Tomasz Łubieński - NORWID WRACA DO PARYŻA







Tomasz Łubieński

NORWID WRACA DO PARYŻA
1996


 

 

I


Czyżby Norwid serio, rzeczywiście chciał zostać Norwidem w rozumieniu właściwie
potocznym i przysłowiowym, tj. Poetą, którego współcześni współplemienni
nie rozumieją, nie uszanują, przeciwnie, wykpią, zapomną wreszcie, i
takiemu, źle zapomnianemu, pozwolą umrzeć w przytułku emigracyjnym? Ale za
to przyszłość, którą mianował "korektą wieczną", pewnie myśląc
o zadośćuczynieniu sobie podobnym, właśnie przyszłość dopiero, ona,
obsypie Norwida wszelką łaską literacką. I będą norwidować na potęgę
nawet politycy, szczególnie ci gustujący przy mniej lub bardziej stosownych
okazjach w zbiorowym pouczaniu obywatelskim. Za pośrednictwem dziennikarzy i
piosenkarzy zbłądzi poeta pod dachy wielkopłytowych bloków: wejdzie pełnymi
cytatami do lepszego języka pisanego i mówionego, i tam pogrąży się w powtórną
anonimowość, co jest dowodem prawdziwej sławy. Otrzyma satysfakcję
snobistyczną i naukową, będzie też można nieźle żyć z Norwida, a także
dzięki Norwidowi podróżować po świecie stypendialnie i kongresowo. Powstaną
o Norwidzie jakieś powieści i filmy, nieudane i nieistotne, zwłaszcza w porównaniu
z jego ustawiczną obecnością podczas tych nieskończonych dyskusji, jakie
polscy inteligenci prowadzą o swoim polskim losie, a każda strona bierze
Norwida na swojego świadka i eksperta.


Oczywiście takim Norwidem, co mu nie będzie dane oglądać własnego
triumfu, Norwid być nie miał zamiaru. Co najmniej do chwili, w której zdał
sobie sprawę, że wygrać za życia nie zdąży. Zaś chwila ta mogła się
zdarzyć Norwidowi - w przeświadczeniu autora niniejszych roztrząsań -
podczas podróży do Ameryki. Do kraju, gdzie od kilku stuleci ludzie jeżdżą
odmieniać swój los. Norwidowi nie udała się odmiana, powrócił na stary
ojczysty kontynent. Uzyskał pewność, potwierdzenie, że europejski i polski
świat, od którego próbował daremnej ucieczki, jest jego prawdziwym
przeznaczeniem.


Mógł tę decydującą chwilę przeżyć, zanim jeszcze bryg żaglowy "Margaret
Evans" dotknął nowojorskiego wybrzeża. Już od świtu tego dnia, 14
lutego 1853 roku, wszyscy pasażerowie mieli okazję przekonać się o prawdziwości
sądów kapitana Joshuy Pratta, zapowiadających koniec uciążliwej podróży.
Olinowanie, maszty obsiadły ptaki, których przyzwyczajeniem stało się
wylatywać daleko w morze na powitanie i pożegnanie statków odwiedzających
Nowy Jork, największy port Nowego Świata. Wypatrywano ziemi obiecanej tym
gorliwiej, że była ona dla 157 pasażerów oraz załogi "Margaret Evans"
zarazem ziemią życia, ziemią
ocalenia po 62 dniach niebezpiecznej żeglugi przez zimowe atlantyckie sztormy.
Wreszcie zwodnicze cienie i mgły stężały w wyraźną linię brzegową, a po
jakimś czasie statek znalazł się w nie zamarzającej górnej zatoce
nowojorskiej pod osłoną szeroko rozpłaszczonej Long Island z prawej oraz
najwyższych na całym wschodnim pobrzeżu od Florydy po Nową Anglię wzgórz
wyspy Richmond z lewej burty. Może Norwid był na pokładzie jedynym, który, cóż
miał na to poradzić, nie jego wina, nie czuł radosnej emocji, jaka ogarniała
przybyszów, kiedy portowy parowiec ciągnął bryg przez zatokę w towarzystwie
łodzi celników i prywatnych łódek. Ich właściciele wymieniali chrupiące
bułki na okrętowe suchary, wykrzykiwali adresy hoteli, oferty pracy od zaraz.
Można było napatrzeć się doków, masztów okrętów i składów stłoczonych
na cyplu Manhattan, lecz na ten widok pulsującego nowego życia, z którym mają
się emigranci zmierzyć - Norwid nie prężył muskułów, nie wytężał
wzroku. Pisał wszak w poetyckim liście do Marii Trębickiej, że nie dla
zabawy szuka się własnego grobu na drugim końcu świata. Rzeczywiście, znaleźć
grób w Ameryce, zwłaszcza na Zachodzie, można było wówczas bez większych
trudności, ale takie nastawienie do podróży przez Atlantyk z góry przekreślało
amerykańską szansę. I być może o nowojorskiej pomyłce Norwida zdecydowała
właśnie ta pierwsza, wstępna chwila zwątpienia, dopuszczenia myśli, iż cała
wyprawa jest nieporozumieniem, popełnionym z rezygnacji i rozpaczy. A więc w
stanie ducha wykluczonym po tej stronie oceanu. Oznaczającym bowiem, że swój
los, choćby niezadowalający, człowiek pozostawił gdzie indziej. A wówczas
jak najszybciej, pod groźbą samobójstwa, powinien powracać, skąd przypłynął.

Toteż kiedy po 16 miesiącach Norwid odbijał od nowojorskiego brzegu,
chociaż tym razem już niewątpliwie żeglował w stronę swego przyszłego
grobu, musiał czuć się uratowany przed jakimś zatraceniem w nie swoim świecie,
przywrócony własnemu losowi, niechby nawet częściowo swojskim złudzeniom
związanym z wojną, która wprawdzie nie była powszechną wojną ludów, jak
sobie Polacy rodacy wymarzyli, lecz królów i premierów, i była w końcu
krymska, nie polska. A poza tym komfort i szybkość nowoczesnego parowca "Pacific",
miłe towarzystwo młodego księcia Marcelego Lubomirskiego, fundatora tej
upragnionej, powrotnej podróży, sprawiły, że Ameryka, do której tak ciężko,
niebezpiecznie zbliżał się kilkanaście miesięcy wcześniej, oddaliła się
i rozpłynęła gładko w oceanie. Ale będzie wracała w myślach, listach i
wierszach Norwida niby nie dostrzeżona w porę piękność, będzie pomagała
przenikliwej i okrutniej pisać o polskim ograniczeniu i polskim nieszczęściu,
w którym było mu sądzone dręczyć się do końca.


