Sprzęt i metody fotografowania ryb akwariowych

Podstawowym typem aparatu używanym w fotografi akwarystycznej jest lustrzanka jednoobiektywowa. Do lustrzanek jednoobiektywowych należą między innymi aparaty typu Zenit, Practica, Nikon serii F, Pentax, Minolta Dynax, Canon EOS i T, Pentacon Six, Kijew 80, 88, Kijew 6x. Nie oznacza to że innymi rodzajami aparatów nie można robić udanych zdjęć akwarystycznych. Jest to jednak trudniejsze i wymaga dodatkowych zabiegów.

1. Najstarszą metodą fotografowania ryb akwariowych jest metoda "dwóch szyb". Polega ona na tym że do akwarium, na całej jego długości wprowadza się dwie szyby, pomiędzy które wpuszcza się rybki. Odległość między szybami nie może być dużo większa niż głębia ostrości - zazwyczaj więc jest tak duża jak szerokie są ryby. Wstawienie szyb ma za zadanie wyeliminować problem ustawiania ostrości i dlatego ta metoda jest stosowana do dziś szczególnie przy robieniu zdjęć średnio i wielko- formatowych.

Rysunek: Wojciech Hehn

    Metoda ta wymaga oświetlenia światłem stałym. Używanie lampy błyskowej jest możliwe lecz trudne gdyż wstawione szyby powodują odblaski, które można wyeliminować poprzez odpowiednie ustawienie aparatu i oświetlenia. Uwaga: należy stosować oświetlenie halogenowe gdyż tylko ono ma odpowiednią barwę i widmo światła (oświetlenie żarowe - żarówki mają światło zbyt żółte a neonówki - zbyt niebieskie i brak ciągłego widma co fałszuje kolory) W celu uatrakcyjnienia zdjęcia należy w akwarium posadzić rośliny - oczywiście poza obszarem ogrodzonym przez szyby. Zazwyczaj mimo stosowania bardzo jasnych lamp, ilość światła jest niewystarczająca aby robić te zdjęcia bez statywu. Należy dodatkowo pamiętać że ryby to istoty ruchliwe a dodatkowo znajdują się w ruchomym środowisku wodnym więc nie powinno się wydłużać czasu naświetlania bardziej niż 1/8 sekundy.

Metoda ma sporo zalet. Jest jednak pracochłonna, i czasochłonna stresuje ryby i nie nadaje się zupełnie do robienia zdjęć obrazujących zachowanie ryb. Dodatkowo nie nadaje się do robienia zdjęć rybom zmieniającym barwę pod wpływem stresu.
W tej metodzie - jak i w pozostałych, należy pamiętać by oś optyczna obiektywu była w miarę możliwości prostopadła do szyby akwarium, bo w innych przypadkach pojawią się niepożądane zniekształcenia obrazu.

2. Metoda z oświetleniem ukośnym.

    W tej metodzie lampa błyskowa jest umieszczana na specjalnej stopce dzięki której istnieje możliwość kierowania światła błyskowego pod kątem ostrym do osi optycznej obiektywu. Światło lampy błyskowej przechodzi częściowo przez szkło akwarium a częściowo się od niego odbija. Należy tak ustawić aparat i lampę aby strumień światła odbitego od przedniej szyby nie trafiał w obiektyw. Rysunek pokazuje uproszczony bieg promieni światła. Kolorem czerwonym zaznaczono promień odbity od szyby którego należy unikać. Reflektor lampy błyskowej należy ustawić na wartość 50 lub 85mm - czym większa wartość tym mniejsze prawdopodobieństwo zarejestrowania odblasków ale wraz z wyciąganiem reflektora słabnie oświetlenie otoczenia fotografowanego obiektu.

Rysunek: Wojciech Hehn

    Aby umieścić odpowiednio lampę można ją trzymać w ręku (pamiętając o podłączeniu synchronizacji), na statywie lub na specjalnej stopce do makrofotografi. Stopkę taką, produkcji rosyjskiej można nabyć na giełdach fotograficznych lub w komisach ze sprzętem foto w cenie ok. 30plz. Niestety wyrób rosyjski nie jest zbyt trwały i często po krótkim czasie używania powstają w nim wewnętrzne zwarcia. Stopkę taką można wykonać z modeliny, adaptera "slave" do lamp błyskowych i starej lampy.

