edukacja w Finlandii
Dla nas fiński system edukacyjny może wydawać się utopią: brak ocen, najwyższa frekwencja na zajęciach,
pierwsze miejsca na świecie w rankingach OECD i… dodatkowe, nieobowiązkowe klasy „dla chętnych”.
Świetne wyniki młodych Finów to jednak owoc kilkudziecięcioletniej pracy nad udoskonalaniem ich systemu
edukacyjnego.
Zacznijmy od początku – przedszkole
Dla dzieci do 6 roku życia znajdzie się miejsce w tzw. ośrodkach opieki dziennej – przedszkolach. Mogą one
również uczestniczyć w zajęciach organizowanych dla mniejszych grup w domach prywatnych. Za obie
formy pobiera się opłaty dostosowane do wysokości zarobków rodziców malucha. Dzieci w wieku 6 lat mają
prawo do bezpłatnej opieki przedszkolnej. W 2010 roku edukacją przedszkolną były objęte wszystkie dzieci.
Czas do szkoły!
Kształcenie obowiązkowe trwa w Finlandii dziewięć lat. Należy nadmienić, że prawie wszystkie dzieci
wypełniają obowiązek szkolny. W szkołach powszechnych uczą się dzieci od 7 do 16-go roku życia.
Rok szkolny ma 190 dni i trwa od połowy sierpnia do końca maja. Minimalny godziniowy wymiar zajęć
dydaktycznych wynosi od 19 do 30 lekcji, w zależności od poziomu i liczby przedmiotów fakultatywnych. W
ciagu dwóch pierwszych lat nauki dzienny wymiar zajęć wynosi nie więcej niż 5 godzin lekcyjnych (godzina
lekcyjna to zazwyczaj 60 minut, z czego 45 jest przeznaczone na naukę, a 15 na przerwę), podczas gdy w
starszych klasach liczba ta wzrasta do 7. Uczniowie w klasach I – VI mają jednego nauczyciela do większości
przedmiotów (z wyjątkiem tych „specjalnych” jak: plastyka, muzyka, wychowanie fizyczne). W kolejnych
klasach wygląda to już zupełnie jak u nas – każdy przedmiot jest prowadzony przez innego nauczyciela.
Obowiązkowymi przedmiotami w szkole powszechnej (podstawowej) są: język ojczysty (fiński lub szwedzki)
i jego literatura, języki obce, ekologia, edukacja zdrowotna, religia lub etyka, historia, wiedza o
społeczeństwie, matematyka, fizyka, chemia, biologia, geografia, wychowanie fizyczne, muzyka, plastyka i
prace ręczne.
Dla kogo dodatkowa klasa?
Szkoła powszechna oferuje swoim uczniom dziesiątą, dodatkową klasę. Znajdą w niej miejsce ci, którzy nie
dostali się do szkoły średniej II stopnia lub potrzebują więcej czasu, by podjąć decyzję o wyborze kolejnej
szkoły. W ciągu dodatkowego roku uczniowie m.in. zapoznają się z możliwymi kierunkami kształcenia
zawodowego.
Ocenianie bez ocen
Nauczyciele oceniają postępy swoich uczniów na podstawie celów zapisanych w programie nauczania.
Wbrew temu, co słyszy się czasami o fińskim „bezocenowym” systemie nauczania – ocena stanowi stały
element życia szkoły i co najmniej raz w ciągu roku szkolnego każdy uczeń otrzymuje ogólny raport o swoich
wynikach. Osiągnięcia w nauce ocenia się zarówno w sposób ciągły, jak i za pomocą sprawdzianów
przeprowadzanych przez nauczycieli.
Po ukończeniu dziewięciu klas szkoły powszechnej uczniowie otrzymują świadectwo peruskoulun
päättötodistus. Poza tym, dodatkowe świadectwo otrzymują absolwenci X klasy.
Szkoła średnia
Na poziomie szkolnictwa średniego mamy dwa typy placówek: ogólnokształcącą szkołę średnią I stopnia i
zawodową szkołę średnią II stopnia, które realizowane są przez uczniów po 16-tym roku życia. Średnie
wykształcenie zawodowe można uzyskać zarówno w ramach kształcenia w szkole, poprzez uzyskanie
kwalifikacji na podstawie posiadanych kompetencji lub w ramach przyuczenia do zawodu. Kształcenie
zawodowe obejmuje 8 obszarów edukacyjnych (nauki humanistyczne i edukacja; kultura; nauki społeczne,
biznes i administracja; nauki ścisłe i przyrodnicze; technika, transport i komunikacja; środowisko i zasoby
naturalne; zdrowie, sport i opieka społeczna oraz turystyka i usługi gastronomiczne i w zakresie
gospodarstwa domowego) z 52 kwalifikacjami zawodowymi, które można uzyskać w ramach 120 różnych
programów.
