POJĘCIA ZWIĄZANE Z BADANIEM ZMIANY SPOŁECZNEJ (TZSY – EGZAMIN)

AKULTURACJA – odnosi się do procesu kulturowego, przeobrażeń spowodowanych przepływem treści między odmiennymi kulturowo zbiorowościami; rodzaj procesu kompleksowej dyfuzji (ale i jej rezultaty!); warunki: bliski, wielostronny, trwały kontakt między jednostkami. Odchodzenie od rodzimej kultury i przejmowanie elementów innej (pojawiają się obce wzory kulturowe); najczęściej akulturacja dostrzegana jest w ramach migracji – powiązana z asymilacją; nie jest procesem mechanicznym, zachodzi stosunkowo szybko; dochodzi stopniowo do całkowitej zmiany w kulturze; destrukcja tradycyjnej kultury.

ALIENACJA – charakterystyczna dla dużych przemysłowych miast; uczuciowa separacja jednostki od jej rzeczywistości społecznej. Utrata łączności z otaczającą jednostkę grupą, spowodowana poczuciem bezradności, izolacji społ., wyobcowania lub utraty poczucia własnej tożsamości. Marks: wytwory pracy ludzkiej przeciwstawiają się swoim twórcom, jako samodzielna, nie podlegająca kontroli, rzeczywistość. Wyróżniamy alienację od:

1. Wytworów pracy

2. Procesu produkcji

3. Istoty własnej natury ludzkiej

4. Od innych ludzi.

CENTRUM - 1. środkowa część czegoś; 2. miejsce, w którym coś się koncentruje; 3. stronnictwa lub partie polityczne pośrednie między lewicą a prawicą

Centrum w ujęciu teorii systemu światowego Immanuela Wallersteina oznacza bogate państwa, od których uzależnione są kraje peryferyjne i półperyferyjne.

Cechy państw centrum:

• Dominacja przemysłu przetwórczego nad wydobywczym, wytwarzanie produktów na bazie półproduktów dostarczanych z peryferiów i pólperyferiów.

• Posiadanie wysokich technologii high-tech.

• Wysokim poziom akumulacji i inwestycji.

• Względnie wysokie wynagrodzenia dla pracowników najemnych.

• Wysokie wskaźniki urbanizacji.

• Pod względem ustrojowym są to państwa demokratyczne.

Kraje centrum to według Wallersteina te, w których rozpoczął się proces tworzenia systemu światowego, przede wszystkim kraje Zachodniej Europy.

CYWILIZACJA - część kultury obejmująca ogół wytworów materialnych oraz umiejętności technicznych i produkcyjnych uzyskanych przez dane społeczeństwo w kumulatywnym procesie rozwoju, umożliwiających opanowanie przyrody, a także realizacje rozmaitych celów praktycznych.

DEWIACJA- zachowanie postrzegane przez większość członków danej grupy społecznej czy społeczeństwa jak sprzeczne z obowiązującym systemem norm, wartości i oczekiwań społecznych; zachowanie przekraczające granice tolerancji np. prostytucja.

DEWOLUCJA (regresja kulturowa) – proces recesywnych zmian kulturowych, polegających na odwrocie od bardziej zaawansowanych i złożonych postaci życia społeczno- kulturowego do warunków typowych dla wcześniejszych stadiów rozwojowych danego systemu, szczególnie do tych prostszych. Może być traktowana jako przeciwieństwo postępu decydującego o progresywnym przebiegu zmian ewolucyjnych z tego powodu nazwane jest dewolucją.

DEZORGANIZACJA:

1. SPOŁECZNA – proces społeczny polegający na upadku tradycyjnych wartości i norm, osłabieniu instytucji społ., w tym kontroli społ., rozprzężeniu moralnym i niemożności podejmowania decyzji w obrębie danej gr. społ. Najczęstszą jego przyczyną jest zmiana społeczna; Może prowadzić do budowy nowego porządku społecznego lub do dezintegracji społecznej.

2. KULTUROWA – proces zbliżony do dezintegracji kul. Ale przeważnie o znacznie łagodniejszym przebiegu, nie musi powodować nieodwracalnej restrukturalizacji i zniszczenia starej kul., a jedynie czasowe wahnięcie w stabilności danego systemu.

3. KAPITALIZMU – termin wprowadzony w kontekście opisu procesów rozdrobnienia grup socjoekonomicznych w gospodarce, państwie i w łonie społeczeństwa obywatelskiego rozwiniętego kapitalizmu

DEZINTEGRACJA:

1. KULTUROWA – proces, w którym struktura danej kul. Ulega rozpadowi na skutek rozmaitych przyczyn wewnętrznych (np. urbanizacji, industrializacji) lub/i zewnętrz. (np. dominującego oddziaływania innej kul.). D.k. przeważnie prowadzi do restrukturalizacji starej kul albo do zastąpienia jej nową.

2. SPOŁECZNA – proces, podczas którego następuje rozpad danego systemu społ. Na skutek szczególnie poważnej dezorganizacji społ. Powodującej zniszczenie integracji społecznej między członkami gr.

DYFERENCJA STRUKTURALNA – proces charakterystyczny dla społ. Industrialnych i post industrialnych, polegający na narastającym zróżnicowaniu oraz specjalizacji działalności instytucji społ. I całego życia społ. Funkcje dotąd łączone w ramach jednej instytucji zostają rozdzielone między różne instytucje. Np. rodzina

DYFUZJA – rozprzestrzenianie się wytworów kulturowych z jednej zbiorowości do innej. Wytworem kultury mogą być przedmioty materialne, idee, odkrycia, wynalazki, praktyki społ.

1)akceptacja 2) zachodząca w czasie 3) pewnego określonego przedmiotu – idei lub wzoru działania 40 przez poszczególnych ludzi, gr, lub inne przyjmujące jednostki, związane z 5) określonymi kanałami komunikacji, 6) struktura społ. 7)oraz danym systemem wartości czyli kulturą

ETNOCENTRYZM - postawa wartościująca, charakteryzująca się przekonaniem, że własna gr. Pochodzeniowa i jej kultura są wzorcowe, najlepsze, mają szczególną wartość i wagę; także tendencja do stosowania standardów rodzimej kultury, jako punkt odniesienia przy opisie i ocenie innych kul.

EWOLUCJONIZM – pozytywistyczny kierunek i teoria powstałe w drugiej połowie XIX w. W naukach społecznych i filozofii, uznające ewolucję kulturową i ewolucję społeczną za procesy decydujące o transformacji społeczeństw i kultury. Przyjmując założenie o jedności świata i natury ludzkiej, wszechobecności dynamiki i postępu, który wyznacza kierunek ewolucji, o globalnym charakterze zmian oraz istnieniu jednego pkt. Wyjścia dla wszystkich społ. , ewolucjoniści w duchu naturalizmu i ahistoryzmu, stosując przede wszystkim metodę porównawczą, starali się odtworzyć dzieje rozwoju ludzkości oraz kultury, a także określić rządzące nim prawa.

FUNKCJA (function) - element systemu społecznego/kulturowego, który może pozytywnie przyczyniać się do integracji i adaptacji całości tego systemu, umożliwiając realizację potrzeb niezbędnych do jego prawidłowego działania i zachowania ciągłości. W bardziej ogólnym znaczeniu jest to działanie, każdy element uwikłany w relacje systemowe, niezależnie od zachowania czy naruszenia wewnętrznej równowago systemu. Wyróżniamy:

1. funcie jawne (manifestowane) – jej pozytywna rola w zachowaniu globalnego systemu społecznego jest zamierzona, rozpoznawalna i oczywista dla członków układu społecznego

2. funkcje ukryte (latentne) – niezamierzone, nierozpoznawalne dla członków układu społecznego, lecz również zmierzająca do zachowania globalnego stanu systemu (np. do utrzymania solidarności społecznej).

Zmiana funkcji elementów społeczeństwa jest jedną z rodzajów zmian. Dla przykładu: rodzina tradycyjna była grupą wielofunkcyjną. Z czasem niektóre z tych funkcji przejęły wyspecjalizowane instytucje lub organizacje (Kościół, szkoła).

Funkcja jest jednym z podstawowych pojęć funkcjonalizmu Roberta Merona.

FUNKCJONALIZM (functionalism) – orientacja teoretyczna i metodologiczna m.in. w socjologii (T. Parsonsa, R. Merton) i antropologii kulturowej (B. Malinowski, A. R. Radcliffe-Brown). Rozwijana w socjologii głównie na gruncie koncepcji E. Durkheima. Funkcjonaliści postrzegają społeczeństwo (kulturę) jako zorganizowany kompleks wzajemnie powiązanych instytucji (elementów kulturowych) zmierzających do integracji i zapewnienia równowagi całemu systemowi społecznemu (kulturowemu). Wyjaśniając zjawiska, starają się wskazać ich funkcje (i związki między nimi). F. twierdzą, że wypracowane przez nich schematy wyjaśniające mają charakter uniwersalny.