Metoda ta nie wymaga sterowania długością błysku przez system TTL, więc może być wykorzystywana przy robieniu zdjęć starszymi lustrzankami np. aparatami Zenit.

    W metodzie tej należy używać obiektywów od dłuższej ogniskowej np. 85 lub 135mm. Czym bliżej szyby akwarium znajdzie się przednia soczewka obiektywu tym większe prawdopodobieństwo że na zdjęciu nie będzie widać odblasków. Należy też zadbać by w pomieszczeniu w którym znajduje się akwarium nie było niepotrzebnych źródeł światła mogących powodować powstanie odblasków. W celu uniknięcia dodatkowych odblasków dobrze jest ubrać się w ciemny strój - należy pamiętać że światło lampy błyskowej po opuszczeniu akwarium odbije się od wszystkiego co jest na zewnątrz akwarium. Dobór przesłony należy przeprowadzić eksperymentalnie - dzięki specyficznemu ułożeniu torów optycznych w dość szerokim zakresie odwzorowań jest możliwe utrzymanie tych samych parametrów ekspozycji. Np. dla lampy o GN 40(metryczne), obiektywie 105mm i filmie 100ISO i kącie pomiędzy osią obiektywu a strumieniem lampy ok. 35 stopni, odwzorowanie ok. 2:1, przesłona wynosi 16-11 przy czystej wodzie. Należy pamiętać o wprowadzeniu korekcji w zależności od stopnia przejrzystości wody. W czasie robienia zdjęć można aparat trzymać w dłoniach. Można odchylać go od poziomu w dół, nie należy odchylać go w górę - zwiększa się prawdopodobieństwo zarejestrowania odblasku.

Zaletami tej metody są:

 prostota i dostępność sprzętu,

 stosowanie "długich" obiektywów co pozwala pokazać szczegóły ryb,

 możliwość łatwego nadążania za poruszającymi się rybami,

 oświetlenie ryb pod kątem co pozwala na naturalne odwzorowanie barw

 możliwość stosowania tej metody w przypadku robienia zdjęć przez podwójne szyby akwarium (np. w zoo),

 stosunkowo mała wrażliwość metody na zabarwienie wody (należy pamiętać o korekcji!),

 możliwość robienia zdjęć pod dość dużym kątem,

 brak zależności parametrów ekspozycji od sposobu odbijania światła przez ryby

Wadami tej metody są:

 konieczność używania drogiego sprzętu,

 czułość metody na zanieczyszczenia wody,

 dość duże rozproszenie światła co zazwyczaj nie pozwala na uzyskanie maksymalnej głębi ostrości

 brak możliwości fotografowania ryb w kryjówkach

3. Metoda z oświetleniem przednim.

    W metodzie tej reflektor lampy błyskowej jest umieszczany na przedniej szybie akwarium, w pobliżu miejsca gdzie oś optyczna obiektywu przecina szybę akwarium. Reflektor lampy należy nastawić na wartość jak najmniejszą (najszerszy kąt rozsyłania światła). Sama lampa powinna być podłączona do aparatu przewodem synchronizującym. W metodzie tej należy stosować aparaty które posiadają możliwość sterowania błyskiem lampy na podstawie światła odbitego od materiału fotograficznego (TTL) lub na podstawie przedbłysku odbitego od migawki (E-TTL).

Rysunek: Wojciech Hehn

Najlepsze wyniki daje użycie punktowego pomiaru światła z odpowiednią korektą.

Zaletami tej metody są:

 możliwość fotografowania ryb kryjących się w niedostępnych od góry kryjówkach,

 brak strat światła - można fotografować przy maksymalnych przesłonach

 mała wrażliwość na zabrudzone szyby akwarium

 mała wrażliwość na przejrzystość wody

Wadami tej metody są:

 oświetlenie przednie - ryby wydają się mniej kolorowe

 brak oświetlenia dalszych elementów akwarium

 powstawanie odbłysków od tylnej ściany akwarium - nie należy robić zdjęć tą metodą gdy tylnia ściana akwarium

 nie jest przesłonięta np. skałami lub roślinami,

 brak możliwości korzystania z tej metody gdy akwarium na podwójne szyby (powstają specyficzne odblaski od dwóch szyb),

 konieczność używania drogiego sprzętu.

