd,
według którego prawa przyrody mają charakter bądź jednoznaczny, bądź
statystyczny, wobec czego dysponując odpowiednią wiedzą można przewidzieć
przynajmniej prawdopodobieństwo wystąpienia określonych zdarzeń.

Eksperyment – zabieg przedsiębrany w celu dokonania obserwacji, który bądź
wywołuje samo obserwowane zjawisko, bądź wpływa na jego przebieg.

Empiryzm – stanowisko w teorii poznania, według którego poznanie wywodzi się z
całkowicie (empiryzm skrajny, sensualizm) lub w decydującym stopniu (empiryzm
umiarkowany) z doświadczenia (empirii, zmysłowego kontaktu z rzeczywistością);
doświadczenie zdaniem empirystów (Bacon, Locke, Hume) jest jedynym źródłem
prawomocnej wiedzy. Poznanie oparte na doświadczeniu to inaczej poznanie a
posteriori.

Falsyfikacjonizm –podstawowe kryterium naukowości według Poppera: dowolna
hipoteza naukowa musi posiadać klasę zdań (obserwacji empirycznych), które ją
obalają (falsyfikują). Aby dowolna hipoteza mogła zostać uznana za naukową musi
istnieć sytuacja, której hipoteza ta nie przewiduje. W drugim znaczeniu: dyrektywa

zalecająca obalanie danych hipotez naukowych, a nie ich weryfikację (potencjalnie
może istnieć nieskończona liczba obserwacji potwierdzających daną hipotezę).

Fenomenalizm – pogląd, według którego poznać można tylko zjawiska, a nie rzeczy
same w sobie; badać można tylko stronę zjawiskową procesów naturalnych, dającą
się matematycznie zmierzyć i ująć w funkcjonalne wzory (Hume, pozytywizm).

Filozofia przyrody – refleksja nad wynikami nauk przyrodniczych i zarazem
synteza wyników nauk przyrodniczych, ukazująca ogólny obraz świata wyłaniający
się z teorii przyrodoznawczych.

Idealizacja – stosowany w naukach zabieg myślowy, polegający na skonstruowaniu
pojęcia, które nie ma realnych desygnatów, ponieważ abstrahuje się w nim od
pewnych cech właściwych przedmiotom danym w doświadczeniu. Akt idealizacji
zmierza więc do tego, żeby dzięki pominięciu czynników mniej istotnych uchwycić
najbardziej istotne zależności między pozostałymi czynnikami (np. badając spadanie
swobodne pomijamy opór powietrza). Idealizację stosujemy przy badaniu
przypadków wzorcowych, a dopiero w dalszej kolejności bada się całe bogactwo
odchyleń od sytuacji idealnej i możliwy zakres wariacji.

Idealizm – w metafizyce: przekonanie, że idee konstytuują całą rzeczywistość
(Platon), bądź że istnieją niezależne od rzeczywistości materialnej wieczne esencje
bądź abstrakcje matematyczne. W teorii poznania: przekonanie, że podmiot
poznaje nie rzeczywistość, lecz własne idee, wyobrażenia, myśli i wrażenia.
Rzeczywistość nie istnieje nie będąc postrzeganą przez podmiot (Berkeley, Fichte).

Indeterminizm – pogląd mówiący o tym, że zdarzenia wcześniejsze nie wyznaczają
ściśle zdarzeń późniejszych i że na podstawie znajomości faktów wcześniejszych nie
można przewidzieć późniejszych całkowicie (wersja skrajna) bądź tez nie można
wyznaczyć faktów późniejszych w odniesieniu do pewnej klasy zjawisk fizycznych
(wersja umiarkowana).

Indukcja – procedura ustalania praw empirycznych przez zebranie dużej liczby
szczególnych przypadków. W metodologii: wszelkie rozumowanie, które ze zdań o
przedmiotach jednostkowych dochodzi do wniosku, które jest zdaniem ogólnym.

Kolektyw myślowy – w filozofii nauki Ludwika Flecka pogląd, według którego
aktywność poznawcza jednostki nie jest niezależna od innych jednostek i grup;
poznanie jest zawsze realizowane w jakimś kolektywie myślowym, gdzie wiedza i
umiejętności są tylko częściowo werbalizowane.

