SZKOŁA W NIEMCZECH

Ustalenie głównych celów oświaty we współczesnych Niemczech nie jest łatwe. Znajdują się one w programach głównych parti

politycznych. Socjaldemokracja i Liberałowie uważają, że oświata jest prawem społecznym, które umożliwia samorozwój

jednostki w atmosferze równości i wolności. Bardziej konserwatywni Chrześcijańscy Demokraci skłaniają się do poglądu, że

oświata powinna realizować cele grupowe, a przede wszystkim dobre przygotowanie do pracy zawodowej. Oświatą w Niemczech

w ujęciu historycznym zajmowały się Kościół i państwo.

Tradycje kościelne sięgają w tym względzie czasów wczesnego średniowiecza. Niemieckie landy od dawna były również

odpowiedzialne za stan i rozwój oświaty. To właśnie w Niemczech próbowano wprowadzić w różnych państewkach Rzeszy

Niemieckiej powszechną i obowiązkową oświatę już od końca XVI wieku. We współczesnych czasach rola i znaczenie Kościoła

znacznie się zmniejszyły. Czynnikami zmian stały się siły polityczne, jak i rodzice, nauczyciele i uczniowie, wywierający wpływ na

państwo, by wprowadzało zmiany w systemie oświaty

Obowiązek szkolny nie jest w Niemczech ujednolicony. Różne rozwiązania obowiązują w poszczególnych landach niemieckich: 9

lub 10 lat, poczynając od 6. roku życia dziecka. Jeśli uczeń nie uzyska świadectwa ukończenia nauki w ramach obowiązku

szkolnego, zgodnie z prawem nie ma możliwości dalszego uczenia się w ramach państwowego systemu oświaty. Zostaje

zepchnięty na margines, co może w przyszłości wiązać się z trudnościami w znalezieniu pracy zarobkowej.

Szkoła podstawowa obejmuje 4 lata nauki. Istnieją jednak wyjątki. W Berlinie obowiązuje 6 lat, a w kilku innych landach klasa V i

VI przygotowują do wstępu do różnych typów szkoły średniej.

Dzieci zwykle trafiają do takiej szkoły średniej, jaką wybierają rodzice, zwykle zgodnie z własnymi aspiracjami edukacyjnymi.

Wpływ szkoły podstawowej w tym zakresie ogranicza się do pisemnej rekomendacji danego typu szkoły średniej. Ignorowanie

opini i zaleceń nauczyciela szkoły podstawowej nierzadko wiąże się z trudnościami, jakie napotyka dziecko w szkole, która jest

zbyt wymagająca.

Ponad 30% absolwentów szkoły podstawowej trafia do Hauptschułe, w której program kształcenia ogólnego jest na najniższym

poziomie. Szkoły te przygotowują do pracy zawodowej (poprzez czeladnictwo) po ukończeniu nauki w ramach obowiązku

szkolnego. Ten typ szkoły najczęściej jest wybierany przez dzieci imigrantów lub najmniej zdolnych młodych Niemców.

Prawie 30% młodzieży trafia do Realschule, zwanej również Mittehschule. Program kształcenia ogólnego w tym typie szkoły jest

trochę bardziej ambitny. Po ukończeniu tej szkoły można nie tylko trafić do bardziej atrakcyjnych programów nauczania

zawodowego, ale również do wyższej szkoły zawodowej.

Do Gimnazjum trafia ponad 30% młodzieży. Zasadniczym celem tej szkoły jest przygotowanie najzdolniejszych przedstawicieli

młodego pokolenia do studiów wyższych, odbywanych zwłaszcza na uniwersytecie. Program nauki w tym typie szkoły nie jest

ujednolicony. Jedne szkoły specjalizują się w studiach klasycznych (łacina i greka), filologiach nowożytnych lub w kierunkach

artystycznych. W szkołach tych uczy się przynajmniej dwóch języków obcych, nierzadko trzech. W ostatnich trzech latach nauki

uczniowie mogą wybierać specjalizację (języki obce, kierunki artystyczne, nauki społeczne, nauki humanistyczne lub nauki

przyrodnicze i matematykę).