Nowsza wersja – NEOFUNKCJONALIZM (J. Alexander, N. Luhmann)

GLOBALIZACJA (globalisation) - Globalizacja jest stosunkowo młodym terminem, dlatego też jej jednoznaczne zdefiniowanie nie jest do końca możliwe. Globalizacja jest całokształtem daleko idących zmian obrębie społeczeństw i gospodarki światowej. Jej przyczyną jest gwałtowny wzrost międzynarodowej wymiany handlowej i kulturowej (za sprawą wynalazków technicznych). Odnosi się ona do zwiększenia wymiany informacyjnej, przyspieszenia i spadku cen transportu, a także wzrostu handlu międzynarodowego oraz inwestycji zagranicznych, które są spowodowane znoszeniem barier między państwami. Wyróżniamy trzy fale globalizacji::

a) PIERWSZA FALA GLOBALIZACJI:

- Przypada na XV/ XVI wiek.

- po raz pierwszy ujęcie świata jako całości,

- wzrost znaczenia dyfuzji kulturowej oraz wymiany handlowej (niesymetryczne),-Podział świata na centrum (metropolie) i peryferie,

-Początek ery kolonialnej,

-Powstanie pierwszych korporacji handlowo-przemysłowych,

b) DRUGA FALA GLOBALIZACJI:

-druga połowa XIX wieku,

-zapoczątkowana przez rewolucję przemysłową oraz industrializację,

-dążenie państw (Wielkiej Brytanii) do tworzenia imperiów kolonialnych,

-symetryczne wskaźniki międzynarodowej ruchliwości siły roboczej oraz kapitału , pogłębiające nierówności ekonomiczne różnych regionów świata,

-Wygasa po II wojnie światowej,

c) TRZECIA FALA GLOBALIZACJI:

-wiąże się z upadkiem Związku Sowieckiego oraz światowego systemu komunistycznego; trwa obecnie,

- asymetria między dużą ruchliwością kapitału a niską ruchliwością siły roboczej,

- charakteryzuje ją m.in. rewolucja informatyczna i komunikacyjna, detradycjonalizacja

społeczności lokalnych, multikulturalizm,

ARENY GLOBALIZACJI (ekonomiczna, kulturowa, polityczna, zorganizowanej przestępczości)

Można nawiązać do systemu światowego Immanuela Wallersteina:

1. peryferie

2. półperyferie

3. centrum

Źródło: Edmund Wnuk-Lipiński „Świat międzyepoki: globalizacja, demokracja, państwo narodowe.”

GOSPODARKA NATURALNA (subsistence economy) - typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społeczno-gospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm). Postęp w zakresie społecznego i technicznego podziału pracy oraz ugruntowanie się prywatnej własności czynników wytwórczych powodowały stopniowe ograniczanie zakresu gospodarki naturalnej na rzecz gospodarki towarowej. Swą dominację utraciła wraz z upadkiem feudalizmu, co w różnych obszarach świata nastąpiło w ciągu XVIII i XIX w.

W gospodarce naturalnej – producent np. rolnik, szewc produkuje na potrzeby swojej rodziny i ewentualnie swojego otoczenia. W gospodarce naturalnej jest tak, że ja wytwarzam jakiś produkt i wymieniam ten produkt za inny. Np. Jest ktoś kowalem i wymienia swoje usługi na dobra produkowane przez rolników. Gospodarka naturalna – społeczeństwo tradycyjne.

GOSPODARKA ŚWIATOWA (the Word economy) - jest to zbiorowość różnorodnych organizmów gospodarczych i instytucji funkcjonujących zarówno na poziomie krajowym jak i szczeblu międzynarodowym. Zajmują się działalnością gospodarczą oraz powiązane są ze sobą za pomocą określonych więzi ekonomicznych.

Podmioty gospodarki światowej:

• Przedsiębiorstwa krajowe [narodowe]

• Przedsiębiorstwa międzynarodowe[korporacje]

• Gospodarki narodowe

• Międzynarodowe [regionalne] ugrupowania integracyjne

• Międzynarodowe organizacje gospodarcze

Więzi ekonomiczne łączące poszczególne podmioty gospodarki światowej:

1. Handlowe

2. Usługowe

3. Produkcyjne [ korporacyjne]

4. Technologiczne

5. Kapitałowe

Powstanie gospodarki światowej wiąże się z rozwojem gospodarki europejskiej i datuje się na koniec XV i początek XVI wieku. Na ukształtowanie się tego systemu gospodarczego wpłynęło nawiązanie stosunków ekonomicznych między państwami Europy Środkowo-Wschodniej z krajami zachodnioeuropejskimi. Zależności te miały charakter asymetryczny - zapotrzebowanie zgłaszane przez Zachód kształtowało profil i strukturę produkcji realizowanej przez środkowo- i wschodnioeuropejskie gospodarki. Oprócz stosunków ekonomicznych wykształcił się także specyficzny rodzaj powiązań zwany tradycyjnym międzynarodowym podziałem pracy. Miało to miejsce na przełomie XVIII i XIX wieku i było związane z przyspieszającym postępem technicznym (oddzielenie się grupy krajów określanych jako rozwinięte gospodarczo od grupy państw słabszych ekonomicznie, stanowiących swoiste zaplecze surowcowe dla tych pierwszych).

W połowie XX wieku, kiedy świat zajął się odbudową po wojnie wykształcił się system określany jako współczesna gospodarka światowa. Gospodarki lepiej rozwinięte umocniły swoją pozycję, jednak inne państwa także zaczęły się rozwijać i przeobrażać. Oprócz grupy krajów wysokorozwiniętych pojawiła się grupa gospodarek rozwijających się. Nastąpiła zmiana formy współpracy oraz wymiany handlowej. Zaczęły powstawać międzynarodowe organizacje ekonomiczne, mające silny wpływ na kształt globalnego rynku, takie jak:

• MFW (Międzynarodowy Fundusz Walutowy)

• Bank Światowy

• WTO (Światowa Organizację Handlu)

GOSPODARKA NAKAZOWO-ROZDZIELCZA (command economy) - typ gospodarki, w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo. Państwowe instytucje planistyczne decydują o tym, co, jak i dla kogo się produkuje, a następnie rozdziela. Szczegółowe nakazy są kierowane do przedsiębiorstw, pracowników, a nawet gospodarstw domowych. Typ gospodarki właściwy dla krajów realnego socjalizmu.

GOSPODARKA PLANOWA - gospodarka nakazowa, gospodarka nakazowo-rozdzielcza, charakterystyczny dla socjalizmu model zarządzania gospodarką, w którym jedynym lub dominującym regulatorem produkcji i podziału jest system wzajemnie powiązanych planów gospodarczych (rocznych, wieloletnich i perspektywicznych), zawierających podejmowane na szczeblu centralnym bieżące i przyszłościowe decyzje gospodarcze. Gospodarka planowa eliminuje oddziaływanie rynku na procesy gospodarcze: dokonuje się na nim obrót tylko dobrami konsumpcyjnymi (produkcyjne podlegają centralnemu rozdzielnictwu), a i w tym zakresie jest on sterowany przez państwo, które decyduje o ich podaży, cenach, a w pewnym stopniu także i popycie (regulacja dochodów gospodarstw domowych).

Wg Zybertowicz i Łoś gospodarka planowa:

Służby specjalne są w realnym socjalizmie integralną częścią mechanizmów gospodarki planowej. "Komunistyczne służby specjalne nie tylko szpiegowały ludzi; miały także na nich wpływać. Istotnym aspektem ich misji, zazwyczaj przeoczanym przez badaczy społeczeństwa, było monitorowanie i kontrola państwowej gospodarki". M. Łoś, A. Zybertowicz, dz. cyt., s. 43.

GOSPODARKA RYNKOWA - to taka gospodarka, w której kluczową rolę odgrywa mechanizm rynkowy. Uczestnicy rynku samodzielnie stanowią podmioty gospodarki, ich czynności nie są w żaden sposób sterowane odgórnie przez państwo. Podmioty gospodarki kierują się własnym dobrze pojętym interesem. Gdy większość środków produkcyjnych znajduje się w rękach prywatnych. Nie można oczywiście zapomnieć o czymś tak ważnym jak konkurencja – to właśnie konkurencja jest najbardziej rzucająca się w oczy cechą gospodarki rynkowej.

W przypadku, gdy państwo w ogóle w żaden sposób nie interweniuje w procesy gospodarcze, mamy do czynienia z gospodarką wolnorynkową.

