Fotografowanie ryb akwariowych

Fotografowanie przyrody jest zajęciem niezwykle pasjonującym, nic więc dziwnego że pragniemy zarejestrować na zdjęciach lub slajdach zdarzenia w naszych akwariach. W czasie robienia zdjęć akwarystycznych napotykamy jednak na szereg problemów technicznych takich jak:

• małe rozmiary fotografowanych ryb

• niewystarczająca ilość światła i trudności z oswiatleniem ryb

• ruchliwość fotografowanych obiektów i ich rozmiary

• specyficzne odbijanie światła przez ciała ryb i zmiany kolorów z tym związane

• nieprzejrzyste środowisko wodne

Małe rozmiary fotografowanych obiektów powodują że do wykonania interesującego zdjęcia, na którym ryby zajmują znaczną część powierzchni materiału fotograficznego, konieczne jest znaczne zbliżenie do fotografowanego przedmiotu. Dziedzina fotografii zajmująca się fotografowaniem z niewielkich odległości (w celu uzyskania dużego odwzorowania) nazywa się makrofotografią. W makrofotografii występują specyficzne optyczne problemy, które nie występują, lub są nieznaczące dla innych rodzajów fotografii, takie jak:

• mała głębia ostrości

• utrata światła przy dużych odwzorowaniach

• dyfrakcja

Głębia ostrości to zjawisko polegające na tym że na zdjęciu obiekty znajdujące się w odległości ostrzenia i w pewnym przedziale odległości są ostre a poza tym przedziałem - nieostre. Głębia ostrości zależy od ogniskowej obiektywu, wielkości przysłony i odległości od fotografowanego przedmiotu. W praktyce fotografii akwarystycznej głębia ostrości często jest mniejsza niż 1cm. Jeżeli zdjęcie ryby ma być interesujące, masz model musi zajmować w kadrze znaczną jego powierzchnię. Czym mniejsza rybka tym trudniej jest uzyskać odpowiednie odwzorowanie. W celu zwiększenia powierzchni kadru zajmowanej przez obiekt należy odpowiednio przybliżyć aparat do modela. Większość aparatów automatycznych nie pozwala jednak robić zdjęć z odległości mniejszej niż 1 metr. W przypadku lustrzanek jednoobiektywowych standardowe obiektywy pozwalają na zrobienie zdjęcia z ok. 30

centymetrów. Jest kilka sposobów na zmniejszenie odległości pomiędzy aparatem a obiektem: stosowanie specjalnych obiektywów makro (zazwyczaj bardzo drogich), stosowanie soczewek nasadkowych, lub stosowanie pierścieni pośrednich. Soczewki nasadkowe nakłada się na obiektyw w rezultacie czego uzyskuje się z obiektywu i soczewki układ optyczny o ogniskowej krótszej niż obiektyw o środku optycznym odsuniętym nieco bardziej od filmu niż w standardowym obiektywie co pozwala zbliżyć się bardziej do fotografowanego obiektu. Soczewki stanowią jednak dodatkowy element optyczny który obniża jakość optyczną zdjęcia, zwłaszcza na krawędziach kadru. Pierścienie pośrednie i mieszki to elementy pozwalające odsunąć obiektyw od korpusu aparatu, a co za tym idzie - od materiału światłoczułego. Pierścienie pośrednie nie powodują większej utraty jakości optycznej ale w miarę odsuwania obiektywu od korpusu następuje utrata części światła która przechodzi przez obiektyw.

Zwiększenie głębi ostrości jest możliwe przez zmniejszenie otworu przesłony. Nie można jednak bez końca zmniejszać otworu przesłony - czym jest on mniejszy tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia zauważalnego zjawiska dyfrakcji. Dyfrakcja polega na ugięciu się promieni światła w pobliżu krawędzi otworu w efekcie czego uzyskujemy różne efekty barwne na zdjęciach, najczęściej polegające na występowaniu okresowych przebarwień na krawędziach obiektu.

1

Szczegółowe informacje o opisanych wyżej zjawiskach optycznych można znaleźć na stronach:

• Strona o fotografowaniu grzybów Marka Snowarskiego (http://www.grzyby.pl/ffoto.htm)

• Krótki kurs podstaw makrofotografii Marka Wyszomirskiego (http://www.fotografia-przyrodnicza.prv.pl/porady/)

• Lens Tutorial (http://photo.net/photo/optics/lensTutorial.html) Zazwyczaj w domowych akwariach nie ma wystarczającej ilości światłą do zrobienia udanego zdjęcia.