    Istnieje możliwość wykorzystania tej metody przy fotografowaniu aparatami nie posiadającymi sterowania błyskiem za pomocą pomiaru TTL - konieczna jest lampa z regulatorem tyrystorowym kosztująca ok. 150plz. W tym przypadku należy lampę umieszczać tak by odległość czujnika regulatora (z przodu lampy) do żarnika lampy była podobna do odległości punktu przecięcia osi optycznej obiektywu z szybą akwarium do żarnika lampy. Dodatkowo, w celu wyeliminowania wpływu odbić od powierzchni ściany akwarium na pracę czujnika, należy reflektor lampy wyposażyć w kołnierz szczelnie dociskany do szyby akwarium. Kołnierz taki można wykonać z uszczelki lub z tektury. Zazwyczaj mimo kołnierza sterowanie za pomocą regulatora tyrystorowego daje zdjęcia lekko prześwietlone - należy ten efekt korygować za pomocą przesłony w obiektywie.

4. Metoda z górnym oświetleniem.

    W metodzie tej lampa błyskowa podłączona przewodem synchronizującym do aparatu jest umieszczana nad wodą w akwarium w pobliżu przedniej szyby akwarium. Metoda ta bezwzględnie wymaga sterowania błysku za pomocą pomiaru TTL. Możliwe jest wykorzystanie lampy z regulatorem tyrystorowym ale wymaga demontażu lampy - czujnik należy przenieść przed przednią szybę akwarium.

Reflektor lampy należy ustawić w położenie opowiadające możliwie najkrótszej ogniskowej np. 28mm.

Rysunek: Wojciech Hehn

    Przy ustalaniu położenia lampy i aparatu należy brać pod uwagę że światło lampy rozsyłane w maksymalnie szeroki kąt może wpadać bezpośrednio w obiektyw - aby to zjawisko wyeliminować należy wykorzystać zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia na granicy szkło - powietrze. Ze wzoru na kąt granicznego odbicia przy przyjęciu że szkło ma współczynnik załamania ok. 1.5 wynika że kąt padania światła na płaszczyznę szkła w okolicy obiektywu powinien nie być mniejszy niż 41.8 stopnia. Taką wartość jest łatwo uzyskać jeżeli odległość najdalszej krawędzi reflektora lampy od płaszczyzny przedniej soczewki obiektywu jest mniejsza niż odległość w pionie od reflektora lampy do osi optycznej obiektywu.

Przy sterowaniu błyskiem należy włączyć punktowy pomiar światła w aparacie a do tego zastosować korektę jasności błysku - zazwyczaj ok. 0.7EV.

Zaletami tej metody są:

 górne oświetlenie, oddające naturalne kolory ryb i miękkie oświetlenie innych elementów akwarium,

 mała czułość na zabrudzenia szyby akwarium

 możliwość - w ograniczonym zakresie - nadążania za poruszającymi się rybami

 możliwość fotografowania ryb w ciekawych sytuacjach i zdjęcia "grupowe" a także ryb znajdujących się blisko

 powierzchni i przedniej szyby akwarium

Wadami tej metody są:

 konieczność używania drogiego sprzętu,

 czułość metody na zanieczyszczenia wody,

 dość duże rozproszenie światła co zazwyczaj nie pozwala na uzyskanie maksymalnej głębi ostrości

 brak możliwości fotografowania ryb w kryjówkach.

    Metodę tę można rozwinąć - wsuwając reflektor lampy błyskowej do wody - daje to bardzo ciekawe efekty oświetleniowe. Aby nie uszkodzić lampy należy reflektor lampy umieścić w szczelnym woreczku foliowym.