GOSPODARKA TOWAROWA - bezpośrednim celem działalności gospodarczej staje się produkcja na sprzedaż, z czym łączy się konieczność rozwoju wymiany, początkowo bezpośredniej (towar za towar), a później za pośrednictwem pieniądza (gospodarka towarowo-pieniężna).

Przesłankami istnienia gospodarki towarowej jest społeczny podział pracy oraz prywatna własność czynników wytwórczych. Dominacja i rozkwit rozpoczęły się dopiero od XVIII w. wraz z pojawieniem się kapitalizmu

Z wykładu Zybertowicza

W gospodarce towarowej pojawia się pieniądz i one jest pośrednikiem wymiany. W przypadku gospodarki towarowej, robi się coś nie po to, aby zaspokoić swoje potrzeby, potrzeby swoich sąsiadów, ale po to żeby to sprzedać zamienić na pieniądz, w innym ujęciu będzie to : towar – pieniądz – towar. Nie muszę produkować rzeczy, których potrzebuje moja rodzina, ja muszę produkować rzeczy, usługi, które sprzedam, dostanę pieniądz, czyli ekwiwalent ogólny, który będę mógł zamienić na dowolny produkt czy usługę. Gospodarka towarowa jest cechą społeczeństwa nowoczesnego.

GWAŁT SYMBOLICZNY - pojęcie odnoszące się do sytuacji narzucania siłą jednostce lub społeczeństwu norm i wartości niezgodnych z ich systemem aksjonormatywnym. Do gwałtu symbolicznego dochodzi zazwyczaj, gdy kultura dominująca próbuje wyrugować ze społeczeństwa konkurencyjne systemy wartości, np. poprzez deprecjację tradycyjnych zwyczajów w przypadku społeczeństwa nowoczesnego. Gwałt symboliczny może zachodzić także podczas zderzenia kulturowego w wyniku czego wartości jednej kultury przenikają do drugiej i zmuszają tradycjonalistów do ich przyjmowania. Często tego typu zjawisko zachodzi w sytuacji podboju. Przykładem tutaj może być rusyfikacja części polskiego społeczeństwa znajdującego się w XIX wieku w zaborze rosyjskim, ale także amerykanizacja społeczeństw europejskich w wyniku tzw. wojen ekonomicznych.

HOMEOSTAZA– samoregulacja, zdolność utrzymywania wewnętrznej stabilności. Też zdolność utrzymywania stałości parametrów wewnętrznych w systemie (zamkniętym lub otwartym).

W innym znaczeniu: tendencja układów biologicznych (np. ekosystemów) do opierania się zmianom środowiska i trwania w stanie równowagi.

HISTORIOZOFIA (filozofia historii) - dziedzina filozofii, skupia się na refleksji nad dziejami, nad ich sensem, biegiem i celem, i próbuje ustalić ogólne prawidłowości nimi rządzące. Przedmiotem badań historiozofii jest też postrzeganie procesu dziejowego przez ludzi, różne sposoby jego przedstawiania i rozumienia.

- Rozważania o sensie procesu dziejowego.

- Zajmuje się refleksją nad sensem i istotą dziejów rozumianych jako całość uporządkowanych lub nieuporządkowanych zmian zachodzących w czasie.

- Refleksja nad sensem historii, zajmuje się procesem zmian zachodzących w czasie w kolejnym następstwie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Tak pojęta zajmuje się ustalaniem wiecznych praw działających w toku dziejów, których poznanie umożliwi przewidywanie przyszłości i pozwoli zmieniać historię w pożądanym kierunku.

Podstawowe problemy historiozofii to:

1. Czy istnieje uporządkowany proces historyczny (sens dziejów), czy też może dzieje mają charakter przypadkowy?

2. Czy dzieje zależą od jednostek, czy też może są zdeterminowane przez jakieś wewnętrzne lub zewnętrzne (np. ekonomiczne) prawa?

3. Czy każde wydarzenie historyczne ma charakter niepowtarzalny i indywidualny, czy też może istnieje jakaś powtarzalność w historii?

4. Czy dzieje mają charakter finalny (posiadają jakiś ostateczny cel), czy są procesem nieskończonym?

IDEOLOGIA – mianem ideologii określa się takie zbiory czy systemy idei, które dostarczają uzasadnienia, legitymizacji, wsparcia jakimś partykularnym interesom grupowym, lub utwierdzają grupową tożsamość. Ideologia jest składnikiem świadomości społecznej. Ze względu na związek z życiowymi interesami grup ludzkich i ich zbiorową tożsamością ideologia wyzwala szczególnie silne emocje i mobilizuje do działania. Leży u podstaw wielu przejawów zachowań zbiorowych – buntów, manifestacji, demonstracji. Jest też podstawową siłą integrującą ruchy społeczne i nadającą im impet do walki o zmiany społeczne.

INDUSTRIALIZACJA – to proces zmiany gospodarki opartej na rolnictwie w gospodarkę, w której dominuje przemysłowa produkcja dóbr i usług. Industrializacji towarzyszą pewne zjawiska i procesy społeczno – kulturowe, społeczeństwo uprzemysłowiono cechuje rozwinięty podział pracy, zmniejszanie się zatrudnienia w rolnictwie i wzrost zatrudnienia w przemyśle, większa ruchliwość społeczno – zawodowa, zmiany w charakterze i funkcjach rodziny, urbanizacja, wzrost zainteresowania techniką. Industrializacja nie oznacza nagłego zerwania z przeszłością; zmiana okazuje się procesem ciągłym.

INNOWACJA – to tyle co nowość, przeciwieństwo rutyny, schematyzmu. W socjologii pojęcie innowacji występuje w teorii zmiany społecznej. Zmianę może zapoczątkować właśnie innowacja – jeśli ma odpowiednią skalę albo zyskuje ją w wyniku kumulacji, to zmiana nią spowodowana może doprowadzić do zachwiania dotychczasowego stanu równowagi i przejścia do nowego stanu. Innowacja może być więc interpretowana jako zmiana pociągająca za sobą proces rozwojowy w społeczeństwie. Innowacja jest najczęściej produktem odkryć, wynalazków, ale też może pojawić się w wyniku kontaktu międzykulturowego, na skutek dyfuzji lub jako efekt zderzenia kultur. Społeczeństwa różnią się stopniem podatności na zmiany, innowacje.

Doniosłą dla Polski innowacją społeczno – polityczną była formuła „Solidarności”.

INSTYTUCJA– termin wprowadzony przez Herberta Spencera, odnoszący się do bardzo trwałych elementów ładu społecznego (takich jak rodzina, własność, prawo), uregulowanych i usankcjonowanych form działalności (na przykład nauka, szkolnictwo, sądownictwo), uznanych sposobów rozwiązywania problemów współpracy i współżycia (na przykład małżeństwo, rozwód, kredyt, arbitraż) oraz niektórych organizacji formalnych pełniących w społeczeństwie określone funkcje (na przykład szpital, więzienie, fabryka, urząd).

Instytucja to zbiór reguł związany z powyższymi kontekstami społecznymi, który realizuje podobne, istotne funkcje społeczne.

INSTYTUCJINALIZACJA – proces przechodzenia od niesformalizowanych sposobów działania społecznego do uregulowanych, względnie stałych form aktywności, podlegających społecznym sankcjom. Dokonuje się to poprzez wyłanianie się, artykułowanie i utrwalanie struktur normatywnych: reguł społ, wzorów, norm i wartości.

Jest to też nadanie charakteru instytucji istniejącym formom działania, dzięki czemu stają się one obowiązujące.

INTEGRACJA SPOŁECZNA – oznacza proces włączania (się) do zasadniczej części społeczeństwa różnorodnych, zwykle mniejszościowych grup społecznych takich, jak mniejszości narodowe, uchodźcy, emigranci i repatrianci, itp., i w konsekwencji uzyskanie możliwości, praw i usług dotychczas dostępnych tylko dla większości. Jest to jednocześnie zjawisko pełne sprzeczności, gdyż wymaga akceptacji obu stron, co nie jest sprawą oczywistą, gdyż może oznaczać konieczność wyrzeczenia się przez jedna lub obie strony pełni lub części swojej tożsamości rozumianej jako role społeczne, wartości, normy, zwyczaje, tradycja, prawo, światopogląd, nawet język.

Integracja społeczna polega na przeobrażeniu się luźnych grup społecznych w dużą zbiorowość społeczną. Pierwotnie kontakty między członkami małych zbiorowości, takich jak plemiona, przerodziły się w stosunki i zależności społeczne, które w konsekwencji doprowadziły do powstania narodu.