Nie można ustawiać bardzo długich czasów ekspozycji bo fotografowane ryby poruszają się. Nie jest najlepszym rozwiązaniem stosowanie wysokoczułych materiałów fotograficznych o czułościach 1600

ISO lub większych gdyż ich jakość wraz ze wzrostem czułości gwałtownie się pogarsza. Inną przeszkodą w uzyskaniu odpowiedniej barwy na zdjęciach jest fakt że światło świetlówki nie posiada ciągłego widma a dodatkowo jest to światło bardziej niebieskie niż światło białe. Pozostaje więc jedynie użycie dodatkowego źródła światła - specjalnych lamp fotograficznych lub lampy błyskowej (flesza) tak ustawionego żeby uzyskać odpowiedni efekt Użycie flesza ma tą zaletę że ryby są oświetlane przez ułamek sekundy - zazwyczaj mniej niż 1ms co eliminuje efekt poruszenia na zdjęciach.

Ciało ryb - a przynajmniej u niektórych gatunków - odbija światło w taki sposób że obserwowane barwy mocno zależą od kąta padania światła i kąta pod jakim następuje obserwacja. Barwy jakie obserwujemy w akwarium powstają najczęściej na skutek oświetlenia ryb światłem od góry i obserwowanym z boku.

Jeżeli chcemy na zdjęciu uzyskać podobny do obserwowanego efekt należy dążyć do podobnego sposobu przechodzenia światła przez akwarium. Oświetlenie od góry powoduje silne rozproszenie strumienia świetlnego a więc utratę części energii wyemitowanej w błysku flesza.

Środowisko wodne w jakim żyją ryby nie jest tak przejrzyste jak powietrze. Często w wodzie znajdują się zawieszone glony z grup brunatnic lub sinic, często produkty przemiany materii. Wszystko to powoduje że światło przechodzące przez akwarium i odbierane przez aparat czy obserwatora nie jest białe co powoduje pewne zafałszowanie kolorów. Przy dużym stężeniu zanieczyszczeń w wodzie są one bardzo na zdjęciach widoczne co mocno psuje efekt zdjęcia.

2

Sprzęt i metody fotografowania ryb akwariowych

Podstawowym typem aparatu używanym w fotograf akwarystycznej jest lustrzanka jednoobiektywowa.

Do lustrzanek jednoobiektywowych należą między innymi aparaty typu Zenit, Practica, Nikon serii F, Pentax, Minolta Dynax, Canon EOS i T, Pentacon Six, Kijew 80, 88, Kijew 6x. Nie oznacza to że innymi rodzajami aparatów nie można robić udanych zdjęć akwarystycznych. Jest to jednak trudniejsze i wymaga dodatkowych zabiegów.

1. Najstarszą metodą fotografowania ryb akwariowych jest metoda "dwóch szyb".

Polega ona na tym że do akwarium, na całej jego długości wprowadza się dwie szyby, pomiędzy które wpuszcza się rybki. Odległość między szybami nie może być dużo większa niż głębia ostrości -

zazwyczaj więc jest tak duża jak szerokie są ryby. Wstawienie szyb ma za zadanie wyeliminować problem ustawiania ostrości i dlatego ta metoda jest stosowana do dziś szczególnie przy robieniu zdjęć średnio i wielko-formatowych.

Metoda ta wymaga oświetlenia światłem

stałym. Używanie lampy błyskowej jest

możliwe lecz trudne gdyż wstawione

szyby powodują odblaski, które można

wyeliminować poprzez odpowiednie

ustawienie aparatu i oświetlenia. Uwaga:

należy stosować oświetlenie halogenowe

gdyż tylko ono ma odpowiednią barwę i

widmo światła (oświetlenie żarowe -

żarówki mają światło zbyt żółte a

neonówki - zbyt niebieskie i brak

ciągłego widma co fałszuje kolory) W

celu uatrakcyjnienia zdjęcia należy w

akwarium posadzić rośliny - oczywiście

poza obszarem ogrodzonym przez szyby.

Zazwyczaj mimo stosowania bardzo

jasnych lamp, ilość

światła jest

niewystarczająca aby robić te zdjęcia bez

statywu. Należy dodatkowo pamiętać że

ryby to istoty ruchliwe a dodatkowo znajdują się w ruchomym środowisku wodnym więc nie powinno się wydłużać czasu naświetlania bardziej niż 1/8 sekundy.

Metoda ma sporo zalet. Jest jednak pracochłonna, i czasochłonna stresuje ryby i nie nadaje się zupełnie do robienia zdjęć obrazujących zachowanie ryb. Dodatkowo nie nadaje się do robienia zdjęć rybom zmieniającym barwę pod wpływem stresu.