W każdym razie, kilkanaście lat wcześniej, Norwid warszawski, piękny i
wszechobiecujący, nie pasuje do swojego losu, nie wydaje się, by w podobnym
czyimkolwiek losie gustował. Wyjeżdża z Warszawy w szeroki świat sztuki i myśli
nie cenzurowanej, nie przywoływanej do porządku. Opuszcza miasto poskromione,
nad którego rehabilitacją czuwa nowocześnie zaprojektowana cytadela z
odpowiednim garnizonem, trudzą się służby policyjne, i którą to
rehabilitację przyjmuje znacząca część społeczności. Nie tylko ze
strachu, dla wygody czy kariery. Również w imię praktycznego, politycznego myślenia,
uczciwej oceny sytuacji, dla jakiejś trudno wyobrażalnej przyszłości
narodowej wreszcie. Słowem, na rozmaity sposób uznającej, że taka właśnie jest rzeczywistość.
Taka i tylko taka, cała, nie częściowa, nie jedna z możliwych obok istniejącej
przecież rzeczywistości emigracyjnej. Czy niepodległościowej, która
wprawdzie przegrała, ale tak niedawno jeszcze z rozwiniętymi sztandarami w
huku dział walczyła, zdawało się, o zwycięstwo.


Wyjechał Norwid jak najlegalniej na studia rzeźbiarskie, zapewne opatrzony
listami polecającymi, niewykluczone, że jakoś wsparty materialnie przez możnych
a życzliwych. W każdym razie jeszcze po wielu latach oświadczy, że nikt go z
Warszawy nie wysyłał. Wiadomo, że miał własne pieniądze, czyli spadkową
część ze sprzedaży rodzinnego majątku. Wyjechał dla kształcenia się, na
jakiś czas zapewne, lecz myśl o tym, by podbić świat, chyba nie była mu
obca. W końcu taki podbój udał się Chopinowi, zresztą Norwida zobowiązywały
do brania pod uwagę podobnej ewentualności, wiersze okolicznościowe. Antoni
Czajkowski, wówczas młody poeta, z czasem profesor prawa w Petersburgu, pisał:
"Orle-Norwidzie, wiek twój idzie", co dziś można przyjąć za
proroctwo literackie, ale za życia Norwida stało się ulubionym cytatem jego
prześmiewców. Inny wiersz poświęcił Norwidowi z okazji wyjazdu młody pułkownik
Albert Szeliga-Potocki. Służył na Kaukazie, urlopował w Warszawie i
prawdziwie po przyjacielsku, bezinteresownie cieszył się, że Norwid rusza w
przeciwną stronę niż on sam, w lepszą stronę świata. Na własny los spoglądał
z melancholią, niestety opartą na realnych przeczuciach: czekała go śmierć
za niesłuszną sprawę w obcym mundurze.


A więc, niejako w imieniu przyjaciół, dla nich i zamiast nich, miał
Norwid zabłysnąć, ich reprezentować, z nimi podzielić się sławą. Ale o
przyjaciołach warszawskich lepiej mówić w trybie warunkowym, nie dając się
zwieść czułostkowym słowom epoki. To raczej ludzie fascynujący się
zagadkową osobowością młodzieńczo dojrzałego Norwida. Bo on sam, postać
towarzyska i faworyt salonowy, musiał być przede wszystkim przyjacielem samego
siebie. Podbił salony może zbyt prędko i łatwo, aby za ten fakt być
komukolwiek szczególnie wdzięczny.

Natomiast przyjaźń mógłby zdobyć wśród rówieśników literackich,
poczuwających się do fatalnej wspólnoty losowej pokolenia. Lecz Norwid czuł
się niezależny również od nich. Tym bardziej że naprawdę nie bawiło go
"knajpowanie", fraternizacja ze staromiejskim plebsem, prowokacyjne
niechlujstwo w stroju. Co prawda, znaleziono wspomnienie o Norwidzie
osiemnastoletnim, jak głośno się śmieje, zajadając ogórki, ale, w wypadku
Norwida właśnie, to naturalne zachowanie wygląda zgoła ekscentrycznie. Wszak
młoda warszawska cyganeria przezwała Norwida "Anglikiem", co miało
prawdopodobnie oznaczać, że jest sztywny, zimny i nieswojski. Minie ponad ćwierć
wieku, załamie się europejska rewolucja 1848 roku i polskie powstanie 15 lat
wobec niej późniejsze, trudno będzie w Norwidzie późnoparyskim rozpoznać
wczesnowarszawskiego, ale ci, którzy nie dali się rozproszyć po świecie i
dalej mieszkają nad Wisłą, jeszcze będą Norwidowi i pamiętać jego koszulę
z irlandzkiego płótna, niby symbol czegoś wybitnie śmiesznego i
niestosownego zarazem.
Z dzisiejszej perspektywy nietrudno, zdawałoby się,
rozstrzygnąć, kto miał rację. Czy nasz Norwid genialny, czy jacyś drugorzędni
hałaśliwi poeci z prowincjonalnej cyganerii. Łatwo ich posądzić o małostkową,
nieciekawą zazdrość. Wszelako, za życia w każdym razie, nie mieli czego zazdrościć
Norwidowi, to on został uznany dożywotnio za nieszczęśliwego, za niezrozumiałego.
Na ówczesnej warszawskiej giełdzie literackiej pierwszeństwo przed Norwidem
dawano często Romanowi Zmorskiemu. Wolał Zmorskiego na przykład Edward
Dembowski, naczelny krytyk literacki pokolenia. A zresztą, nie licząc
przebłysków niezwykłego talentu, których doprawdy łatwiej
się dopatrzeć z dzisiejszej perspektywy, warszawski Norwid wykonuje wprawnie
wiersze na modne tematy.
Przede wszystkim, w kontekście historycznym, racje jego konkurentów z
cyganerii zasługują na poważne potraktowanie. Ich ostentacyjna bieda, patos
pomieszany ze straceńczym humorem, zatracenie się w alkoholizmie i rozpuście
to w paskiewiczowskiej Warszawie coś więcej niż klasyczne gesty
niezadowolonych ze świata młodych poetów. Oznaczają bowiem, wcale wyraźnie
i politycznie, że tam i wówczas nie warto było, może nawet nie wypadało,
spokojnie bytować, udawać, że nic się nie zdarzyło. Słynny las iglasty z
gałązek wetkniętych w piasek, las, który gruźlik Filleborn urządził sobie
w mieszkaniu, bo lekarze zalecili mu sosnowe powietrze, albo tego poety
przeprowadzka z towarzyszeniem donośnej pseudomuzyki, w takt której grupa
przyjaciół niosła przez całe miasto rozmaite bety i gary, mogłyby znaleźć
miejsce w światowym katalogu antyfilisterskich żartów bohemy, lecz ich
prawdziwym obiektem byli, prócz pasibrzuchów warszawskich, podobnych do
paryskich czy londyńskich ci, przy których można się było tak wesoło i
spokojnie, na przekór wszystkiemu urządzić - okupanci.
I dlatego, niezależnie od zgorszenia prawomyślnych czy przynajmniej rozsądnych
poddanych, autorami brewerii interesowała się policja. I miała swoją zawodową
rację, wcale nie była taka głupia, może nieco przewrażliwiona. Krzykliwi
oberwańcy nieprzypadkowo bowiem obrażali poczucie ładu i porządku. Otóż ci
oryginałowie czytali i przepisywali wywrotową poezję emigracyjną, a niektórzy
konspirowali czynnie. Inaczej mówiąc, gdyby patrol spotkał nocą pana Norwida
w jego irlandzkiej koszuli i niechlujnego kudłacza, zająłby się bliżej tym
ostatnim. Bo pierwszy z nich, choćby nawet to i owo kołatało mu się w głowie,
czy wychodziło spod pióra, wygląda przynajmniej jak człowiek z towarzystwa,
a więc być może wolno mu więcej, korzysta z jakiejś wyższej protekcji, która
do pewnego stopnia, jakiego raczej nie przekracza podoficerskie rozeznanie,
potrafi go osłonić. Podczas gdy temu drugiemu na niczym nie zależy, czyli
wszystkiego się można po nim spodziewać.