Zdobycie matury w 13. roku nauki upoważnia do wstępu na uniwersytet. Dostanie się na niektóre najbardziej prestiżowe kierunki

studiów (medycyna, architektura, prawo, geodezja) uzależnione jest od dobrych ocen na świadectwie maturalnym.

Istnieje jeszcze czwarty profil szkoły średniej - Gesamtschule - szkoła rozszerzona dla wszystkich dzieci z danego rejonu, którą

wybiera niewiele ponad 6% młodzieży. W placówce takiej istnieją wewnętrzne zróżnicowania programowe oraz różne rodzaje

świadectw. Ten profil szkoły spotyka się z dużą krytyką, zwłaszcza w bardziej konserwatywnych landach, ale równocześnie z

poparciem ze strony Socjaldemokratów.

Na poziomie szkoły wyższej istnieją w Niemczech dwa typy uczelni: wyższe szkoły zawodowe, przygotowujące absolwentów do

praktycznego stosowania wiedzy naukowej (inżynier, konstruktor, ekonomista, pedagog, psycholog).By dostać się do tych szkół,

trzeba ukończyć 12 lat nauki. Drugim typem szkół są uniwersytety, w których łączy się nauczanie z prowadzeniem badań.

Studenci mogą wybierać wśród wielu programów nauczania, zwłaszcza w dziedzinie nauk humanistycznych. Dyplom ukończenia

studiów otrzymuje się po 4-6 latach nauki. Odpad jest bardzo wysoki, a same studia często przedłużają się o kilka lat.

Większość przedszkoli w Niemczech jest prowadzona przez organizacje i stowarzyszenia pozarządowe, zwłaszcza Kościoły, a

prawie co trzecie przedszkole jest publiczne. Rodzice w każdym przypadku są zobowiązani do wnoszenia opłat. Do przedszkola

trafiają dzieci w wieku 3-6 lat. Dzieci, które mimo ukończenia 6 lat, nie osiągnęły poziomu dojrzałości do pójścia do szkoły,

trafiają do Schulkindergarten (szkolne przedszkole) organizowane przez placówki szkolne. Ułatwiają one bezstresowe przejście z

przedszkola do szkoły.

SZKOŁY SPECJALNE

W szkołach specjalnych znajduje się około 4% uczniów na poziomie szkoły podstawowej i średniej. W ramach szkolnictwa

specjalnego nie ma, właściwie poza kilkoma programami, miejsca dla dzieci i młodzieży uzdolnionej. Dzieci nie w pełni sprawne

są dzielone według charakteru upośledzenia (głuchota, ślepota, opóźnienie umysłowe). Coraz częściej występują w niemieckim

szkolnictwie specjalnym nowe kategorie wynikające z nienormalnego zachowania (zaburzenia emocjonalne) i trudności w nauce.

W latach dziewięćdziesiątych dokonywane były próby integracji dzieci niepełnosprawnych z dziećmi nie wykazującymi odchylenia

od normy w obrębie przeciętnej klasy szkolnej. W takiej klasie nauczanie przybierało formę pracy zespołowej, w której brali

udział: nauczyciel przygotowany do pracy z dziećmi zdrowymi i specjalista od nauczania dzieci niepełnosprawnych. Nie jest to

jednak model powszechnie obowiązujący, głównie ze względu na brak odpowiednich funduszy na ten cel w ramach budżetu

oświatowego.