W tej metodzie - jak i w pozostałych, należy pamiętać by oś optyczna obiektywu była w miarę możliwości prostopadła do szyby akwarium, bo w innych przypadkach pojawią się niepożądane zniekształcenia obrazu.

3

2. Metoda z oświetleniem ukośnym.

W tej metodzie lampa

błyskowa jest

umieszczana na

specjalnej stopce dzięki

której istnieje

możliwość kierowania

światła błyskowego pod

kątem ostrym do osi

optycznej obiektywu.

Światło lampy

błyskowej przechodzi

częściowo przez szkło

akwarium a częściowo

się od niego odbija.

Należy tak ustawić

aparat i lampę aby

strumień

światła

odbitego od przedniej szyby nie trafiał w obiektyw. Rysunek pokazuje uproszczony bieg promieni światła. Kolorem czerwonym zaznaczono promień odbity od szyby którego należy unikać. Reflektor lampy błyskowej należy ustawić na wartość 50 lub 85mm - czym większa wartość tym mniejsze prawdopodobieństwo zarejestrowania odblasków ale wraz z wyciąganiem reflektora słabnie oświetlenie otoczenia fotografowanego obiektu.

Aby umieścić odpowiednio lampę można ją trzymać w ręku (pamiętając o podłączeniu synchronizacji), na statywie lub na specjalnej stopce do makrofotografii. Stopkę taką, produkcji rosyjskiej można nabyć na giełdach fotograficznych lub w komisach ze sprzętem foto w cenie ok. 30plz. Niestety wyrób rosyjski nie jest zbyt trwały i często po krótkim czasie używania powstają w nim wewnętrzne zwarcia. Stopkę taką można wykonać z modeliny, adaptera "slave" do lamp błyskowych i starej lampy. Metoda ta nie wymaga sterowania długością błysku przez system TTL, więc może być wykorzystywana przy robieniu zdjęć starszymi lustrzankami np. aparatami Zenit.

W metodzie tej należy używać obiektywów od dłuższej ogniskowej np. 85 lub 135mm. Czym bliżej szyby akwarium znajdzie się przednia soczewka obiektywu tym większe prawdopodobieństwo że na zdjęciu nie będzie widać odblasków. Należy też zadbać by w pomieszczeniu w którym znajduje się akwarium nie było niepotrzebnych źródeł światła mogących powodować powstanie odblasków. W celu uniknięcia dodatkowych odblasków dobrze jest ubrać się w ciemny strój - należy pamiętać że światło lampy błyskowej po opuszczeniu akwarium odbije się od wszystkiego co jest na zewnątrz akwarium.

Dobór przesłony należy przeprowadzić eksperymentalnie - dzięki specyficznemu ułożeniu torów optycznych w dość szerokim zakresie odwzorowań jest możliwe utrzymanie tych samych parametrów ekspozycji. Np. dla lampy o GN 40(metryczne), obiektywie 105mm i filmie 100ISO i kącie pomiędzy osią obiektywu a strumieniem lampy ok. 35 stopni, odwzorowanie ok. 2:1, przesłona wynosi 16-11 przy czystej wodzie. Należy pamiętać o wprowadzeniu korekcji w zależności od stopnia przejrzystości wody.

W czasie robienia zdjęć można aparat trzymać w dłoniach. Można odchylać go od poziomu w dół, nie należy odchylać go w górę - zwiększa się prawdopodobieństwo zarejestrowania odblasku.

Zaletami tej metody są:

• prostota i dostępność sprzętu

• stosowanie "długich" obiektywów co pozwala pokazać szczegóły ryb

• możliwość łatwego nadążania za poruszającymi się rybami

4

• oświetlenie ryb pod kątem co pozwala na naturalne odwzorowanie barw

• możliwość stosowania tej metody w przypadku robienia zdjęć przez podwójne szyby akwarium (np.

w zoo)

• stosunkowo mała wrażliwość metody na zabarwienie wody (należy pamiętać o korekcji!)

• możliwość robienia zdjęć pod dość dużym kątem

• brak zależności parametrów ekspozycji od sposobu odbijania światła przez ryby Wadami tej metody są:

• konieczność używania drogiego sprzętu

• czułość metody na zanieczyszczenia wody

• dość duże rozproszenie światła co zazwyczaj nie pozwala na uzyskanie maksymalnej głębi ostrości

• brak możliwości fotografowania ryb w kryjówkach

3. Metoda z oświetleniem przednim.

W metodzie tej reflektor lampy błyskowej jest umieszczany na przedniej szybie akwarium, w pobliżu miejsca gdzie oś optyczna obiektywu przecina szybę akwarium. Reflektor lampy należy nastawić na wartość jak najmniejszą (najszerszy kąt rozsyłania światła). Sama lampa powinna być podłączona do aparatu przewodem synchronizującym. W metodzie tej należy stosować aparaty które posiadają możliwość sterowania błyskiem lampy na podstawie światła odbitego od materiału fotograficznego (TTL) lub na podstawie przedbłysku odbitego od migawki (E-TTL).