Konwencjonalizm – pogląd w filozofii i metodologii nauk, według którego pojęcia
matematyki i prawa nauk empirycznych są konwencjami (umowami),
funkcjonującym w środowisku naukowym głównie ze względu na walory prostoty,
ekonomiczności myślenia i elegancji, a nie ze względów merytorycznych.

Matematyzacja przyrody – nazwa na proces zapoczątkowany przez Galileusza, w
którym to opis rzeczywistości w kategoriach języka naturalnego zastąpiony został
opisem zmatematyzowanym (przy pomocy języka figur i brył geometrycznych),
intersubiektywnie sprawdzalnym i precyzyjnym. Galileusz uznał, że zjawiska

fizyczne mogą być modelowanej jako matematyczne przybliżenia (typy idealne), w
których odchylenia od normy (jak np. tarcie powietrza przy spadaniu swobodnym)
mogą częstokroć dla uzyskania prostoty obrazu zostać pominięte (redukcja
złożoności układu, metoda idealizacyjna).

Mechanicyzm – teoria, według której prawa mechaniki bądź aksjomaty geometrii i
zasady dynamiki wystarczają do wyjaśnienia rzeczywistości, a podstawowe aspekty
rzeczywistości da się obrazowo wytłumaczyć przez ruch poszczególnych składników
materii.

Metodologia nauk – refleksja z pogranicza filozofii i nauk ścisłych, zajmująca się
metodami poznania wspólnymi wszystkim naukom i próbująca zidentyfikować
podstawowe mechanizmy wytwarzania wiedzy wartościowej poznawczo i
wypracowaniem uniwersalnego kryterium naukowości oraz racjonalności.

Model – przedmiot odwzorowujący całość albo fragment rzeczywistości istniejącej
bądź nieistniejącej.

Niewspółmierność – najogólniej: w filozofii nauki Kuhna oraz Fayerabenda pogląd,
mówiący, że zastąpienie jednej teorii drugą (zmiana języka teorii) pociąga za sobą
zmianę dotychczasowego obrazu świata i że teorie te generują odmienne,
nieprzystawalne i nieredukowalne do siebie ontologie rzeczywistości.

Ontologia - ogólna teoria bytu (realnie istniejącego jak i możliwego), dotycząca jego
natury lub istoty.

Paradygmat – w ujęciu Thomasa S. Kuhna paradygmat to pewien zadowalający z
punktu widzenia logicznego i empirycznego na danym etapie rozwoju nauki wzorzec
badawczy, obejmujący zasób podstawowych definicji i pojęć teoretycznych,
zbudowanych na nich teorii, dopuszczalnych procedur i metod weryfikujących
prawdziwość hipotez; wyznacza w nauce określoną tradycję badawczą.

Percepcja – bezpośrednie i naoczne (wzrokowe) doświadczanie czegoś.

Prawda i teorie prawdy – klasyczna definicja prawdy: Arystoteles - prawda jest
zgodnością sądu z tym z tym, jak się rzeczy mają (korespondencyjna teoria prawdy).
Nieklasyczne definicje prawdy: a\ koherencyjna – dany ciąg zdań jest prawdziwy,
kiedy jest niesprzeczny; b\ konsensualna – prawdziwe jest to, co dana grupa uważa
za prawdziwe; c\ pragmatyczna – prawdziwość to jakość, która jest potwierdzona
przez skuteczność w stosowaniu naszych pojęć do praktyki.

Racjonalizm – w teorii poznania przekonanie, iż właściwym źródłem wiedzy oraz
kamieniem probierczym jej roszczeń poznawczych jest rozum; tylko poznanie
rozumowe jest w stanie zagwarantować właściwe poznanie rzeczywistości, spełniając
przy tym kryteria absolutnej pewności (niezawodności rozumowania) i konieczności;
naukami uprzywilejowanymi przez racjonalistów były matematyka i logika.
Doświadczenie jest w racjonalizmie bądź to traktowane jako element pomocniczy
(Descartes, Leibniz, Kant) w poznawaniu rzeczywistości (racjonalizm umiarkowany),
bądź całkowicie deprecjonowane i służy jedynie uświadomieniu sobie przez umysł

danych wcześniejszych od doświadczenia (Platon – racjonalizm skrajny). Poznanie
rozumowe to inaczej poznanie a priori.