KAPITALIZM PERYFERYJNY – system ekonomiczny, który został opisany przez teorię systemu światowego. Według niej centra, łącznie z eksportem kapitału, propagowały na peryferiach swoje osiągnięcia techniczne, wzorce konsumpcji, instytucje i poglądy. Wymiana między metropolią a satelitami ma charakter nieekwiwalentny, gdyż gospodarczym monokulturom krajów peryferyjnych centrum narzuca warunki poprzez globalny rynek zbytu. Pojawia się zjawisko asymetrycznej komplementarności. Wynika to z faktu że centrum ma monopol na nowe technologie i wytwarzanie środków produkcji, natomiast peryferie uczestniczą w procesie produkcji jako dostawca surowców dla przemysłu metropolii. Rozwój w tych warunkach oznacza błędne koło: zwiększanie produkcji surowców przez satelitów pogarsza – zgodnie z prawem popytu i podaży – terms of trade, i w rezultacie gałęzie eksportowe nie są w stanie pełnić funkcji źródła rozwoju społecznego. Co więcej, polityka proeksportowa oznacza pogłębienie uzależnienia, jako że trzeba kupować technologie, maszyny, komponenty, jest się więc uzależnionym od wahań rynku globalnego.

Uprzemysłowienie peryferii ma charakter imitacyjny. Kraje centrum narzuciły tym samym peryferiom mimetyzm kulturowy, który wymaga od nich ciągłą koncentrację kapitału, który umożliwiłby uprzywilejowanym mieszkańcom tych krajów naśladowanie wzorców konsumpcyjnych krajów centrum. W wyniku tego z jednej strony pogłębia się rozwarstwienie społeczne w krajach satelickich, z drugiej zaś następuje ekonomiczna i kulturowa homogenizacja społeczeństw centrum (możliwa dzięki zyskom z eksploatacji peryferii).

KONFLIKT (SPOŁECZNY) – proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami, grupami, klasami, narodami, państwami czy organizacjami wynikający ze sprzeczności ich interesów, celów, intencji, poglądów, zamiarów, motywacji czy obowiązków powodujący powstanie wrogości między nimi. W myśl teorii konfliktu społecznego jest to stały, wszechobecny element wszelkich stosunków społecznych, który jest przyczyną permanentnego procesu zmiany społecznej.

KONTAKT KULTUROWY – proces pośredniego lub bezpośredniego, wzajemnego lub jednostronnego, stałego lub okresowego, świadomego lub nieświadomego oddziaływania na siebie grup społecznych reprezentujących różne kultury.

KONTRKULTURA – określenie spontanicznego ruchu kulturowego o niejednorodnej genezie, na który składają się nieformalne grupy rówieśnicze młodych ludzi odrzucających wartości, normy i wzory zachowania powszechnie uznane w dominującej kulturze Zachodu oraz wprowadzających na ich miejsce własne, opozycyjne w stosunku do oficjalnego porządku społecznego style życia, zasady, wartości i cele.

KONTRMODERNIZACJA - czyli ideologie, które znajdują się w opozycji do paradygmatu modernizacyjnego, potępienie wszelkich zmian, sprzeciw wobec nowoczesności i wszelkim innowacjom w różnych dziedzinach życia. Taką czystą, skrajną wręcz postać ideologii kontrmodernizacyjnych spotykamy współcześnie dosyć rzadko; często mamy do czynienia z jej pośrednimi formami, w których próbuje się kontrolować siły modernizacji w imię poszanowania tradycji; kontrmodernizacja więc to nie tyle całkowity opór wobec nowoczesności, ale takie „patrzenie na ręce” modernizacji, aby zachować i utrwalić tradycyjne przekonania, symbole, obyczaje czy style życia.

KONWERGENCJA – proces polegający na tworzeniu się w odizolowanych od siebie kulturach podobnych cech i elementów kulturowych nie dzięki kontaktom czy akulturacji, lecz za sprawą zbieżnych warunków środowiskowych i wewnętrznych praw rozwoju. Definicje pochodzą ze Słonika Socjologicznego PWN oraz ze Sztompki.

KRYZYS SPOŁECZNY –

KULTURA (culture) – w naukach społecznych: wszystko to w społeczeństwie ludzkim, co jest przekazywane raczej społecznie niż biologicznie.

• Termin ogólny, określający symboliczne i wyuczone aspekty społeczeństwa ludzkiego (dla behawiorystów – naczelne dysponują zdolnościami kulturowymi).

• Antropologia społeczna: E.B. Tylor – wyuczone zasoby wiedzy, wierzeń, sztuki, moralności, prawa i zwyczajów. Antropologia brytyjska – zbiór idei i symboli odróżniany od struktury społecznej.

• Ameryka: kultura może przyczynić się do wyjaśnienia i zrozumienia zachowań człowieka, systemów wierzeń, wartości oraz ideologii, a także szczególnych, swoistych dla danej kultury typów osobowości.

• Rozróżnienie na kulturę materialną (artefakty) i kulturę niematerialną (adaptacyjną – praktyki i wierzenia, badana m.in. przez socjologię) przekazywaną przez uczenie i tradycje.

• Sztompka: całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości, na który składa się wszystko to, co ludzie „robią, myślą i posiadają” jako członkowie społeczeństwa (wzory działania, myślenia i wyposażenia materialnego).

LEGITYMIZACJA (legitimization) – dotyczy procesu, dzięki któremu władza nie tylko instytucjonalizuje się, ale co ważniejsze uzyskuje podstawy moralne; jest tym, co zostaje przyznane stabilnemu podziałowi władzy, gdy uznaje się go za obowiązujący.

• WEBER: legitymizacja i uznanie władzy mogą się dokonać na podstawie tradycji lub jeśli wchodzą motywy uczuciowe, powiązane zwykle z objawieniem (charyzma), albo dzięki wierze opartej na racjonalnych wartościach lub wierze w absolut, albo też w końcu wierze w prawomocność porządku.

• Dalej WEBER: legitymizacja – umocowanie władzy; Trzy formy legalizacji władzy:

  • Legalna: wynikająca z szacunku dla prawa; umocowana w przepisach prawa oraz procedurach powoływania na stanowiska władcze.

  • Tradycyjna: uzasadniona świętością tradycji wskazującej na pewne pozycje społeczne czy pewne osoby jako nosiciele uprawnień władczych.

  • Charyzmatyczna: usprawiedliwiona wyjątkowymi walorami osobistymi władcy, dostrzeżonymi i uznanymi przez poddanych czy zwolenników.

MODERNIZACJA (modernization) – zbliżanie się społeczeństwa w sposób zamierzony, celowy, planowany do uznanego modelu nowoczesności, najczęściej do wzorca jakiegoś istniejącego społeczeństwa uznanego za najbardziej rozwinięte.

• rozwój społeczeństw od tradycyjnego (w którym dominują tendencje zachowawcze, instytucje rodzinne, przypisane formy statusu społecznego, emocjonalny, pełen przesądów i fatalistyczny pogląd na świat), poprzez formy pośrednie, do społeczeństwa nowoczesnego (które charakteryzuje gotowość do zmiany, dominacja więzi zawodowych i pozarodzinnych, uzyskiwanie statusu społecznego przez własne osiągnięcia, innowacyjność, przedsiębiorczość, orientacja ku przyszłości, racjonalny pogląd na świat).

• Podstawowy mechanizm modernizacji to zróżnicowanie struktur i funkcji, z równoczesnym zapewnieniem integracji, koordynacji, organicznego powiązania różnicujących się elementów.

• Obecnie: współistnieją ze sobą społeczeństwa wysoko rozwinięte – centrum, i słabo rozwinięte – peryferia; wzorce przenikają z Zachodu przez dyfuzję poprzez naśladownictwo, pośrednią lub bezpośrednią ingerencję krajów rozwiniętych.

MONOKAUZALIZM (redukcjonizm) –

1. sposób wyjaśniania, który polega na wyszukiwaniu jednego czynnika determinującego. Jest to wyjaśnianie jednoczynnikowe, przypisujące jakiejś wybranej zmiennej decydujący wpływ na przebieg procesów społecznych (np. determinizm społeczny).

2. Redukcjonizm to także podejście, w którym całą rzeczywistość usiłuje się wyjaśnić przez wykrycie jednego ogólnego prawa nauki (to stanowisko można uznać za odmianę determinizmu jednoczynnikowego).

MOTOR DZIEJÓW - siła napędzająca zmiany (np. konflikt w teoriach konfliktowych).

NOWOCZESNOŚĆ - wg Anthony'ego Giddensa, to nazwa skrótowa nowoczesnego społeczeństwa lub cywilizacji przemysłowej, gdzie świat postrzegany jest jako transformowalny przez ludzkie działania, gdzie funkcjonują skomplikowane instytucje gospodarcze, w tym produkcja przemysłowa i gospodarka rynkowa oraz gdzie istnieją instytucje polityczne, w tym państwo narodowościowe oraz demokracja masowa.
(Sztompka) Dwa sposoby definiowania nowoczesności: 

- historyczny: odwołuje się do miejsca i daty pojawienia się nowej formacji społecznej;

- analityczny: zawiera katalog istotnych, konstytutywnych cech tej odmiany porządku społecznego.