To odczucie, że radość życia, także literacka, są w nadwiślańskiej
rzeczywistości czymś nieeleganckim, podzielane przez wielu porządnych i załamanych
ludzi, rozgrzeszało towarzystwo cyganeryjne z ambicji sukcesu, obowiązku
oryginalności. Skoro i tak nie sposób przemówić wolnym, pełnym głosem,
bezprzedmiotowe jakby stawało się pytanie, czy którykolwiek z warszawskich
poetów takim głosem odpowiednim w ogóle dysponuje, czy potrafiłby szansę
wolności, gdyby się zdarzyła, wykorzystać. Słowem, wyręczała się
cyganeria i dopowiadała sobie skandalizującym strojem i obyczajem. Norwid
trafnie ironizował na temat uprawiania tych pozorów mających zamaskować twórczą
słabość, pomijał jednak pewien sposób, jaki znalazła cyganeria, aby się
uwiarygodnić. Otóż bywała wypłacalna: własnym losem płaciła za chorobę
i śmierć, konspirację i więzienie albo ucieczkę z kraju.

Norwid był inny, Norwidowi nie zależało w Warszawie, żeby wszystko działo
się naprawdę. On również potrafił zgromić salonową pustkę, pogardzić złotem,
użalić się nad dolą artysty w niedobrym świecie, zatęsknić do wolnych
przestworów, wiejskie świeżości przedłożyć nad zepsute i bezduszne
miasto. Ale właśnie w miejskich salonach bywał błyskotliwie. Zapewne należało
to do zawodu artysty zbuntowanego umiarkowanie, a w ogóle w upolicyjnionej
Warszawie dobrze było mieć wpływowe znajomości. Zapewne pociągały go te
miejsca tak różne od niewesołego podbitego miasta, miejsca rozjarzone
kinkietami, gdzie pachnie dobry tytoń i dźwięczy cienka porcelana. Był w końcu
sierotą po urzędniku państwowym, był kształcony razem z braćmi na koszt
imperium. I chyba w tych krótkich, nigdy już nie powtórzonych, warszawskich
latach powodzenia literackiego chwilami zapomniał o swojej przeszłości.

W tym świecie salonowym nie wymagano zobowiązującej odpowiedzi na pytania
w rodzaju: co dalej? Co robić? Po co, dla kogo i o czym pisać? Chyba nawet ich
nie stawiano. Same melancholijnie krążyły w powietrzu. Zresztą problem
dotyczył nie tylko młodego poety, nie tylko w Warszawie, stawał około roku
1840 przed każdym świadomym Polakiem, gdziekolwiek się znalazł. Otóż
sprawa wyglądała beznadziejnie: w szczególniejszy sposób dotyczyło to osób
trudniących się językiem, kulturą. Jakie dla niech rysowały się
perspektywy, skoro kraj został rozszczepiony na trzy części, a każda z nich
trawiona była przez potężny, despotyczny organizm, na emigrację zaś zaczynał
już oddziaływać czas, jej największy wróg.

Młodzi literaci warszawscy zbyt podziwiali swoich emigracyjnych mistrzów,
aby im zazdrościć. A także domyślać się, że tamtych dręczą podobne w
gruncie rzeczy pytania o przyszłość, czyli o sens polskiego słowo. Poza tym
mieli przed sobą wybór fatalny, właściwie brak wyboru. Pisanie tysiąca
wierszy o sadzeniu grochu zostało już, nie całkiem może sprawiedliwie,
wyszydzone w "Dziadach", bo w końcu Królestwo Kongresowe miało krzepką
gospodarkę, a także przepiękne wojsko, szlachetną opozycję sejmową. Lecz
teraz, w paskiewiczowskiej rzeczywistości, podobne przyrodnicze tematy oznaczałyby
zobojętnienie, ba, może nawet zgodę na to, co się przytrafiło ojczyźnie i
co się z nią dzieje w dalszym ciągu. Pozostawało więc demonstrowanie
salonowych czy cyganeryjnych humorów i aluzje czytelne dla spragnionego
czytelnika. I jeśli sprzeciw wykraczał poza ogólnikowo dozwolone granice, zwłaszcza
przybierał jakieś pozaliterackie formy, wtedy już nie z poczciwą cenzurą będzie
miało się do czynienia, ale z policją. Stawiając sprawy skrajnie, jednych
czekały w przyszłości wiązki mokrej słomy w cytadeli, innych być może
pluszowe urzędowe kanapy. Walka bez poważnych szans albo uznanie, że racja
jest po stronie silniejszych, panujących. Narastała rzeczywistość dla
bohaterów i zaprzańców, trudna dla ludzi, którzy chcieli czuć się
przyzwoicie i sensownie wypełniać ten niefortunny czas, w którym przyszło im
żyć: unikając świństwa i większego ryzyka.