Program nauczania dla ogólnokształcących szkół średnich II stopnia obejmuje 3 lata kształcenia. Uczniowie
mogą jednak skrócić lub wydłużyć ten okres i zrealizować go w 2 do 4 lat. Nauka kończy się tutaj
ogólnokrajowym egzaminem maturalnym, który składa się z testu języka ojczystego i 3 przedmiotów
wybieranych przez uczniów. Do takiego egzaminu mogą przystąpić również uczniowie zawodowej szkoły
średniej I stopnia.
Szkolnictwo wyższe
W Finlandi mamy dwa typy uczelni wyższych: uniwersytety i politechniki, często nazywane uniwersytetami
nauk stosowanych. Ten pierwszy kladzie nacisk na badania naukowe i dydaktykę, politechniki zaś
uwzględniają nauczanie praktyczne.
O ubieganie się o przyjęcie na uczelnię wyższą mogą starać się szczęśliwi „posiadacze” świadectw
dojrzałości.
Zgodnie z systemem przyznawania tytułów zawodowych w uniwersytetach, możliwe jest ukończenie
studiów na niższym lub wyższym poziomie. Tytuł zawodowy na niższym poziomie, odpowiadający tytułowi
licencjata (z podanym kierunkiem studiów, np. tytuł Bachelor opieki zdrowotnej, tytuł inżyniera), można
uzyskać po 3 latach studiów. Tytuł zawodowy na poziomie wyższym na większości kierunków otrzymuje się
po ukończeniu 2- letnich studiów. Uniwersytety prowadzą również studia podyplomowe kończące się
uzyskaniem tytułów: „licencjat” (po ukończeniu nieobowiązkowych pomagisterskich studiów wyższych) i
doktor (po ukończeniu studiów doktoranckich).
Administracja i zarządzanie
W Finlandii, edukacja leży w gestii Ministerstwa Edukacji i Kultury. Fińska Narodowa Rada Edukacji
współpracuje z Ministerstwem w celu rozwoju edukacyjnego, ustalenia celów, treści i metod szkolnictwa
podstawowego, średniego i dorosłych. Krajowa administracja edukacja steruje zapewnienia i rozwoju
kształcenia i szkolenia głównie poprzez finansowanie i informacji. Autonomia lokalna w edukacji jest dość
szeroka. Administracja lokalna jest obowiązkiem gmin. Gminy zarządzają większością przedszkoli, szkół
podstawowych i średnich, co daje poszczególnym szkołom dużą autonomię w tworzeniu własnych
programów nauczania. Fińskie uczelnie są finansowane przez państwo, ale, podobnie, posiadają szeroką
autonomię.
Autonomia nauczycieli
Fińscy nauczyciele mają duże możliwości wpływania na swoją pracę i rozwój szkół, w których pracują. Sami
decydują o metodach nauczania, które będą stosować. Większość nauczycieli uczestniczy w procesie
podejmowania decyzji oraz sporządzania lokalnych programów nauczania. Fińscy nauczyciele mogą również
wpływać na rozwój edukacji na poziomie krajowym. Nauczyciele mają zwykle swoją reprezentację w
grupach ekspertów zajmujących się przygotowywaniem reform szkolnictwa i nowych inicjatyw. Związek
zawodowy nauczycieli, który reprezentuje 95% fińskich nauczycieli, jest także jednym z najważniejszych
podmiotów przyczyniających się do rozwoju edukacji i szkolnictwa. Nauczyciele nie są oceniani za pomocą
norm zewnętrznych, czy formalnych. Dyrektorzy szkół są również nauczycielami, tym samym, do nich
również należy odpowiedzialność za jakość nauczania. W wielu szkołach dyrektorzy i nauczyciele prowadzą
wspólne dyskusje na temat minionego roku szkolnego i celów/planów na nadchodzący rok.