SZKOŁY ZAWODOWE

Obowiązek szkolny nie dotyczy tylko kształcenia ogólnego. Absolwenci Hauptschule, Realschule, jak i ci, którzy nie zdobywają

świadectwa ukończenia 9-letniej nauki, muszą albo w trybie wieczorowym, albo stacjonarnym uczyć się, by uzyskać oficjalnie

uznawane kwalifikacje zawodowe. Najczęściej spotykanym typem programu nauki w szkole zawodowej (Be-rufschule) jest

czeladnictwo, w ramach którego kształcenie praktyczne odbywa się w zakładach pracy, a teoretyczne w szkole zawodowej (np. j.

niemiecki, wychowanie obywatelskie). Nauka ma miejsce albo w ciągu 1-2 dni w tygodniu, albo w blokach przez kilka tygodni.

Świadectw nie wydają szkoły, ale lokalne izby rzemieślnicze. Są one uznawane przez państwo. Istnieją jednak pewne zawody

szczególnie ważne społecznie (np. technik pracujący w elektrowni atomowej), a jest ich prawie 400, w których program nauki jest

zatwierdzany przez odpowiednie władze federalne.

OŚWIATA DOROSŁYCH

W Niemczech istnieją przynajmniej trzy główne formy oświaty dorosłych: ogólna, zawodowa i polityczna. Taki układ wynika z

założenia, że szybko zmieniające się warunki życia ekonomicznego, społecznego i politycznego uzasadniają konieczność

systematycznego podnoszenia kwalifikacji zgodnie z nowymi wymaganiami. Przyjmuje się, że około 40% niemieckiej siły roboczej

uczestniczy w różnych formach oświaty dorosłych w każdym roku.

Ogólna oświata dorosłych jest przede wszystkim realizowana przez uniwersytety ludowe (Folkshochschulen), zwykle wspierane

finansowo przez władze lokalne. Dorośli na kursach organizowanych przez te uniwersytety mogą się uczyć języków obcych,

matematyki, nauk przyrodniczych, politologii i nauk społecznych, pedagogiki, psychologii, teologii, literatury, sztuk pięknych itp.

Uniwersytety ludowe realizują również kursy z zakresu zawodowej oświaty dorosłych, podobnie jak izby przemysłowe i handlowe

czy związki zawodowe.

ADMINISTRACJA I NADZÓR

Odpowiedzialność za oświatę w Niemczech leży w gesti landów, a szkoły podlegają administracji regionalnej. Administracja

lokalna jest z kolei odpowiedzialna za infrastrukturę szkolną oraz zwykle za sprawy zatrudniania nauczycieli.

Bezpośredni lub pośredni nadzór nad szkołami jest w rękach stanowego ministerstwa oświaty; Kościoły nie sprawują

funkcji nadzorczej nad szkołami. Nadzór dotyczy głównie trzech spraw:

• procesu nauczania,

• aspektów prawnych wiążących się z funkcjonowaniem szkoły,

• pracy i postaw nauczycieli jako pracowników służby cywilnej.

Nadzór w mniejszym stopniu łączy się z kontrolą, a w większym z udzielaniem rad, jak pracować, by osiągnąć lepsze wyniki.

Finansowanie szkoły

Finansowanie oświaty znajduje się w gesti władz stanowych (landów). Koszty osobowe związane z

funkcjonowaniem oświaty pokrywane są przez landy, a dotyczące utrzymania infrastruktury szkolnej - przez władze lokalne.

Odpowiedzialność rządu federalnego dotyczy głównie szkolnictwa wyższego (tworzenie i rozwój szkół wyższych, prowadzenie

badań naukowych, wyposażenie szkół wyższych w środki nauczania). Studiowanie na wyższej uczelni jest wolne od opłat. Władze

federalne wspomagają również studentów fundowanymi stypendiami lub gwarantowaniem pożyczek bankowych. Wyższe szkoły

prywatne otrzymują z budżetu państwa zwrot kosztów nauczania w wysokości 90% nakładów. W wielu szkołach prywatnych

można studiować bez płacenia czesnego. Wydatki państwa niemieckiego na oświatę stanowią (1990) 3,7% PKB. Subwencje na

oświatę dorosłych, udział sektora prywatnego we wspieraniu badań i rozwoju oraz państwowe wydatki na badania i rozwój

wynoszą 5,6% PKB, a więc całość wydatków na oświatę, naukę i badania można ocenić na 9,3% PKB. Jest to bardzo wysoki

odsetek, biorąc zwłaszcza pod uwagę skalę produktu narodowego brutto tego państwa.