ODCZAROWANIE ŚWIATA - termin wprowadzony przez Maxa Webera. Oznacza proces postępującej racjonalizacji, towarzyszący przechodzeniu społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesności. Dotychczasowe sposoby wyjaśniania świata poprzez odwołanie się do przyczyn nadprzyrodzonych, zastąpione zostają analizą zjawisk, wyrażoną w języku determinizmu naukowego. Analizując, czyli rozkładając na części, dochodzimy do podstawowych składników i empirycznie weryfikowalnych związków między nimi; świat staje się bardziej zrozumiały, a im lepiej go rozumiemy, tym mniej wydaje się nam zaczarowany.

OPÓŹNIENIE KULTUROWE - koncepcja opóźnienia kulturowego była wpływowa w Stanach Zjednoczonych. Zakładała ona prymat rozwoju techniki w dziejach ludzkości, do której przystosowują się z czasem wszystkie inne dziedziny życia. Usiłuje wytłumaczyć różnicę w dynamice zmian różnych aspektów kultury w danym społeczeństwie, zdaniem tego autora zmiany społeczne następują znacznie szybciej w materialnym wymiarze kultury niż w niematerialnym. Na przykład: większość pracowników biurowych nie wykorzystuje wszystkich moż­liwości swoich komputerów prawdopodobnie z powodu tzw. lęku przed techni­ką, wywołanego brakiem odpowiedniego przeszkolenia.

ORGANICYZM - organicyzm, kierunek w socjologii XIX w. głoszący, że społeczeństwo będące częścią przyrody i czymś więcej niż sumą przypadkowo zgromadzonych jednostek, spełnia te same funkcje, jakie spełniają organizmy biol. wyższego rzędu; wśród zwolenników, m.in. A. Comte, H. Spencer, A. Schäffle, R. Worms.

PERYFERIA (peripheries) – kraje słabiej rozwinięte w odniesieniu do „centrum”; w krajach peryferyjnych zarówno udział kapitału, jak i poziom płac są niskie, a płace nie zapewniają reprodukcji siły roboczej. Reprodukcja ta jest wspomagana przez sektor niekapitalistyczny, głównie wiejski. W gospodarkach krajów peryferyjnych produkcję i dystrybucję wyznaczają przede wszystkim mechanizmy nierynkowe, np. pokrewieństwo lub klientelizm.

PODZIAŁ PRACY (division of labour) – każda stabilna organizacja, jednostka lub grupa koordynująca działania różne, lecz powiązane.

• Typowy dla społeczeństw nowoczesnych (Durkheim).

• Podział pracy istniał już w społeczeństwach prehistorycznych - był to naturalny podział pracy, wynikający z płci i wieku. Wzrost ilości i różnicowanie się wytwarzanych dóbr doprowadziły do społecznego podziału pracy, który przebiegał w trzech fazach: pierwszy społeczny podział pracy polegał na rozdzieleniu się uprawy roli i pasterstwa, miał miejsce u schyłku wspólnoty pierwotnej.
  Drugi społeczny podział pracy doprowadził do wyodrębnienia się we wczesnym niewolnictwie rzemiosła z rolnictwa. W wyniku trzeciego społecznego podziału pracy, u schyłku niewolnictwa, powstała grupa ludzi zajmująca się wyłącznie pośrednictwem w wymianie towarowej - kupcy. W każdej z wyodrębnionych grup dokonywały się dalsze podziały polegające na specjalizacji w wytwarzaniu płodów rolnych, produktów rzemieślniczych, usług i handlu określonymi produktami.

Następstwem postępu technicznego oraz rozwoju produkcji stał się techniczny podział pracy, polegający na podziale procesu produkcyjnego dóbr i usług na fazy, czyli zespoły czynności lub czynności pojedyncze wykonywane przez wąsko wyspecjalizowanych, wyposażonych w coraz bardziej skomplikowane narzędzia i maszyny pracowników. Następowało przejście od jednostkowej produkcji rzemieślniczej do masowej produkcji przemysłowej. Techniczny podział pracy umożliwia automatyzację procesów produkcyjnych.

• Pojawienie się coraz bardziej zróżnicowanych i wyspecjalizowanych funkcji (przede wszystkim pozycji i ról zawodowych) realizowanych przez członków społeczeństwa:

  • Ludzie bez wykonywania swoich partykularnych zadań nie są samowystarczalni, nie mogą realizować swoich celów.

POKOLENIE (generation) – grupa wiekowa złożona z osób urodzonych w zbliżonym czasie.

• Mannheim: ludzie należący do pewnego pokolenia mogą postrzegać świat zupełnie inaczej niż osoby należące do wcześniejszych generacji. Niepowtarzalne doświadczenia wspólne każdemu pokoleniu umożliwiają zmianę społeczną.

• Inne użycie pojęcia: pokolenie to określenie czasu, który upływa między jednym pokoleniem, a następnym.

• Konflikt międzypokoleniowy: przeciwstawne poglądy na rzeczywistość między pokoleniami, może się objawiać także w ramach jednej generacji spowodowanym innymi cechami społecznymi – płcią, przynależnością etniczną, klasą społeczną.

• Zbiorowość ludzi, którzy choć osobno i niezależnie od siebie, doświadczyli takich samych, ważnych wydarzeń historycznych, przeżyli te same sytuacje i reagowali na te same wyzwania, co znalazło w ich przekonaniach, regułach i wartościach, oraz wytworzyło poczucie wspólnego losu.

PORZĄDEK SPOŁECZNY – stan harmonijnego funkcjonowania instytucji społecznych takiego kształtu działań jednostek oraz grup społecznych, który zapewnia społeczeństwu istnienie, sprawne funkcjonowanie i osiąganie wyznaczonych celów. (Słownik Socjologiczny)

PROCES – cykl zmian jednej lub wielu wartości cech (ilościowych lub/i jakościowych), dokonujących się w określonym układzie; ze względu na tempo dokonywania się zmian procesy dzieli się zwykle na dynamiczne, pseudodynamiczne i stacjonarne; proces bywa ujmowany jako obiektywny ciąg zdarzeń lub jako konstrukt teoretyczny. (Słownik Socjologiczny)

lub

PROCES – jest to wielość zmian odnoszących się do tego samego systemu (zachodzących w nim lub przekształcających go jako całość), przyczynowo powiązanych ze sobą (w tym sensie, że jedna zmiana jest przynajmniej częściowo przyczyną innej), co więcej, zmiany te następują po sobie sekwencyjnie (następują jedna po drugiej w pewnym określonym czasie). Przykładami procesów mogą być: industrializacja, urbanizacja, globalizacja, sekularyzacja, demokratyzacja, rozprzestrzenianie się wojen, likwidacja przedsiębiorstwa, rozpad stowarzyszenia, kryzys rodzinny. (Sztompka Piotr, Socjologia zmian społecznych, s. 23)

PROCES DŁUGIEGO TRWANIA jest to proces historyczny, w którym wszelka zmiana jest powolnym ciągiem powtarzających się i odnawiających cykli.

PRODUKT DODATKOWY – pojęcie pochodzące z teorii Marksa związanej z wyzyskiem siły roboczej. Produkcyjna, wartościowa jest tylko praca wytwarzająca produkt dodatkowy dla klas wyzyskiwaczy.. Praca przekształcająca obiektywne warunki pracy w kapitał, a ich właściciela - w kapitalistę; a więc praca, tworząca swój własny produkt w postaci kapitału.
Bezpośredni przedmiot walki klas jest ekonomiczny i materialny. Jest walką o podział produktu społecznego pomiędzy bezpośrednich producentów (wyzyskiwaną klasę produkcyjną) oraz tych, którzy przywłaszczają sobie to, co Marks nazywa społecznym produktem dodatkowym. Klasa rządząca funkcjonuje jako klasa rządząca głównie poprzez zawłaszczanie społecznego produktu dodatkowego. Wchodząc w posiadanie społecznego produktu dodatkowego, nabywa ona środki do tego, by podsycać i podtrzymywać większość ponad-strukturalnych czynności wymienionych powyżej; i może dzięki temu w większej części zdeterminować ich funkcję –podtrzymywać i reprodukować daną strukturę społeczną i dany sposób produkcji – oraz ich zawartość.