Było to wszystko trudne do przyjęcia, zwłaszcza dla ludzi młodych, których
wszelki kompromis brzydził czy załamywał. Ale, i to dla nich głównie,
istniało trzecie wyjście. Wyjazd. Wyjście zatem połowiczne, jednak kryjące
w sobie jakie niespodziewane szanse, których trudno było tu na miejscu
oczekiwać. I chyba właśnie Norwid, jako pierwszy spośród swojej generacji,
przemyślał do końca
pomysł
wyjazdowy. I stąd, tak przypuśćmy, odpowiadał mu salonowy model życia
warszawskiego, jako przejściowy, nietrwały, który wolno traktować sztucznie,
z dystansem. Ten zaś dystans dawała między innymi owa koszula z irlandzkiego
płótna, wdziewana niezależnie od tego, czy kogoś tego dnia pobito,
aresztowano, skazano na Sybir, czy imię Polski znów zostało znieważone w
Petersburgu. Czy w Paryżu albo w Londynie wymyślono jakiś nowy, magiczny sposób
na odzyskanie niepodległości. Lekkie rozluźnienie paszportowe sprzężone z
dociskiem policyjnym sprawiło, że po kilku latach w Warszawie zostały tylko
niedobitki pokolenia. Ale Norwid wyjechał wcześniej, wygodnie, bo niezobowiązująco
z paszportowego punktu widzenia, z prawem powrotu, niby człowiek wolny. Zapewne
drażnił wyjazd Norwida poetów cyganerii, podobnie jak drażniła ich
irlandzka koszula, drażniłby i powrót. Między Norwidem a cyganerią stosunki
układały się szczęśliwie, bo symetrycznie, wzajemnie: trochę niechęci,
trochę obojętności i lekceważenia. Inaczej salonowi protektorzy Norwida.
Jego wyjazd mógł być dla nich okazją do niezbyt przyjemnych rozważań nad
rozwojem krajowej literatury i jej popieraniem pod namiestnictwem księcia Paskiewicza.
Otóż ledwo, po dziesięciu latach, odnowiło się w Warszawie jakieś życie
literackie, czołowy talent wyjeżdża w świat. Na jak długo? Nie wiadomo dokładnie.
Życzyli mu tego wyjazdu, pomagali niewątpliwie w jego urzeczywistnieniu i oto
rozstają się z młodym człowiekiem, którego pojawienie się i uformowanie
stanowiło żywy dowód, że w tym kraju można coś zrobić. Dowód z pewnością
bardzo przekonywający niż zwrot w roku 1840 z łaski cesarskiej 13 000 książek
z miliona, które prawem łupu wojennego po powstaniu wywieziono do Rosji.
Norwid miał wrócić, ale gdyby tych ludzi z oficjalnego warszawskiego
towarzystwa prywatnie spytano, czy powinien, wielu raczej wykręcałoby się od
odpowiedzi. Swoje salonowe koncesje opierali na wielkodusznym przyzwoleniu
namiestnika, ale przecież ze strony owej władzy, stabilnej jak cytadela, nie
istniały żadne gwarancje. Ludzie zorientowani w tendencjach petersburskiej
administracji wiedzieli, że co jakiś czas będą tutaj zjeżdżać ambitni urzędnicy
pełni radykalnie uzdrowicielskich pomysłów. Oto całkiem niedawno na przykład,
w 1838 roku, przybył pan Aleksander Szypow celem zorganizowania sieci
rosyjskich szkól elementarnych. Plan upadł z powodu trudności kadrowych, ale
tymczasem Szypow wymyślił, aby zabronić noszenia stroju krakowskiego i
mazowieckiego, szczególnie zaś rogatek, czerwonych czapek, piór pawich,
szerokich pasów ozdobionych mosiężnymi kółkami. Niepożądane kolory to
srebrny, niebieski, karmazynowy i biały, ten ostatni dopuszczony tylko na
koszule, gatki i chusteczki do nosa. Zamiast tej całej polskiej pstrokacizny
wprowadzić miano strój kroju rosyjskiego, w spokojnych, ciemnych kolorach. Dla
kobiet liberalnie dozwalało się zielone i pąsowe akcenty. Praktyczny Szypow
postulował zorganizowanie składów tych ubiorów, szytych na zamówienie rządowe,
celem taniej ich sprzedaży, z bonifikatą jednego rubla za gorliwy pośpiech i
chłostą za opieszałość i opór.

Tym razem skończyło się na idei już rozwiniętej w szczegółowy plan.
Ale kto chciał, ten myślał, że widocznie nie jest tak źle, skoro może być
jeszcze znacznie gorzej. Zresztą każda zmiana, zarówno zawsze możliwe
pogorszenie, jak i trudno wyobrażalne patriotyczne polepszenie sytuacji, zagrażała
salonom warszawskim epoki paskiewiczowskiej: musiałyby zniknąć albo się
odmienić. Wszelka
konspiracja była odbierana przez salon jako działalność przeciw niemu;
nawet czasem od patriotycznej obserwacji, im wydawało się słabszej, tym
bardziej nieuchwytnej, złośliwie towarzyskiej, i salon, buduar czy polowanie
nie dawały przed nią schronienia, od opinii szeptanej, powtarzanej w światowym
zgiełku czy dyskretnej kniei i dodatkowo ujawnionej przez prasę emigracyjną.
Obok szczegółowo adresowanych wyrzutów były w tej opinii wobec salonu
pretensje zasadnicze. Jak można myśleć o istnieniu wyższych sfer, skoro księciu
Romanowi Sanguszce car osobiście wymierzył karę dojścia piechotą na
miejsce katorgi? Skoro specjalnym rozporządzeniem Mikołaja Order Aleksandra
Newskiego został postawiony przed Orderem Orła Białego, zaś św. Anna wyżej
od św. Stanisławy I klasy? Jak dyskutować o sztuce, skoro po powstaniu obrazy
i rzeźby regularnymi transportami wywożono do Rosji? Co można powiedzieć na
temat oświaty, kiedy likwiduje się Uniwersytet Warszawski, korpus kadetów
oraz wydaje się szczegółowe przepisy zalecające bicie w szkole rózgami? Więc
zabójcze różne przekleństwa i jadowite pretensje do cara, namiestnika, urzędników,
żołdaków i tajniaków zbierały właśnie te sfery, które chciały istnieć
neutralnie, pozytywnie, na przekór sytuacji. Jakby miały wpływ na cokolwiek,
jakby z drugiej strony, to jest przez władze, nie były strofowane, obrażane,
indagowane. Skoro jednak salonowcom zależało na opinii przyzwoitych Polaków,
musieli cierpieć obustronnie, i nikt im szczególnie nie współczuł. Mieli
jedynie za sobą tę oczywistość, że z pewnością niedobrą rzeczą byłoby
rozdzielić kulturę polską między Paryż a Petersburg, gdzie również
zaistniało polskie środowisko. A poza tym następujące przekonanie: to, że
jest źle, nie oznacza, że powinno być jeszcze gorzej. Oczywiście trudno uważać
salonowców warszawskich za męczenników historii. Zapewne pilnowali majątków,
co również można patriotycznie pochwalić, bo w razie konfiskaty przeszłyby
w ręce rosyjskie albo zdradzieckie. Nie spieszno im było do trudnego
emigracyjnego chleba. Ale, niechby to nawet usprawiedliwiało ich spoufalanie się
z władzą pacyfikacyjną; uważali, że robią co możliwe dla Sprawy.