Najlepsze wyniki daje użycie punktowego pomiaru światła z odpowiednią korektą.

Zaletami tej metody są:

• możliwość fotografowania ryb kryjących się w niedostępnych od góry kryjówkach

• brak strat światła - można fotografować przy maksymalnych przesłonach

• mała wrażliwość na zabrudzone szyby akwarium

5

• mała wrażliwość na przejrzystość wody

Wadami tej metody są:

• oświetlenie przednie - ryby wydają się mniej kolorowe

• brak oświetlenia dalszych elementów akwarium

• powstawanie odbłysków od tylnej ściany akwarium - nie należy robić zdjęć tą metodą gdy tylnia ściana akwarium nie jest przesłonięta np. skałami lub roślinami

• brak możliwości korzystania z tej metody gdy akwarium na podwójne szyby (powstają specyficzne odblaski od dwóch szyb)

• konieczność używania drogiego sprzętu

Istnieje możliwość wykorzystania tej metody przy fotografowaniu aparatami nie posiadającymi sterowania błyskiem za pomocą pomiaru TTL - konieczna jest lampa z regulatorem tyrystorowym kosztująca ok. 150plz. W tym przypadku należy lampę umieszczać tak by odległość czujnika regulatora (z przodu lampy) do żarnika lampy była podobna do odległości punktu przecięcia osi optycznej obiektywu z szybą akwarium do żarnika lampy. Dodatkowo, w celu wyeliminowania wpływu odbić od powierzchni ściany akwarium na pracę czujnika, należy reflektor lampy wyposażyć w kołnierz szczelnie dociskany do szyby akwarium. Kołnierz taki można wykonać z uszczelki lub z tektury. Zazwyczaj mimo kołnierza sterowanie za pomocą regulatora tyrystorowego daje zdjęcia lekko prześwietlone - należy ten efekt korygować za pomocą przesłony w obiektywie.

4. Metoda z górnym oświetleniem.

W metodzie tej lampa

błyskowa podłączona

przewodem

synchronizującym do

aparatu jest umieszczana

nad wodą w akwarium w

pobliżu przedniej szyby

akwarium. Metoda ta

bezwzględnie wymaga

sterowania błysku za

pomocą pomiaru TTL.

Możliwe jest

wykorzystanie lampy z

regulatorem

tyrystorowym ale

wymaga demontażu

lampy - czujnik należy

przenieść przed przednią

szybę akwarium. Reflektor lampy należy ustawić w położenie opowiadające możliwie najkrótszej ogniskowej np. 28mm.

Przy ustalaniu położenia lampy i aparatu należy brać pod uwagę że światło lampy rozsyłane w maksymalnie szeroki kąt może wpadać bezpośrednio w obiektyw - aby to zjawisko wyeliminować należy wykorzystać zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia na granicy szkło - powietrze. Ze wzoru na kąt granicznego odbicia przy przyjęciu że szkło ma współczynnik załamania ok. 1.5 wynika że kąt padania światła na płaszczyznę szkła w okolicy obiektywu powinien nie być mniejszy niż 41.8 stopnia. Taką wartość jest łatwo uzyskać jeżeli odległość najdalszej krawędzi reflektora lampy od płaszczyzny przedniej soczewki obiektywu jest mniejsza niż odległość w pionie od reflektora lampy do osi optycznej 6

obiektywu.

Przy sterowaniu błyskiem należy włączyć punktowy pomiar światła w aparacie a do tego zastosować korektę jasności błysku - zazwyczaj ok. 0.7EV.

Zaletami tej metody są:

• górne oświetlenie oddające naturalne kolory ryb i miękkie oświetlenie innych elementów akwarium

• mała czułość na zabrudzenia szyby akwarium

• możliwość - w ograniczonym zakresie - nadążania za poruszającymi się rybami

• możliwość fotografowania ryb w ciekawych sytuacjach i zdjęcia "grupowe" a także ryb znajdujących się blisko powierzchni i przedniej szyby akwarium

Wadami tej metody są:

• konieczność używania drogiego sprzętu

• czułość metody na zanieczyszczenia wody

• dość duże rozproszenie światła co zazwyczaj nie pozwala na uzyskanie maksymalnej głębi ostrości

• brak możliwości fotografowania ryb w kryjówkach

Metodę tę można rozwinąć - wsuwając reflektor lampy błyskowej do wody - daje to bardzo ciekawe efekty oświetleniowe. Aby nie uszkodzić lampy należy reflektor lampy umieścić w szczelnym woreczku foliowym.