PRZYSTOSOWANIE (do środowiska)/adaptacja - Będzie wiązała się ze spełnieniem odpowiednich warunków społecznych i kulturowych, co pozwoli na przetrwanie jednostki w tym środowisku.. Pojęcie to można odnaleźć w myśli ewolucyjnej, przeniesinej do teorii nauk społecznych. Różnicowanie społeczeństwa widzi się jako analogiczne do pojedynczych organizmów wzrastających w ciągu życia. Dobór naturalny widzi społeczeństwa jako analogiczne do różnorodnych gatunków, z których pewne są wybierane jako korzystne adaptacje a inne nie. Adaptacja ma być wynikiem doboru naturalnego. Funkcjonuje zasada najlepiej przystosowanego (okreslana na podstawie sukcesu reprodukctyjnego), na skutek czego dochodzi do reprodukcji w przyszłych pokoleniach tych cech, którymi nosicielami są wybrane jednostki.

Przystosowanie odnajdujemy także w funkcjonalizmie strukturalnym Talcota Parsosna, w modeli AGIL, zawierającym funkcje jakie system społeczny musi spełnić, przetrwać.

PRZYWÓDZTWO – Jest relacją społeczną opierającą się na podrzędności i nadrzędności, na dostępie aktorów społecznych do zasobów władzy; podstawowe pojęcie dla stratyfikacji.Jest to związek z definicji dwukierunkowy. Sprawowanie władzy zawiera w sobie sprzężenie zwrotne. Najbardziej znaną definicję podał Max Weber: przywództwo to prawdopodobieństwo, że wola zostanie wypełniona, nawet jeżeli napotka sprzeciw. Przywództwo powoduje, że występuje nierówny podział zasobów społecznych, gospodarczych i politycznych. Przywództwo może wynikać z potęgi wojskowej, kontroli gospodarczej i politycznej a także legitymizacji (trzy podstawy panowania: charyzmatyczna, racjonalno-prawna i tradycyjna).Przywódca nie musi posiadać obszernych zasobów, ale ważniejsze jest sprawowanie nad nimi kontroli.

Kiedy przywództwo wynika z legitymizacji opiera się na autorytecie. Kiedy przywództwo opiera się na sile, przemocy prowokuje opór podwładnych i opiera się na przezwyciężaniu tego oporu i manipulacji. Lockwood stwierdził, że władza to nie tylko podejmowanie decyzji a także jej nie podejmowanie.

RACJONALIZACJA – postępujący proces „odczarowania świata”, pozbawiania go tajemnic, tradycji, uczuć i wypierania ich przez racjonalną kalkulację; wg Webera racjonalizacja ogarnia życie ekonomiczne, prawo, administrację i religię; leży u podstaw kształtowania się kapitalizmu, biurokracji i państwa prawa; istotą procesu jest nasilanie się tendencji do odwoływania się przez aktorów społecznych do wiedzy by zdobyć coraz większą kontrolę nad otaczającym światem; racjonalizacja zamiast zwiększać wolność i autonomie zmienia środki w cele – przykład rygorystyczne przestrzeganie przepisów.

REGRES – proces, który oddala społeczeństwo od stanu uważanego za pożądany z punktu widzenia rozpowszechnionych w społeczeństwie wartości; proces taki jest oceniany negatywnie jako oddalenie się społeczeństwa od realizacji ważnych społecznie wartości i zbliżenie się do wartości przeciwnych; regres zostaje uznany za taki jeżeli stanie się przedmiotem negatywnej oceny zbiorowości w odniesieniu do pewnych kryteriów aksjologicznych; regres (jak i postęp) jest zrelatywizowany do zbiorowości (jej oceny), historycznie i do uznawanych wartości (przyjętych kryteriów postępu). (Sztompka)

REKRUTACJA DO ROLI – przyjęcie przez jednostkę określonej roli społecznej gdy jednostka zdolna jest do realizacji oczekiwań społecznych w odniesieniu do konkretnej roli społecznej; związana ze sposobem przyjmowania, tworzenia i odgrywania roli zgodnie z tymi oczekiwaniami; związane jest to z tym, w jaki sposób zaczyna się pełnić daną rolę: rola może zostać przypisana (rola bycia dzieckiem, matką) lub wybrana przez nas prze podjęcie określonych działań

RELATYWIZM KULTUROWY – świadomość różnorodności kultur i historycznych uwarunkowań odrębności kulturowych; wiąże się z uznaniem, że sposoby działania i myślenia różnych społeczności dadzą się rozumieć tylko w odniesieniu do ich własnego, specyficznego kontekstu reguł, symboli, znaczeń i wartości; postawa przeciwna etnocentryzmowi; w formie najsłabszej oznacza bierną akceptację odmienności i różnorodności kultur z przyznaniem każdej prawa do odrębności i przyzwoleniem na jej istnienie, w formie mocniejszej oznacza czynną afirmację owych odmienności z dostrzeganiem ich pozytywnej wartości, którą należy podtrzymywać i umacniać (idea pluralizmu kulturowego, wielokulturowości). (Sztompka)

REORGANIZACJA - ponowne zorganizowanie czegoś, np. jakiegoś przedsiębiorstwa albo całej gałęzi gospodarki, według nowych zasad, ustaleń itp., mające przynieść korzyści i poprawić funkcjonowanie tego; sama reorganizacja może być rozumiana, jako zmiana - ale może też być działaniem podjętym w wyniku całościowej zmiany systemu i dotyczyć tylko jego części; (SJP)

REWOLUCJA SPOŁECZNA – najbardziej spektakularna forma zmiany społecznej, fundamentalne zerwanie ciągłości procesu dziejowego przekształcające społeczeństwo od wewnątrz w wyniku samoprzekształcenia się społeczeństwa dzięki jego podmiotowości; zmiana obejmuje wszystkie poziomy i wymiary życia społecznego, ma charakter radykalny (dotyka rdzenia), jest szybka i gwałtowna, wywołuje reakcje emocjonalne i intelektualne u uczestników rewolucji; momenty przejścia z niższej do wyższej formacji społecznej (całości systemu społecznego przybierającego różną postać w kolejnych okresach dziejowych, np. u Marksa: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, komunizm), jakościowy skok od formacji niższych do wyższych spowodowany początkowym regresem prowadzącym do przełomu; w tradycji historiozoficznej: długotrwały proces zewnętrzny, historyczny zrywający z dotychczasową ciągłością dziejową oznaczający jakościową zmianę formy struktury społecznej; w tradycji socjologicznej: kompleks procesów wewnątrzspołecznych dokonujących się za sprawą masowych ruchów społecznych prowadzących do przekształcenia podstawowych struktur społecznych (hierarchii władzy, układów klasowych, stratyfikacji społecznej, norm i wartości, kultury), rewolucja jako mechanizm samo przekształcania się społeczeństwa za sprawą podmiotowej aktywności jego członków (Sztompka)

ROZWÓJ – „proces wzrostu stopnia organizacji danego układu, organizmu lub obiektu, w którego wyniku najczęściej dochodzi do wydzielenia następujących po sobie faz czy etapów” [Słownik Socjologiczny K.O. i P.Z.]. Rozwój może być ilościowy (wzrost ludności, bogactwa) i/lub jakościowy (marksizm, dialektyka heglowska, zmiana systemu wartości w społeczeństwie, itp.) [własne: P.Sz.].

Rozwój społeczny:

– „wieloetapowy, historyczny proces przemian społecznych przebiegający w określonym kierunku, powodujący wzrost stopnia zorganizowania danego społeczeństwa (grupy, zbiorowości, itp.), nacechowany określonymi prawidłowościami rozwojowymi” [Słownik Socjologiczny K.O. i P.Z.].

–„[Pacholski, Słaboń: Słownik pojęć socjologicznych] „proces kierunkowej transformacji systemu społecznego”. Kierunkowa transformacja – ciąg zmian o charakterze historycznym, prawidłowym (zgodnym z ogólnymi prawami) oraz kumulatywnym. Obecnie, w założeniu, „rozwój społeczny” ma wydźwięk neutralny. Teorie rozwoju społecznego (rozwój od XIX-wiecznego ewolucjonizmu) były/są krytykowane za brak podstaw naukowych. Przewidywanie przyszłości zdaniem K. Poppera jest oznaką „historyzmu” – próbą znalezienia „teorii dziejów” (teleologia), która nie może być zweryfikowana, zatem powinna być odrzucona. Pojęcie „rozwoju społecznego” zawiera również „(…) wartościowanie czasu. Cała przeszłość traktowana jest w sposób instrumentalny jako przygotowanie do realizacji celu” [Słaboń]. Są różne teorie zmiany uwzględniające rozwój społeczny: 1) historycystyczne (prawa ogólne, uniwersalne, ujęcia stadialne); 2) badające formę zmian (nie „co?”, ale „jak?”), np. dialektyzm heglowski; 3) szukające przyczyny zmian (Marks – siły wytwórcze (czynnik ludzki i środki produkcji, Weber - wartości); 4) prawa warunkowe (jeśla A, to B – głównie teorie ekonomiczne i teoria rewolucji Tocqueville’a); 5) strukturalne teorie zmiany (badanie wzajemnego oddziaływania różnych czynników).