I właśnie Norwid. Wyjeżdża. I do czego znów miałby się tak spieszyć z
powrotem, prawdę mówiąc? Do hreczkosiejstwa, pijaństwa i polowań? Do
konspiracji, której finał prędzej czy później można przewidzieć? Do
kariery po drabinie rang urzędniczych? Czy do tego salonowego, perfumowanego
powietrza, w którym jednocześnie czyta się wiersze, snuje intrygi, prowadzi
interesy, plotkuje zniżonym głosem, kto był na balu u namiestnika,
ewentualnie, w jakim ukrytym celu jaka polska dama obnosiła tam rosyjski
kokosznik, kto aresztowany, kto zwolniony? I jeszcze: co słychać w Paryżu? Tu
może trochę satysfakcji z paryskich kłótni i kłopotów i, wśród młodzieży
w każdym razie, sporo przemożnej pokusy, żeby się tam jednak znaleźć.
Wielka poezja emigracyjna przyciąga i przytłacza warszawskie próby czynione w
tych arcyniewdzięcznych warunkach: zgoda, tak musi być. A prócz poezji jest
także publicystyka emigracyjna, która podejmuje tematy krajowe. I w paryskiej
"Kronice Emigracji Polskiej" tak piszą o Warszawie: "W kokoszniku
moskiewskim, krynolinie paryskiej, oświecona gazem, zagłuszona muzyką, olśniona
widowiskami, niepamiętna na przeszłość, zapomniała, jakiego narodu jest
stolicą".


Te słowa mogą się jeszcze w salonie spodobać, skoro istnieje tam
przekonanie, że właśnie tu pracuje się przeciwko podobnej, skandalicznej
sytuacji. Ale
można
sobie wyobrazić, jak boleśnie rozżalają ludzi, którzy nie wyemigrowali, słowa
anonimowego paryskiego publicysty tejże umiarkowanej "Kroniki": "Dopóki
Polska w niewoli i rozdzielę, poty poza krajem tylko płonąć może w całym
blasku ta święta miłość ojczyzny, nie tłumiona widokiem wrogów, nie
krzywiona pragnieniem zemsty, czysta od nienawiści, wolna od prowincjonalizmu,
w który tam koniecznie popaść muszą ludzie choćby najlepszej woli,
najszczerszego uczucia, aprzecież ciemni i głusi na wszystko, co opodal nich
żyje i walczy. [...] Tylko poza krajem żyć i rozwijać się może patriotyzm,
który całość Polski i każdego jej zakątka ogarnia, wyswobodzony z wpływów
i zachodów co w kraju pętać muszą, daleko od jarzma, co go tłoczy. I tylko
poza krajem, może on nie mieć "postaci skromnej jako wąż wystygły",
może nie być, jak otchłań w myśli niedościgłej" i przed każdym, i
o każdej porze okazać się śmiało, spokojnie, bezpiecznie. I tylko też poza
krajem między dobrowolnymi dla Polski wygnańcami duch Polski potrafi i na zewnątrz
zdobyć dla siebie uznanie, i wewnętrznie rozrastać się i dojrzewać". Słowa
zarazem krzywdzące i celne, po których bronić się przed zniechęceniem,
poczuciem beznadziejności trudno: chyba tylko uświadamiając sobie, że
takiego właśnie załamania życzyłby sobie, wróg. I trudno walczyć z
bezsilną złością wobec wolnego, bezpiecznego, złotoustego autora powyższych
słów: złością dotkliwszą niż wobec okupanta, od którego przecież nie
oczekuje się dobrego słowa.

Ten czy ów protektor Norwida mógł czuć się trochę jak prowincjonalny
nauczyciel muzyki, który najlepszego swojego ucznia puszcza w szeroki świat,
bo nic mu już dać nie może, tylko dla jego dobra, dla rozwoju, dla kariery
jak najprędzej uwolnić od swojej opieki i spodziewać się ewentualnej wdzięcznej
pamięci. Albo, jeszcze patetyczniej, jak ojciec, który sam sterany w
patriotycznym niepowodzeniu wypycha syna w świat, wiedząc, że już go pewnie
nigdy nie zobaczy, ale za to daje mu szanse zupełnie innego, lepszego życia.



II

Czym był dla Norwida wyjazd z Warszawy? Co myślał
sobie w takiej chwili? Chyba wsiadał do pocztowego dyliżansu z przekonaniem, z
ulgą. Osiągnął w tym mieście wszystko, co było wówczas możliwe dla młodego
artysty, czego chciał: uznanie elity, dyskusje wokół siebie, pozyskał ludzi,
którzy w nim lokowali swe nadzieje. Kogo warto było poznać - poznał, bywał
wszędzie, gdzie wypadało bywać. I nie czekało go więcej nic nadzwyczajnego:
wiedząc o tym, mógł się już z góry lekko znużyć tutejszym towarzystwem.
Mogły go razić też w kółko obracane pytania - kto jest dobrym Polakiem?
- na które on miałby odpowiedzieć raczej wymijającą. I te
arcyskomplikowane zabiegi i układy, tutaj decydujące. Lecz wobec problemów ogólnoludzkich
czy choćby europejskich pozbawione wszelkiego sensu.
Wyjeżdżając rozstawał się również z niewesołymi wspomnieniami z
dzieciństwa. Za jego szkolnych lat nabrało mocy urzędowej rozporządzenie Rady
Wychowania Publicznego, że "każdy dyrektor, inspektor i nauczyciel, nie
odpowiadający postępowaniem swoim oczekiwaniom i widokom rządu, który
postanowił postawić tamę duchowej samowolności, jakim zarażone zostały
instytucje naukowe w Królestwie Polskim, powinien być niezwłocznie od obowiązków
swoich oddalony". Tym przejrzystym ogólnikom towarzyszyły zwykłe zachęty
do bicia uczniów. Według ścisłych, szczegółowych przepisów. Witki
brzozowe świeże albo zamoczone w wodzie, grubości około cala w miejscu powiązania
ich w pęk, długości od łokcia i ćwierci do półtora łokcia, mogło być
znane Norwidowi w związku ze straceniem Artura Zawiszy, emisariusza wyprawy
Zaliwskiego. Uczniowie szkoły na Lesznie, do której uczęszczał, zachowali się
nieprawomyślnie podczas publicznej egzekucji i trzeba było sięgnąć po wypróbowany
środek wychowawczo-polityczny. Te poniżenia cielesne doświadczone na własnej
skórze czy na skórze kolegów dopełniła w wypadku Norwida i jego braci zwykła
bieda, sieroce kłopoty, wreszcie pomoc rządowa, to znaczy otrzymywana z tej
samej ręki, która nie skąpiła brzozowych rózg.