Status nauczyciela
W Finlandii nauczyciele posiadają status urzędników służby cywilnej. Zawód nauczyciela jest bardzo
popularny w Finlandii. Ilość osób ubiegających się o posadę nauczyciela wielokrotnie przewyższa liczbę
dostępnych miejsc, co motywuje do podnoszenia swoich kwalifikacji. Istnieje wiele przyczyn takiej
popularności. Wśród nich można znaleźć chociażby: wysoki status nauczyciela i autonomię w pracy, gdyż
system jest oparty na zaufaniu, a nie kontroli.
Płeć
Duża część zarówno fińskich, jak i polskich nauczycieli to kobiety. Jest tak zwłaszcza w edukacji
przedszkolnej, gdzie stanowią one ponad 90% nauczycieli. W szkołach średnich rozkład płci jest bardziej
zrównoważony. Średnia wartość dla wszystkich poziomów kształcenia – w Polsce około 24% wszystkich
nauczycieli to mężczyźni, w Finlandii około 32%.
Struktura wieku
Zawód nauczyciela w Finlandi starzeje się. Odsetek nauczycieli poniżej 40 r.ż. wynosi 33%, co jest poniżej
średniej OECD, zaś część nauczycieli pomiędzy 40 a 65 r.ż. jest wyższa od średniej OECD. Wiek emerytalny
między 60 a 65 r.ż. Emerytura waha się od 60 do 66% pensji nauczycielskiej.
W Finlandi to instytucje edukacyjne są odpowiedzialne za zatrudnianie swojego grona pedagogicznego.
Określają również rodzaj i liczbę potrzebnych stanowisk. Proces rekrutacji jest otwarty i informacje o
stanowiskach pracy są reklamowane w gazetach, profesjonalnych czasopismach i na odpowiednich
stronach internetowych. Każda placówka decyduje kto jest odpowiedzialny za wybór nowych nauczycieli.
To może być komitet edukacyjny, rada gminy, rada szkoły, czy – szczególnie w przypadku tymczasowych lub
krótkoterminowych nauczycieli zastępczych – dyrektor. Od nauczycieli wymaga się tytułu magistra i
odpowiedniego przygotowania pedagogicznego, ale inne kryteria są ustalane przez konkretne instytucje.
Celem jest wybór osoby, która jednocześnie posiada odpowiednie kwalifikacje i pasuje do danego
stanowiska, jak i do społeczności szkolnej. Nauczyciele mogą być odwołani tylko wtedy, gdy istnieje ku temu
uzasadniony powód. Takie przyczyny mogą mieć podłoże ekonomiczne lub produkcyjne, na przykład kiedy
nakład pracy nauczyciela zmniejsza się znacząco i trwale. Jednakże, zwolnienie jest możliwe jedynie wtedy,
gdy pracodawca nie jest w stanie zaoferować nauczycielom innej pracy lub wyszkolić ich na inne
stanowisko. Nauczyciele mogą być również zwolnieni, gdy nie są w stanie wykonywać swoich obowiązków
w sposób właściwy.
Wynagrodzenie
Warunki pracy dla nauczycieli są negocjowane w odstępach od jednego do trzech lat, wspólnie z lokalnymi
władzami i związkiem zawodowym edukacji w Finlandi , przez co nie istnieją ustawowe wynagrodzenia w
ścisłym tego słowa znaczeniu. Wynagrodzenia nauczycieli są wyliczane w oparciu o ich zadania, potrzeby,
wyniki pracy i doświadczenie zawodowe. Płace nauczycieli są ustalane na poziomie krajowym w ramach
układów zbiorowych pracy dla państwa i miejskich urzędników sektora edukacji. Ilość obowiązków
dydaktycznych nauczyciela oraz możliwość gromadzenia dodatkowych godzin ma wpływ na wysokość
wynagrodzenia, tak samo jak dodatkowe obowiązki. Pracodawcy mogą również wypłacić premię na
podstawie wyników pracy poszczególnych nauczycieli.
Poziom nauczania Polska Finlandia (średnie roczne)
Przedszkole 49 005 zł / 11 709 € 32 295 €
Szkoła podstawowa 56 168 zł / 13 420 € 43 919 €
Gimnazjum 57 079 zł / 13 638 € 48 377 €
Szkoła średnia 55 821 zł / 13 337 € 54 324 €
Ilość godzin pracy
Godziny pracy większości nauczycieli w Finlandii opierają się na ich obowiązkach dydaktycznych. Ich liczna
waha się między 16 a 24 lekcjami (po 45 minut) w tygodniu, w zależności od przedmiotu i rodzaju instytucji.