    Jeżeli fotografia ma obejmować dużą część akwarium oświetlenie jedną lampą może powodować że fotografowany obszar będzie nierównomiernie oświetlony. Wtedy należy użyć dwu lub więcej lamp błyskowych lub bardziej rozproszyć światło lampy - np. poprzez włożenie reflektora lampy do niewielkiego, mlecznego pojemnika plastikowego pływającego po powierzchni wody. W celu jeszcze lepszego rozproszenia światła lampy można nad akwarium umieścić "daszek" z białego kartonu w przekroju pół-eliptycznym i oświetlić go jedną lub kilkoma lampami od dołu tak by światło lamp odbite od kartonu i rozproszone trafiło od wody.

5. Używanie lustrzanek dwuobiektywowych w fotografi akwarystycznej.

    Za pomocą lustrzanek dwuobiektywowych jest możliwe wykonywanie zdjęć akwarystycznych przedstawiających duże wycinki akwariów. Główną wadą tych aparatów w fotografi akwarystycznej jest minimalna odległość ostrzenia - ok. 0.5m.

Z takiej odległości przy objektywach 80mm można zrobić zdjęcie małego akwarium ale nie pojedynczej ryby. W celu wykonania zdjęć należy postępować podobnie jak w metodzie 4 z kartonowym rozpraszaczem światła lub z pojemnikiem rozpraszającym światło. Trzeba się także zaopatrzyć w odpowiednio długi przewód synchronizujący.

6. Używanie aparatów z celownikiem lunetkowym.

    Aparaty z celownikiem lunetkowym (także automaty i półautomaty) mogą być wykorzystywane w fotografi akwarystycznej w bardzo ograniczonym zakresie.

Aparaty te zazwyczaj nie posiadają wymiennych obiektywów a minimalna odległość ostrzenia to 0.5m (dla aparatów typu focus-free 1m). Aparaty nie posiadające możliwości synchronizacji zewnętrznej lampy błyskowej mogą być wykorzystane tylko przy zastosowaniu wysokoczułego filmu (np. 1600 ISO) - jeżeli ich konstrukcja pozwala na stosowanie takich materiałów - i po wyłączeniu wbudowanej lampy błyskowej. W przypadku aparatów potrafiących synchronizować lampę błyskową należy zastosować metodę 4 z doświadczalnie dobraną przysłoną.

    Ustawienie ostrości na aparacie z celownikiem lunetkowym jest trudne ale możliwe - należy przyjąć że odległość widziana przez aparat "wydłuża" się w wodzie o 30%.

Jeżeli więc chcemy wykonać zdjęcie ryby która znajduje się w odległości 15cm od szyby akwarium a aparat posiada mimimalną odległość ostrzenia 0.5m należy aparat ustawić w odległości ok. 30cm od przedniej szyby akwarium.

7. Inne uwagi.

    Wykonując zdjęcia rybom akwariowym należy przestrzegać zasad ogólnie znanych w fotografom. Należy pamiętać że stosowanie materiałów fotograficznych o wyższej czułości daje zdjęcia o gorszej kolorystyce i większym ziarnie. Należy pamiętać że materiały fotograficzne, zwłaszcza negatywy posiadają dość szeroką tolerancję na błędy doboru nastaw naświetlenia. Mimo jednak dużej tolerancji złe dobranie parametrów powoduje że uzyskane kolory są niezadawalające: w przypadku zdjęć prześwietlonych występują duże kontrasty a w przypadku zdjęć niedoświetlonych kontrasty zbyt małe a nasycenie kolorów - słabe. Dodatkowo uzyskany kolor mocno zależy od laboratorium obrabiającego materiał.

W przypadku wykonywania zdjęć aparatami posiadającymi system TTL sterowania błyskiem ustawienie korekcji często mniej zależy nie od ubarwienia ryby ale od otoczenia. I tak: zdjęcie kirysa spiżowego na białym żwirku wymaga korekty +1.7..+2EV a w przypadku tego samego kirysa na żwirku czarnym można śmiało nie stosować korekty lub korektę - 0.3EV.

do części trzeciej

Błędy fotografi akwarystycznej

Błędy metody #2

Żle ustawiona lampa błyskowa na stopce - promień odbity zamiast biec pomiędzy lampą błyskową a aparatem trafił w obiektyw. Przy okazji widać ślady po związkach wapnia.