Czy awansowany towarzysko myślał bez urazy o wielu swoich salonowych rówieśnikach,
którzy bez zasług i talentów, przez swoje urodzenie, lojalność własną i
rodziców jakby w naturalny sposób na salonach się znaleźli, podczas gdy on,
poeta, malarz i filozof samouk, spokrewniony z Sobieskim, musiał przez całe
dzieciństwo spotykać się z prawdziwym życiem? Mimo wrodzonego
arystokratyzmu ponosi Norwid jakieś psychiczne koszta swojego awansu
salonowego. Nigdy go nie opuści neurotyczna nieufność wobec świata,
agresywne poczucie krzywdy i zagrożenia, a także niechęć do jakichś
wzajemnych zobowiązań, do lojalności innej niż ta, którą winien samemu
sobie.

Słowem, chyba nie przejmuje się zbytnio faktem, że porzuca warszawskie życie.
Tym bardziej że otrzymuje, niby prezent na drogę, dwa wiersze, Czajkowskiego i
Szeligi-Potockiego. Być może nie docenia ich, nie przeczuwa, że w tym świecie,
który właśnie szeroko, kolorowo otwiera się przed nim, nikt już nigdy tak
bezinteresownie, tak uczuciowo nie będzie wierzyć w jego sztukę, w niego
samego, nie będzie go wspierać tą wiarą, tak potrzebną w obcych i pięknych
krajach. Że nikt już nie zwróci się do niego jak Czajkowski: Orle-Norwidzie.
Że ta okolicznościowa, pożegnalna apostrofa będzie musiała mu wystarczyć,
jeżeli dobrze ją zapamięta, na całe życie.

A pejzaż mazowiecki? Już pierwsza większa wycieczka
krajoznawczo-literacka, podjęta latem 1841 roku, do Koźmianów w lubelskich
Piotrowicach, mogła zakłócić młodzieńcze mazowieckie wzruszenia. Bujna,
ciepłolubna roślinność na lessowej glebie, jakby więcej słońca, niby włoskiego,
wśród zielonych chałup i kościołów z białego kamienia, pałac piotrowicki
ze wspaniałą biblioteką i gospodarz, poeta, intelektualista niezależny w sądach,
wolny duchem, świadek oraz uczestnik wielkiej przeszłości: doprawdy mógł
sobie Norwid pomyśleć, że poza Warszawą świat bywa ciekawszy. A później
jeszcze Czarnolas, Łysa Góra, Częstochowa.

Ale dopiero w maju następnego roku, kiedy przekracza granicę
Rzeczypospolitej Krakowskiej, może sobie na dobre zdać sprawę, co pozostawia
za sobą. Te paskudne mazowieckie sosenki na piaskach przemieszanych z
bagiennymi
łąkami,
nasiąknięte szarym deszczem, wyschnięte od suchego wiatru, te nędzne wsie...
Otóż Kraków, ziemia krakowska mogły znakomicie ułatwić Norwidowi rozstanie
się z Warszawą. Przepych majowej przyrody, już w granicach Kongresówki, koło
Ojcowa, skały i strumienie, a zaraz potem Miasto, pejzaż historii, pejzaż
kultury, który zawsze będzie Norwidowi najbliższym pejzażem. Pierwsza
znajomość z włoską architekturą w postaci Sukiennic i naprzeciwko, niby
wprowadzenie do wizyty w Norymberdze, ołtarz Wita Stwosza. Towarzyszy Norwidowi
Władysław Wężyk, zdolny orientalista, jeden z tych bogatych młodych ludzi,
którzy przez jakiś czas będą uważać za swoją przyjemność i powinność
pomagać poecie. A kiedy Wężyk zawróci do Królestwa, Norwida czekać będzie
jeszcze Biblioteka Jagiellońska. Rynek w oktawę Bożego Ciała, Lajkonik, król
kurkowy, kwiaty, uliczne kapele, ludzie zajęci prywatnymi sprawami, niewola jakże
dyskretna w porównaniu z niewolą w tej płaskiej, jakby jeszcze dodatkowo
przez klęskę i pacyfikację rozpłaszczonej i odbarwionej Kongresówce. A
potem już Kraków pozostanie w tyle jako ostatnie wspaniałe polskie miasto na
trasie wielkiej podróży, bo Lwów czy Wilno nie będą Norwidowi po drodze.

Jedzie przez Drezno, zwiedza galerię, z Norymbergi zdąży jeszcze wysłać
wiersz do warszawskiego czasopisma. Potem kilka zimowych miesięcy w Monachium,
a dalej już kraj, który zaćmi wspaniałe miasta niemieckie, gdzie pejzaże
oglądane w galeriach starego malarstwa i doświadczone w podróży czy na
spacerze wydają się identyczne, a oczy przechodniów i oczy spotykane na
portretach są teraz, podobnie jak i przed wiekami, trochę wypukłe, o
rozszerzonych źrenicach. To północne Włochy, od Wenecji począwszy, następnie
cały świat Florencji, a potem Rzym i więcej być nie może, chociaż czeka
jeszcze Norwida Berlin, Paryż, Londyn i Nowy Świat Ameryki, a potem najdalszy
punkt, do którego dojdzie w swej wędrówce po kuli ziemskiej na zachód i skąd
będzie rozpoczynał swoją drogę powrotną.

Ale co z Warszawą podczas niemieckiej i włoskiej podróży? Jeden wiersz
wysłany z Norymbergii do "Biblioteki Warszawskiej", jacyś znajomi po
drodze, trochę listów - to wszystko. Czy tak jak jeszcze o latach szkolnych,
intensywnie spycha w niepamięć warszawską rzeczywistość? Bo naprawdę stara
się zobaczyć, nauczyć jak najwięcej. Lecz to wskazywałoby raczej na zamiar
powrotu, może nie tyle zamiar, ile z braku innego, lepszego pomysłu pogodzenie
się z takim swoim losem. Jeśli tak, skoro jest przesądzony, rzeczywiście po
co się nad nim zastanawiać, po co korespondować. Lepiej przez czas pewien
odpocząć od nadwiślańskich nastrojów, skoro i tak ma wśród nich upłynąć
reszta życia.