Jeżeli fotografia ma obejmować dużą część akwarium oświetlenie jedną lampą może powodować że fotografowany obszar będzie nierównomiernie oświetlony. Wtedy należy użyć dwu lub więcej lamp błyskowych lub bardziej rozproszyć światło lampy - np. poprzez włożenie reflektora lampy do niewielkiego, mlecznego pojemnika plastikowego pływającego po powierzchni wody. W celu jeszcze lepszego rozproszenia światła lampy można nad akwarium umieścić "daszek" z białego kartonu w przekroju pół-eliptycznym i oświetlić go jedną lub kilkoma lampami od dołu tak by światło lamp odbite od kartonu i rozproszone trafiło od wody.

5. Używanie lustrzanek dwuobiektywowych w fotografii akwarystycznej.

Za pomocą lustrzanek dwuobiektywowych jest możliwe wykonywanie zdjęć akwarystycznych przedstawiających duże wycinki akwariów. Główną wadą tych aparatów w fotografii akwarystycznej jest minimalna odległość ostrzenia - ok. 0.5m.

Z takiej odległości przy obiektywach 80mm można zrobić zdjęcie małego akwarium ale nie pojedynczej ryby. W celu wykonania zdjęć należy postępować podobnie jak w metodzie 4 z kartonowym rozpraszaczem światła lub z pojemnikiem rozpraszającym światło. Trzeba się także zaopatrzyć w odpowiednio długi przewód synchronizujący.

6. Używanie aparatów z celownikiem lunetowym.

Aparaty z celownikiem lunetowym (także automaty i półautomaty) mogą być wykorzystywane w fotografii akwarystycznej w bardzo ograniczonym zakresie.

Aparaty te zazwyczaj nie posiadają wymiennych obiektywów a minimalna odległość ostrzenia to 0.5m (dla aparatów typu focus-free 1m). Aparaty nie posiadające możliwości synchronizacji zewnętrznej lampy błyskowej mogą być wykorzystane tylko przy zastosowaniu wysokoczułego filmu (np. 1600 ISO) - jeżeli 7

ich konstrukcja pozwala na stosowanie takich materiałów - i po wyłączeniu wbudowanej lampy błyskowej.

W przypadku aparatów potrafiących synchronizować lampę błyskową należy zastosować metodę 4 z doświadczalnie dobraną przysłoną.

Ustawienie ostrości na aparacie z celownikiem lunetkowym jest trudne ale możliwe - należy przyjąć że odległość widziana przez aparat "wydłuża" się w wodzie o 30%.

Jeżeli więc chcemy wykonać zdjęcie ryby która znajduje się w odległości 15cm od szyby akwarium a aparat posiada minimalną odległość ostrzenia 0.5m należy aparat ustawić w odległości ok. 30cm od przedniej szyby akwarium.

7. Inne uwagi.

Wykonując zdjęcia rybom akwariowym należy przestrzegać zasad ogólnie znanych w fotografom. Należy pamiętać że stosowanie materiałów fotograficznych o wyższej czułości daje zdjęcia o gorszej kolorystyce i większym ziarnie. Należy pamiętać że materiały fotograficzne, zwłaszcza negatywy posiadają dość szeroką tolerancję na błędy doboru nastaw naświetlenia. Mimo jednak dużej tolerancji złe dobranie parametrów powoduje że uzyskane kolory są niezadowalające: w przypadku zdjęć prześwietlonych występują duże kontrasty a w przypadku zdjęć niedoświetlonych kontrasty zbyt małe a nasycenie kolorów - słabe. Dodatkowo uzyskany kolor mocno zależy od laboratorium obrabiającego materiał.

W przypadku wykonywania zdjęć aparatami posiadającymi system TTL sterowania błyskiem ustawienie korekcji często mniej zależy nie od ubarwienia ryby ale od otoczenia. I tak: zdjęcie kirysa spiżowego na białym żwirku wymaga korekty +1.7..+2EV a w przypadku tego samego kirysa na żwirku czarnym można śmiało nie stosować korekty lub korektę - 0.3EV.

Wojciech Hehn

[e-mail]

8