- [Sztompka Socjologia] cechy rozwoju społecznego zdaniem ewolucjonistów społecznych: różnicowanie się struktur i funkcji, determinizm, fatalizm, finalizm, progresywizm, uniformizm, jednoliniowość

ROZWÓJ EKONOMICZNY – [własne: P.Sz] Wydaje mi się, że należy tu wspomnieć o takich aspektach jak:

1. Postęp technologiczny – rozwój techniczny środków produkcji (używając kategorii marksowskich); podejście jakościowe

2. Wzrost bogactwa gospodarki; podejście ilościowe

3. Przejście gospodarki agrarnej do przemysłowej, a może także do postprzemysłowej (sektor usług); kierunkowość

4. Wskazanie marksowskiego dialektyzmu historycznego, jako teorii wskazującej na rozwój warunków ekonomicznych jako przyczyny zmian społecznych (por. z a)); teoria dziejów

5. Może również o połączeniu zmian gospodarczo-społęczno-ekonomicznych z przejściem do gospodarek wolnorynkowych oraz ogólnie do demokratycznych systemów polityczno-społecznych (odpowiednio od feudalizmu i ewentualnie od komunizmu i gospodarki nakazowo-rozdzielczej – w przypadku Polski.

6. Można też wspomnieć, że u Webera było odwrócenie marksowskiej myśli o rozwoju kapitalizmu; wtedy można podkreślić, że idea może być motorem zmian ekonomicznych (a nie odwrotnie jak u Marksa)

(Pamiętać należy o cechach rozwoju: stadialność i/lub kierunkowość)

ROZWÓJ ENDOGENNY – [własne: P.Sz.] rozwój wewnętrzny – analogia do rozwoju osobniczego; przyczyna zmian tkwi wewnątrz danego systemu społecznego, organizmu, obiektu, itp. Pomijane przy analizie są czynniki zewnętrzne (np. nawiązując do ostatniego wykładu – wyjaśnianie upadku komunizmu doszukiwalibyśmy się w rozwoju świadomości i zdolności organizacyjnej społeczeństwa niż w działaniach tajnych służb działających dla różnych grup interesów stojących ponad społeczeństwem). W klasycznym spencerowskim ewolucjonizmie społecznym rozwój organizmu społecznego jest wyłącznie endogenny (u Darwina rozwój jest spowodowany zmianami środowiskowymi – czyli egzogennymi) [Sztompka Socjologia].

ROZWÓJ NIEZRÓWNOWAŻONY –

ROZWÓJ ZALEŻNY – szczególny przebieg rozwoju gospodarczego w krajach uzależnionych od wielkiego mocarstwa lub grupy krajów dominujących ekonomicznie, politycznie lub militarnie (źródło: P. Sztompka)

RÓŻNICOWANIE – proces, w ramach którego działania społeczne wykonywane przez jedną instytucję zostają rozdzielone między dwie lub więcej; pojęcia pokrewne: podział pracy, specjalizacja, heterogeniczność, fragmentaryzacja (źródło: wykład)

RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA (pionowa) – przemieszczanie się jednostek lub zbiorowości pomiędzy pozycjami i grupami ulokowanymi na różnych szczeblach hierarchii stratyfikacyjnych; awans lub degradacja; kanały ruchliwości: typowe scenariusze awansu czy kariery otwarte w danym społeczeństwie (źródło: P. Sztompka)

SAKRALIZACJA– nadanie cech religijnych zjawiskom pozareligijnym; uświęcenie.

SEKULARYZACJA - przekonania, że wraz z rozwojem społeczeństw, głównie poprzez ich racjonalizację (odczarowanie świata) oraz modernizację, religia traci znaczenie we wszystkich aspektach życia społecznego; pojęcie pojawiło się u Durkheima i Webera; przełomowa książka – P. Berger Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii;

obszary:

• oddzielenie państwa od Kościoła (uniezależnienie się od religii instytucji życia społecznego (szkół, miejsc pracy, rodzin) i podsystemów życia społecznego (nauki, polityki, kultury, prawa, edukacji)

• sekularyzacja świadomości społecznej - antyklerykalizm, obojętność religijna, spadek znaczenia religijnych autorytetów, ateizm, wybiórcza akceptacja dogmatów religijnych,

• zmiany w obrębie samej religii i instytucji religijnych - pluralizm wartości, przejmowanie przez instytucje religijne świeckich sposobów działania,

• zmiany w religijności - rzadsze branie udziału w obrzędach religijnych, dla chrześcijaństwa: spadek liczby powołań kapłańskich (starzenie się warstwy kapłańskiej), zanikanie mniej centralnych dogmatów (najwcześniej zanika wiara w piekło, diabła, zmartwychwstanie ciał; najpóźniej wiara w Boga, chociaż zmienia się jego pojmowanie, od wiary w Boga osobowego do wiary w Boga bezosobowego, jako rodzaj energii, kosmicznej siły itp.)

przyczyny:

• kulturowe: odczarowywanie świata, racjonalizacja, konflikt pomiędzy nauką a wiarą,

• gospodarcze: kapitalizm, industrializacja, urbanizacja, zmiany w stylu życia, wzrost mobilności, anonimowość mieszkańców aglomeracji, uprzedmiotowienie relacji międzyludzkich,

• polityczne: oddzielenie państwa od Kościoła, przejście od monarchii do demokracji,

• psychologiczne: człowiek w centrum świata, indywidualizm, zmiana stosunku do cielesności

• teologiczne: zalążki sekularyzacji w koncepcji transcendentnego Boga judaizmu i chrześcijaństwa

SEMIPERYFERIA - regiony mogące odgrywać rolę centrum w stosunku do peryferii, ale jednocześnie znajdujące się poza rzeczywistym centrum gospodarki światowej; powstały na skutek działań państw centrum systemu światowego w celu uniknięcia zbyt drastycznej polaryzacji w ramach systemu; wg Wallersteina, istnienie semiperyferiów oznacza, że istnieje warstwa jednocześnie wykorzystywana (eksploatowana) i wykorzystująca (eksploatująca) - łagodzi to napięcia wewnątrz systemu światowego (źródło: P. Kaczmarczyk)

SOJOLOGIA HISTORYCZNA – przedstawiciele tej szkoły sugerują obraz społeczeństwa jako dynamicznego procesu, w toku którego ludzie, przez swoje działania, wytwarzają i reprodukują kontekst własnej egzystencji – struktury społeczne, które organiczną/ stymulują ludzkie działania; przedstawiciele: Norbert Elias, Philip Abrams, Charles Tilly, Christopher Lloyd, Theda Skockpol, Michael Mann; mimo różnic, wszyscy uznają pewien historyczny współczynnik rzeczywistości społecznej:

• świat społeczny to nietrwały i niezmienny stan, ale dynamiczny proces

• czas jest immanentnym czynnikiem, wewnętrznym, niezbywalnym wymiarem życia społecznego

• zmiana społeczna – wypadkowa wielu równoległych i krzyżujących się, zbieżnych i rozbieżnych, wspomagających się i konfliktowych procesów

• społeczeństwo to nie sztywny system ale płynna siatka stosunków społecznych

• zdarzenia mają charakter kumulatywny

• czynnikami sprawczymi są podmioty społeczne i ich działania

• działania ludzi są częściowo zdeterminowane przez przeszłe struktury, a przyszłe struktury są częściowo zdeterminowane przez obecne działania (źródło: P. Sztompka)

SELEKCJA WEWNĄTRZ- I MIĘDZYSPOŁECZNA -

SUBKULTURA – kultura grupy społecznej lub zbiorowości, różniąca się w podstawowych społeczno-kulturowych aspektach od kultury szerszego środowiska; różnice te dotyczą przede wszystkim wartości i norm społecznych, zwyczajów, tradycji, religii i języka.

SYSTEM ŚWIATOWY – koncepcja Immanuela Wallersteina, w myśl której pochodzenie i rozwój kapitalizmu opiera się na politycznych, a przede wszystkim na ekonomicznych relacjach między państwami tworzącymi pewien rdzeń (centrum) czy jądro światowego systemu ekonomiczno-gospodarczego i zacofanymi gospodarczo regionami peryferyjnymi.

SZOK KULTUROWY – stan indywidualny lub grupowy wyrażający się lękiem wywołanym przez bezpośredni kontakt z całkowicie odmienną od własnej nieuwewnętrznioną (niezinternalizowaną) rzeczywistością kulturową, której obecność prowadzi do silnej wewnętrznej frustracji: jeśli kontakt ten jest równocześnie długotrwały i nie aprobowany, samoobrona przed nim polega najczęściej na obrani wewnętrznego dystansu jednostki czy grupy wobec jego występowania: szok kulturowy w modelu asymilacji stanowi pierwszy etap adaptacji kulturowej.