W Monachium, Florencji, potem w Rzymie wyciąga z kufra podróżnego listy
polecające do rozmaitych mistrzów i szkół malarskich czy pracowni rzeźbiarskich,
uczy się w nich, zwiedza je i chyba w żadnej nie doznaje szczególnych olśnień.
Zresztą wobec arcydzieł dłuta, pędzla, ołówka i poziomicy, spotykanych na
każdym kroku, już skończonych, co więcej jest do powiedzenia? Wypada się
czuć skromnym rzemieślnikiem, podziwiać, naśladować i tym się cieszyć. Co
do poezji, pisze Norwid kilka świetnych strof, ale zdecydowanie traci warszawską
swadę. Całą możność swoją wyczerpuje, aby chłonąć, szeregować to, co
widzi, czyta, słyszy, i w sumie protektorzy warszawscy mogą być z Norwida
zadowoleni. Bo przede wszystkim nie zadaje się z politycznymi awanturnikami.
Okazuje
się, wbrew temu, co niektórzy uważają w Warszawie i Petersburgu, że
Europa jest dostatecznie obszerna, że każdy z każdym wcale nie musi się
spotykać, jeśli tylko sobie tego nie życzy. Są też w Europie ciekawsze
sprawy niż sprawa polska. Kto zna już trochę Norwida, zrozumie, że nie bawiłoby
go politykowanie z byłymi oficerami byłego wojska polskiego, wysłuchiwanie
ich szaleństw i frustracji, jałowych rozrachunków za przeszłość i to
naiwnych, to chytrych pomysłów na własne życie. Przecież nie po to wyjechał
z Warszawy, żeby znowu w pięknym kraju zadręczać się polską tematyką, i
podobnie jak irlandzka koszula w Warszawie dystansowała go wobec tamtejszej
rzeczywistości, tak teraz warszawski paszport, niechby nawet z dwugłowymi
czarnymi orłami, czyni go niezależnym. Nie potrzebuje emigracji, nie jest nią
na razie zainteresowany, ma własne plany, trochę pieniędzy. Podobno w
Monachium próbował zakładać własne stronnictwo, ale to nic pewnego: ważniejsze
wydają się osobiste przeżycia Norwida z tych pierwszych pozawarszawskich
miesięcy.

Na tle ogólnego włoskiego zachwytu tym bardziej przygnębiające i złowróżbne
mogą wydawać się dwa przeżycia weneckie. Za pierwszym pobytem w Wenecji
odnawia Norwid drezdeńską znajomość z Tytusem Byczkowskim, sześćdziesięcioletnim
malarzem rodem z ziemi mińskiej. Byczkowski jest od niedawna, Norwid parę dni
zaledwie. Chodzą, czy raczej pływają po Wenecji. Byczkowski ma zamiar pozostać
tu na zawsze i urzeczywistnia ten zamiar dosłownie. Topi się, chociaż
wszystko jest w najpiękniejszym porządku. I oto Norwid dowiaduje się od razu,
na początku swej pielgrzymki do Włoch, że ludzie umierają również tutaj, wśród
cudów świata, chociaż nie ma to żadnego sensu. Że bez jakiejś wyraźnej
przyczyny zdarza się, iż wolą śmierć niż życie w słońcu osobistej wolności,
w miastach, które rozbrzmiewają harmonią sztuki i życia. W parę miesięcy później
Norwid znowu jest w Wenecji i tutaj dostaje wiadomość, że jego warszawska
narzeczona zrywa z nim i wychodzi za innego. Dopiero teraz dowiadujemy się o
jej istnieniu w życiu Norwida. Tajemniczość jest w stylu epoki, w guście
artysty, mógł nawet Norwid uroić sobie to narzeczeństwo, ale wiersz "Źle,
źle zawsze i wszędzie" mówi o prawdziwej depresji. I oto po raz pierwszy
Norwid doświadcza osamotnienia, którego jako człowiek młody jeszcze nie
umie, nie potrafi uznać za swój los. A może jest już trochę znużony
zwiedzaniem, z którego nic nie musi wynikać, i lekkością tej sytuacji
zawieszenia między Warszawą a Wenecją, nieprzynależności do niczego,
niezależności od nikogo.

Dopiero po dwóch latach od chwili wyjazdu z Warszawy, w maju 1844, we
Florencji poznaje Norwid poważnego emigranta politycznego. Jest nim Ludwik
Orpiszewski, rzymski, a właściwie ogólnowłoski rezydent Hotelu Lambert. I to
spotkanie nie jest przypadkowe. Hotel Lambert odpowiada Norwidowi poglądami i
manierami. A poza tym nie zmusza go do jakichś nagłych postanowień,
przeciwnie, w relacji Orpiszewskiego przesłanej do Paryża akceptuje się
Norwida jako arcyzdolnego młodzieńca, który rozsądnie dystansuje się wobec
polityki, uczy się za granicą i ma wzbogacony, dokształcony wrócić do
kraju. Ten pozytywny program musiał być doskonale znany Norwidowi, bo rymował
się na dobrą sprawę z oczekiwaniami, jakie wobec niego żywiły warszawskie
salony. Tyle że tym razem wypowiadany był przez osobę patriotycznie
nieposzlakowaną. Orpiszewski, zanim wziął udział w listopadowym ataku na
Belweder, studiował w Warszawie, zajmował
się dziennikarstwem i wierszopisaniem. Jego elegia, ułożona z okazji pogrzebu
marszałka sejmowego Piotra Bielińskiego w roku 1829, była sukcesem w
kategorii poezji obywatelskiej. Potem przez kilka emigracyjnych lat radykalizował,
wreszcie związał się z księciem Czartoryskim. Poczciwy, w staropolskim
sensie tego słowa, Orpiszewski odnalazł przy Hotelu Lambert poczucie sensu
polskiego działania. Nie on jeden. W liberalnej i patriotycznej idei Hotelu
Lambert znajdował miejsce dla siebie nawet, aż do swojej przedwczesnej śmierci,
Mochnacki, nawet przez jakiś czas Mierosławski. Książę i jego współpracownicy
odwoływali się do przeszłości, zwalczali marnowanie czasu i energii pod mało
realnym hasłem: wszystko albo nic. Ale młodzieży na emigracji zalecali przede
wszystkim naukę, aby w stosownej chwili, w potrzebie wojennej czy pokojowej,
przydała się odzyskanemu (tu zawsze rozsądnie powoływano się na szczególną
przychylność niebios) krajowi.