Nauczyciele

Tylko nauczyciele nauczający w gimnazjum oraz w handlówkach kształcą się w uniwersytetach. Otrzymują dobre przygotowanie

przedmiotowe i znacznie gorsze, a czasami żadne w zakresie pedagogiki i psychologii. Nauczyciele pracujący w innych typach

szkół na poziomie podstawowym i średnim uczą się w wyższych szkołach zawodowych, chociaż w latach 1970-1995 większość

wyższych szkół pedagogicznych w tym kraju została włączona do uniwersytetów lub podniesiona do rangi uniwersytetów.

W Niemczech obserwuje się od pewnego czasu ogólną tendencję wyrównywania poziomu wykształcenia nauczycieli, przyznając

im porównywalny status zawodowy. Jest to dopiero początek procesu w skali całego kraju. Przyznanie statusu kwalifikowanego

nauczyciela wiąże się nie tylko z ukończeniem studiów przedmiotowych (3,5-4,5-letnich), ale również z uzyskaniem certyfikacji

wydanej przez land w wyniku dalszych 2-letnich studiów {Referendariat), po których następuje egzamin teoretyczny i praktyczny,

by ostatecznie zdecydować, czy kandydat na nauczyciela spełnia wymagani nakładane przez państwo. W tej sytuacji

najmłodszym nauczycielem, który spełnia wszystkie warunki pracy w szkole, bywa zwykle osoba prawie 30-letnia.

PROGRAMY NAUCZANIA

Ministrowie oświaty w landach są odpowiedzialni, zgodnie z prawem, za programy nauczania. Decydują oni o liczbie lekcji w

tygodniu, o przedmiotach nauczania w różnych typach szkół, o wskazówkach dotyczących procesu nauczania, jak i o

podręcznikach szkolnych. Istnieją znaczne różnice w tych kwestiach między landami. Obciążenie nauką w szkole bywa różne.

Podobnie jest w przypadku znaczenia i roli poszczególnych przedmiotów w programie nauczania. W szkole niemieckiej nie można

używać podręcznika, który nie uzyskał aprobaty ze strony ministra oświaty danego landu. Jest to potężny instrument kontroli.

EGZAMINY

W Niemczech unika się egzaminów zobiektywizowanych, z wyjątkiem sytuacji wymagających testów diagnostycznych w celu np.

ustalenia różnych typów dysleksji. Osiągnięcia ucznia ocenia się (w skali 1-6) przede wszystkim na podstawie testów pisemnych i

przejawów współpracy między uczniem a nauczycielem w procesie uczenia się. Niemałą rolę odgrywają również zadania

domowe. Biorąc pod uwagę różnorodność procedur oceny, osiągane wyniki nie mają waloru porównywalności w ramach szkoły,

a nawet między klasami tej samej placówki oświatowej. W systemie niemieckim nie ma automatycznej promocji z klasy do klasy,

chociaż repetuje nie więcej niż 1,5% uczniów w szkole podstawowej i 4% w średniej (1990).Świadectwa ukończenia szkoły

podstawowej i średniej oraz dyplomy ukończenia wyższej uczelni są uznawane w całym kraju.

Nie prowadzi się w tym kraju ogólnonarodowych testów osiągnięć szkolnych. Zaleca się natomiast realizowanie badań

ewaluacyjnych osiągnięć szkolnych różnym placówkom naukowo-badawczym, zwłaszcza gdy wprowadza się eksperymentalne

programy nauczania. Nie realizuje się również badań empirycznych w klasie szkolnej.

Piechociński.R., Współczesne systemy pedagogiczne,Warszawa 2000