Brudna szyba akwarium

Zdjęcie zbyt blisko powierzchni wody - jeżeli nie zadba się o odpowiednie przygotowanie powierzchni zawsze na zdjęciu będą ślady wody, wapnia i sama powierzchnia. Ponadto zdjęcia przy powierzchni wody należy robić za pomoca oswietlenia górnego. Należy też unikać robienia zdjęć podczas karmienia szybko pływających ryb gdyż wtedy trudno jest uchwycić ostrość.

Zdjęcia przedstawione wyżej zostały robione przez podwójną szybę w akwariach we wrocławskim Zoo. Górne zdjęcie zarejestrowało dwa odbicia - pierwsze, dolne, pochodzi od szyby oddzielającej obserwatora od akwarium, drugie - od ściany zbiornika.
Dolne zdjęcie zarejestrowało odblask od lampy i zacieków na ścianie zbiornika.

Metoda z oświetleniem kątowym jest bardzo czuła na zanieczyszczenia szyby - także od wewnętrznej strony. Białe plamki na zdjęciu powyżej to nitkowate glony przylepione do szyby.

Błędy metody #3

Zdjęcia ryb oświetlanych z przodu: na pierwszym zdjęciu ryba była zbyt blisko szyby aby ją poprawnie oświetlić - w efekcie zbytniego skrócenia ogniskowej objektywu zdjęcie objęło odblask od reflektora lampy.
Drugie zdjęcie jest oświetlone lepiej lecz uwidacznia niekorzystny wpływ przedniego oświetlenia na odbiór ubarwienia ryb.

W metodzie z oświetleniem przednim zawsze istnieje rozbieżność pomiędzy centralnym punktem oświetlenia a osią optyczną objektywu (używanie lamp pierścieniowych jest w zasadzie wykluczone z uwagi na odblaski). W przypadku zbyt dużej rozbieżności tylko częśc kadru jest oświetlona prawidłowo. Do pewnego stopnia zrobieżność tą moźna rekompensować poprzez stosowanie objektywów o dłuższej ogniskowej i ustawienie reflektora lampy na jak najszerszy kąt rozsyłu światła.

Metoda z oświetleniem przednim nie nadaje się do fotografowania ryb z odblaskową łuską. W efekcie na takim zdjęciu nastepuje zbyt duży kontrast pomiędzy punktem ciała centalnie oświetlanym i punktami odległymi.

Przednie oświetlenie, zwłaszcza z dużą rozbieżnością pomiędzy osią optyczną obiektywu a miejscem oświetlenia daje cień, który jest szczególnie wyraźny jeżeli ryba znajduje się na tle jednolitej skały lub bezpośrednio przed tylną ścianą zbiornika.

W metodzie z oświetleniem przednim należy tak wybierać plan, by światło lampy nie padało bezpośrednio na tylną ścianę zbiornika. Odbicia od tylnej ściany zbiornika zafałszowują działanie układu sterowania błyskiem, w efekcie czego zdjęcia wychodzą niedoświetlone.

Zdjęcie powyżej przedstawia specyficzny błąd występujący w metodzie z oświetleniem na wprost, gdy wykonywane jest zdjęcie przez podwójną szybę. Promień swiatła odbija się wielokrotnie od tafli szkła, częściowo się rozpraszjąc i zaświetla kliszę w skomplikowane wzory.

Błędy metody #4

Oświetlenie zbiornika od góry nie zawsze jest korzystne, jeżeli fotografowane ryby są duże - znacznie większe niż rozmiary reflektora lampy, duże ryby nie tylko rzucają cień na dno ale także zasłaniają przed lampą dolną część ciała.

Przy fotografowaniu ryb przy powierzchni wody należy uważać by odblaski od powierzchni wody i elementów obudowy akwarium nie były widoczne na zdjęciu lub były widoczne w sposób pozwalający je wykadrować.

Przy fotografowaniu ryb należy zwrócić uwagę na ułożenie ryb. Fotografowanie czarnej żałobniczki na czarnym tle nie jest najlepszym pomysłem.

Przy fotografowaniu ryb należy unikać brudnej wody (tu widoczna zmiana koloru wraz z odległością od objektywu) i fotografowania ścian zbiornika. Warto także zadbać by fotografowane sceny nie były przeładowane modelami.

Wojciech Hehn

---