TEMPO INNOWACJI – ?

Innowacja - wytwarzanie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzona.

Tempo - szybkość, z jaką się wykonuje jakąś czynność lub z jaką się coś odbywa

Tempo innowacji – szybkość, z jaką wytwarzane są nowe rzeczy.

TENDENCJA – kierunek, skłonność czy dążność rozwojowa zjawiska lub procesu, a także dyspozycja psychiczna do czegoś; natężenie tendencji może być zróżnicowane (silna, lekka), występowanie określone w czasie (stała, okresowa); w sferze psychicznej i w sferze idei wiąże się często ze stronniczością o różnym stopniu nasilenia.

TRADYCJA – (dziedzictwo kulturowe) treści i dobra kulturowe przekazywane (nadawane i odbierane) w czasie i przestrzeni, podlegające społecznemu wartościowaniu, zazwyczaj uznawane za ważne i doniosłe zarówno dla teraźniejszości danej zbiorowości, jak i jej przyszłości; są to głównie takie elementy, jak normy społeczne, wzorce działania, obyczaje, wierzenia, sposoby myślenia, wytwory materialne; za tradycję uznaje się także czasami sam proces transmisji treści kulturowych.

TREND - tendencja rozwojowa, ogólny kierunek zmiany (szczególnie w ekonomii).

UPRAWOMOCNIENIE - zmienione normy, wartości i instytucje, aby utrzymać się w społeczeństwie muszą zyskać pewien stopień uznania, akceptacji, a nawet aktywnego wsparcia ze strony członków społeczeństwa. W innym razie ich istnienie jest niepewne (Szacki, Socjologia zmiany społecznej)

UPRZEMYSŁOWIENIE/INDUSTRIALIZACJA - [łac. industrialis ‘przemysłowy’], ekon. proces szybszego rozwoju przemysłu w stosunku do innych działów gospodarki i wynikający z tego zwiększony udział przemysłu we wzroście dochodu narodowego (Słownik PWN).

URBANIZACJA (urbanisation) – proces społeczny i kulturowy, którego zasadniczym rezultatem jest napływ ludności i tworzenie się dużych ośrodków miejskich, spowodowane koncentracją handlu i przemysłu, cechuje go m.in. rozprzestrzenianie się i upowszechnienie miejskiego stylu życia (kultura miejska) na terenach pozamiejskich;

WESTERNIZACJA (westernisation) – przejmowanie wzorców kulturowych, ekonomicznych i politycznych z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych i ich powszechna akceptacja;

WYMIANA NIEEKWIWALENTNA (unequal exchange) – wymiana dóbr o różnej wartości; jeden z partnerów ma pozycję uprzywilejowaną ekonomicznie lub politycznie i osiąga większe korzyści;

WZORY KULTUROWE (za słownikiem socjo. Olechnickiego i Załęckiego)

* społecznie, symbolicznie zdefiniowane i uaktualniane ideały czy modele (wzory osobobowe, wzory działania, wzory relacji itp.)

* określają pożądane sytuacje lub stany rzeczy, które grupa czy zbiorowość społeczna uzna za godne naśladowania,

* najczęściej są nieosiągalne w rzeczywistości, stanowią jednak specyficzne kryterium oceny istniejących zjawisk

* są przejmowane świadomie lub nieświadomie przez naśladownictwo lub podporządkowanie (konformizm) stanowiąz element socjalizacji

* są wyrazem przyjętego w konkretnej kulturze systemu wartości.

* środowisko społeczne dostarcza też pewnych antywzorów kulturowych – zachowań, sytuacji i relacji ocenianychnegatywnie, których praktykowania należy unikać.

WZROST

Wzrost gospodarczy (za portalwiedzy.onet.pl) - powiększanie się zdolności danego kraju do produkcji dóbr i usług zaspokajających potrzeby. Głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego są: inwestycje (powiększanie kapitału rzeczowego), postęp techniczny i doskonalenie umiejętności ludzkich. Syntetycznym miernikiem wzrostu gospodarczego jest poziom i tempo wzrostu produktu narodowego brutto przypadającego na 1 mieszkańca.

ZACOFANIE - opóźnienie w rozwoju społecznym

Zacofanie gospodarcze (za biznes.pwn.pl), ekon. opóźnienie w rozwoju gospodarczym, wykazywane przez część krajów (tzw. peryferie) w stosunku do najwyżej rozwiniętych krajów świata (tzw. centrum);

główne przejawy zacofania gospodarczego:

- niski poziom produktu narodowego brutto na głowę mieszkańca,

- krótkie przeciętne trwanie życia ludzkiego,

- wysoki udział sektora rolniczego w tworzeniu produktu narodowego,

- wysoki udział wpływów ze sprzedaży surowców w eksporcie,

- przestarzałe techniki wytwarzania (luka technologiczna),

- niski poziom wykształcenia i kwalifikacji (tzw. luka ludzka);

Zacofanie gospodarcze jest pojęciem stopniowalnym, podobnie jak jego antonim rozwój gospodarczy; wszystkie kraje dążą do przezwyciężenia zacofania gospodarczego, ale w krajach najsłabiej rozwiniętych występuje tendencja do jego utrwalenia (zaklęty krąg ubóstwa).

ZALEŻNOŚĆ - W ekonomii teoria wiążąca obecne zacofanie krajów słabo rozwiniętych z ich kolonialną przeszłością. Zgodnie z teorią zmiany mimo uzyskania niezależności politycznej byłe kolonie pozostają zależne ekonomicznie od swoich metropolii, co nakłada szczególną odpowiedzialność za ich rozwój na byłe mocarstwa kolonialne.

ZDERZENIE KULTUROWE - Stosunki kulturowe, które zawiązują się między dwiema kulturami na skutek ich zetknięcia się w sposób pośredni lub bezpośredni. Do takich interakcji dochodzi w obszarach sytuowanych pogranicza lub na skutek migracji przedstawicieli jednej kultury.

ZMIANA KULTUROWA - Zastąpienie pewnych wstępujących w społeczeństwie wartości, norm i symboli innymi.

ZMIANA SPOŁECZNA- forma procesu społecznego polegającego na pojawianiu się, zanikaniu lub restrukturyzacji dotychczas istniejących komponentów -> rzeczywistości społecznej; najczęściej analizowanymi, zmieniającymi się elementami rzeczywistości społecznej są: struktura społeczna, organizacja społeczna, instytucje społeczne, porządek społeczny i kultura; za podstawowe czynniki pojawiania się zmiany społecznej uważa się zmianę środowiska naturalnego (zmiany geograficzne i biologiczne), liczebność populacji, zmiany technologiczne, pojawienie się dyfuzji kulturowej, nowych idei czy konfliktu społecznego, czyli jest to każde przeobrażenie postrzegane, jako ważne dla życia społecznego.

ZMIANA KUMULATYWNA –

ZMIANA STACJONARNA –

ZMIANA SYSTEMOWA - oznacza łączną transformację przynajmniej dwóch generalnych płaszczyzn opisywanej rzeczywistości (…moim zdaniem, ale nie wiem czy o to chodzi jest to transformacja ustrojowa – to zmiany zachodzące wewnątrz systemu politycznego oraz partyjnego, danego kraju lub też ich grupy. Zmiany związane z jakościową zmianą sposobu rządzenia, sprawowania władzy. Wiąże się także wielokrotnie ze zmianą elit. Transformacja prowadzi także do zmiany ustroju państwa.

Transformacja ustrojowa zgodnie z koncepcją Jana Szczepańskiego to jeden z trzech elementów przekształceń rzeczywistości społecznej: reformy, rewolucji, transformacji.

Według Jana Szczepańskiego transformację ustrojową charakteryzuje endogenne źródło zmian. Transformacja nie jest synonimem zmiany społecznej. To ciąg zmian dokonujących się w różnych dziedzinach prowadzący do przemiany istotych dla całego systemu społecznego. Takie definiowanie problemu oddaje ducha transformacji przebytej przez społeczeństwo polskie w roku 1989.

ZMIANA EGZOGENNA - spowodowana pośrednio lub bezpośrednio przez czynniki i procesy sprawcze zewnętrzne wobec zmieniającego się systemu społecznego, teorie zmiany egzogennej opierają się na założeniu, że siły napędowe zmian społecznych tkwią w czynnikach zewnętrznych (społeczeństwo jest systemem stabilnym)

ZMIANA ENDOGENNA - forma zmiany społecznej, spowodowana pośrednio lub bezpośrednio przez procesy i czynniki wewnętrzne danego systemu społecznego, teorie zmiany endogennej opierają się na założeniu, że siły napędowe zmian społecznych tkwią w systemach społecznych lub ich częściach