Porównując z innymi krajami, liczba godzin dydaktycznych w Finlandi jest poniżej średniej OECD. Jest to
185-195 dni szkolnych w roku. Nauczyciele nie są zobowiązani do bycia w szkole w dni, kiedy nie mają lekcji
lub innych szczególnych obowiązków. Poza nauczaniem, zadania nauczycieli obejmują planowanie zajęć i
pracę przed- i po zajęciach w klasie. Większość nauczycieli pracuje na pełen etat, choć niektórzy z nich
pracują w niepełnym wymiarze godzin. Za taki uważa się, gdy łączna liczba zajęć/lekcji nauczyciela wynosi
mniej niż 16 tygodniowo.
Awans
Nauczyciele w Finlandii mają zazwyczaj wiele możliwości do rozwoju własnego profesjonalizmu. Jednakże,
w kwestiach awansu, kariera nauczyciela w Finlandii jest płaska. Jedynym ruchem w karierze jest możliwość
ubiegania się o stanowisko dyrektora. Nie ma formalnego związku między kształceniem ustawicznym a
możliwością awansu.
Doszkalanie nauczycieli
W Finlandi coraz więcej uwagi poświęca się motywacji własnej kształcenia ustawicznego. Władze lokalne
wspierają je w finansowych granicach możliwości i przy wsparciu finansowym ze strony państwa. Państwo
jest przede wszystkim odpowiedzialne za doszkalanie nauczycieli, co jest istotne dla realizacji polityki
edukacyjnej i przez które promuje swoje cele. Instytucje edukacyjne i nauczyciele są wspierani przez
fundusze rządowe w zakresie reform istotnych dla polityki edukacyjnej. Ciągłe doszkalanie się jest
obowiązkowe dla nauczycieli. Na ogół, nauczyciele są zobowiązani do uczestniczenia w szkoleniach przez minimum 3 dni w roku.
Wymagane kwalifikacje
W Finlandii kadra nauczycielska i zarząd kierowniczy w żłobkach posiadają zazwyczaj tytuł licencjata.
Pedagodzy w placówkach przedszkolnych i opiekuńczych posiadają uniwersytecki lub politechniczny tytuł
licencjata lub kwalifikacje, które określano wcześniej jako policealne kwalifikacje zawodowe. Mogą im
pomagać inni specjaliści zajmujący się opieką nad dziećmi, posiadający odpowiednie kwalifikacje zawodowe
na poziomie średnim I stopnia. Nauczyciele na poziomie przedszkolnym są albo posiadającymi tytuł
licencjata w dziedzinie pedagogiki nauczycielami wychowania przedszkolnego albo nauczycielami
kształcenia zintegrowanego. Nauczycieli uniwersyteckich obowiązuje na ogół wymóg posiadania stopnia
naukowego doktora lub innego tytułu/stopnia naukowego. Na większości poziomów swojej edukacji,
przyszli nauczyciele są zobowiązani do corocznych praktyk. Uznają je za przywilej i uczestniczą w nich
aktywnie. Kwalifikacje dla nauczycieli przedmiotowych w Finlandii zależą od poziomu szkoły. Aby być
wykwalifikowanym nauczycielem przedmiotu w szkole podstawowej, osoba musi posiadać:
1. wyższe wykształcenie (tytuł magistra)
2. studia za 60 punktów ECTS (35 tygodni) na kierunku, który kształci w dziedzinie mającej
stanowić główny przedmiot nauczania
3. 60 punktów ECTS studiów pedagogicznych nauczycielskich
Żeby być wykwalifikowanym nauczycielem w szkole średniej, trzeba mieć:
1. wyższe wykształcenie (tytuł magistra)
2. co najmniej 120 punktów ECTS na kierunku, który kształci w dziedzinie mającej stanowić główny
przedmiot nauczania i co najmniej 60 punktów ECTS w innym możliwym przedmiocie
3. co najmniej 60 punktów ECTS nauczycielskich studiów pedagogicznych
Aby być wykwalifikowanym do nauczania w fińskiej szkole, nauczyciele muszą także posiadać
doskonałą znajomość języka nauczania w szkole (zwykle fińskiego lub szwedzkiego).