Realizm – w metafizyce: przekonanie o istnieniu rzeczywistości obiektywnej,
istniejącej niezależnie od poznającego podmiotu, w teorii poznania: przekonanie, że
możliwe jest poznanie przedmiotów jako bytów pozaświadomościowych.

Redukcjonizm – przekonanie, że właściwości i zachowanie układu złożonego mogą
zostać wytłumaczone przez odpowiednią teorię tłumaczącą właściwości i zachowanie
części składowych tego układu.

Rewolucja naukowa – w filozofii nauki Kuhna: przejście od jednego schematu
naukowo-badawczego (paradygmatu) do innego; rewolucja naukowa implikuje
zmianę sposobu widzenia i interpretacji świata.

Scjentyzm – pogląd, według którego poznanie naukowe jest jedyną drogą do
uzyskania wiedzy wartościowej oraz że nauka jest jedynym sposobem usunięcia
wszelkich niedostatków zarówno w życiu jednostek jak i społeczeństw.

Socjologia wiedzy – dział socjologii badający relacje między społecznym
kontekstem (strukturą społeczną) a wiedzą. Socjologia wiedzy zakłada, że procesy
społeczne mają realny wpływ na wiedzę (sposób uprawiania nauki) oraz że wiedza
jest uwikłana w konteksty ideologiczne i relacje władzy.

Styl myślowy - w filozofii nauki Ludwika Flecka oznacza zespół gotowości
umysłowych badacza wraz z jego zwyczajami myślowymi, który pozwala fachowcom
z danej dziedziny wiedzy porozumiewać się ze sobą i osiągnąć zbieżne wyniki. Styl
myślowy jest wynikiem teoretycznego i praktycznego wykształcenia danego
osobnika, jest wartością podlegającą rozwojowi historycznemu i prawom
socjologicznym; różne style myślowe prowadzą do odmiennych wyników
obserwacyjnych.

Teoria poznania – (inaczej: epistemologia) dział filozofii zajmujący się stosunkiem
między wiedzą, poznaniem ludzkim i rzeczywistością. Teoria poznania zajmuje się
sposobami, w jaki poznajemy rzeczywistość, pyta o źródło naszej wiedzy oraz jej
funkcję (przeznaczenie). Naczelnym pytaniem teorii poznania jest pytanie o prawdę
bądź też źródło naszych przekonań i sądów na temat rzeczywistości.

Teza Duhema-Quine’a – przekonanie, że doświadczenie nie obala pojedynczej
hipotezy, lecz całą teorię, gdyż wyizolowana obserwacja empiryczna jest zależna od
sieci często milcząco przyjmowanych założeń i twierdzeń.

Transcendentalizm – stanowisko w teorii poznania, które postuluje rozpoczynać
badanie filozoficzne od pytań dotyczących warunków możliwości istnienia
określonej klasy przedmiotów w ogóle, np. w jaki sposób dane są przedmioty
matematyki/fizyki/chemii? Transcendentalizm zmierza do zrekonstruowania
apriorycznych warunków jawienia się przedmiotów, twierdząc, że obiekty nie istnieją
tak po prostu i że muszą zostać ukonstytuowane, żeby stanowić przedmiot wiedzy.

Zasada nieoznaczoności – fundamentalna zasada fizyki kwantowej, zgodnie z którą
nie da się jednoznacznie zmierzyć jednocześnie dwóch wielkości opisujących ruch
cząstki (jak np. pęd i położenie), bo pomiar jednej wielkości nieuchronnie zakłóca
pomiar drugiej, przy czym niepewności dotyczącej wartości tych wielkości nie da się
wyeliminować przez dokładniejszy pomiar. Oznacza to, że na poziomie zjawisk
kwantowych istnieje nieprzekraczalna granica ludzkich możliwości poznawczych.