To wszystko nie było jednak przekonywające dla emigracji, zwłaszcza w
pierwszych latach po powstaniu. Nie mogąc się doczekać wymodlonej wojny
powszechnej ludów, wciąż nawracała do powstaniowych rozliczeń. Nieraz
obwiniano księcia Czartoryskiego o wszystko, o paktowanie z wrogiem, o zdradę.
W każdym razie zebrano parę tysięcy podpisów pod oświadczeniem, iż jest on
nieprzyjacielem narodu polskiego. Zdarzały się Hotelowi Lambert, który próbował
z przekonaniem i samozachowawczo wymyślać dla wychodźstwa jakieś tymczasowe
zajęcia, pomysły niefortunne moralnie, na przykład, aby wstępować do
legionu portugalskiego Bema czy francuskiej Legii Cudzoziemskiej, co
demokratyczna opinia publiczna dość skutecznie dyskwalifikowała. Ale czas
działał na korzyść Hotelu Lambert i jego głównego programu: kształcenia
się dla ogólnonarodowej nadziei. Była to jakaś koncepcja na emigracyjne życie,
które zapowiadało się na dłużej. I kiedy Norwid spotkał Orpiszewskiego, był
już książę Czartoryski z pewnością pierwszym autorytetem emigracji.


Publicyści zbliżeni do Hotelu Lambert starali się, zgodnie z linią Księcia,
utrzymać ton ponadpartyjny, przemawiać w duchu solidaryzmu narodowego.
Rywalizacja między radykałami emigracyjnymi a Hotelem Lambert toczyła się również
na całym obszarze nie istniejącego państwa polskiego, i to w jego
przedrozbiorowych granicach. We względnie liberalnym, praworządnym Wielkim Księstwie
Poznańskim. W politycznie upolicyjnionej, według ideologii Świętego
Przymierza, Galicji z Lodomerią, w spacyfikowanym Królestwie Polskim. Nawet na
kresach litewskich, białoruskich, ukraińskich, gdzie żywioł polski stopniowo
słabnie liczebnie, ekonomicznie, moralnie, toczy się walka o rząd dusz nie
tylko przeciw zaborcom, również, i to bezwzględnie, przeciw konkurencji
politycznej.


Demokracja tradycyjnie zarzuci arystokracji tchórzostwo i prywatę. Sama
jest oskarżona o zbrodnie niewczesnych prowokacji, lekkomyślnego
emisariuszowania, co ma być na rękę ciemiężcom i tylko naraża na
przedwczesne starty narodową substancję patriotyczną. Ale wśród młodych
ludzi w kraju rozprzestrzeniają się nastroje podobne emigracyjnym:
niecierpliwości albo rezygnacji. Trudniej o cnoty w guście Hotelu Lambert, o
wytrwałą naukę, pracę nad sobą, cichą nadzieję. Tym bardziej że zaborcy
nie stwarzają warunków do emocjonalnego umiarkowania i długoterminowych
przygotowań do służby narodowej. Książę Paskiewicz na przykład mawia, że
Polakom dla ich własnego dobra należy się
solidna, codzienna nauczka. Polak zasypiając nie powinien mieć - dla
zasady - zbytniej pewności, że zbudzi się bez aresztowania. Wobec rozległego,
praktycznego stosowania takich dictów mądre rady księcia Czartoryskiego miały
ograniczoną siłę przekonywania.


I stąd poznanie Norwida było dla Orpiszewskiego pomyślnym wydarzeniem, o
którym spiesznie doniósł Księciu. Norwid wydawać się mógł jakby żywym
potwierdzeniem racji uporczywie wykładanych, w artykułach i przemówieniach,
przez Księcia i jego zaufanych zwolenników. Norwid jest zrównoważony
politycznie, poważny, prawowiernie religijny, talenty swoje pomnaża pracowitością.
A skoro tacy ludzie przyjeżdżają z Warszawy i w głowie mają wszystko
nadzwyczaj dobrze ułożone, nieprawdą jest, jak rozgłasza propaganda
rewolucyjna, że powstanie to bliska konieczność, jedyny sposób, niechby
samobójczy nawet, ożywienia polskiego ducha. Orientacja na kraj, uważne i w
dobrej wierze śledzenie, co się dzieje we wszystkich trzech zaborach, stała
się dla Hotelu Lambert jakimś wyjściem z błędnego koła paryskich awantur.
Oczywiście jeszcze parę lat wcześniej "Kronika Emigracji Polskiej"
nie mogła sobie odmówić typowo emigracyjnej satysfakcji wystawiania krajowcom
ocen moralnych. Przedstawiała Warszawę jako miasto ponuro okupowane i jednocześnie
miasto pustej zabawy. Niekoniecznie dbano o rzetelność informacyjną: oto
felietonista, znęcając się nad nową warszawską manią muzykowania,
stwierdza, że w byłej stolicy rozbrzmiewa 48 tysięcy fortepianów.
"Kronika" bywa czujna i złośliwa. Kiedy warszawskie gazety rozgłaszają,
że Józef Elsner skomponował Requiem, dzieło, którego nie powstydziłby
się Haydn, i że wkrótce zostanie ono wykonane przez ogromne chóry i potężną
orkiestrę, "Kronika" kwituje: posłuchamy, co o tym powiedzą obcy. Ale
warszawskie umysłowe ożywienie początku lat czterdziestych traktowane jest już
przez Hotel Lambert poważnie, z nadzieją, i Orpiszewski nie wątpi, że Norwid
powinien wrócić do kraju.


Jeszcze niedawno warszawskie salony, teraz z kolei poważna orientacja
emigracyjna odkryła Norwida jako człowieka, który może odegrać jakąś poważną
rolę w życiu polskim. Chcą Norwida "zagospodarować", ale skąd mają
wiedzieć, że jest to charakterologicznie niemożliwe. Ze liczą na artystę,
który miewa kłopoty ze sobą, więc kłopotami narodowymi nie potrafi się zająć
praktycznie. Ze ustawia się tak z dystansu, samotnie, co bardzo się podoba,
wygląda świeżo i obiecująco, nie przez nieśmiałość czy niezdecydowanie,
tylko taki ma charakter. Że być może nawet dla niepodległości ojczyzny nie
poświęci własnej niepodległości.



III



Emigrantów, którzy pragnęli być zwolennikami księcia Czartoryskiego,
bardzo prędko po listopadowej klęsce zaczęła obowiązywać myśl o jakiejś
swojej przyszłej przydatności dla kraju, wcale niekoniecznie wojskowej. Można
się o
tym przekonać,
czytając pisane ówcześnie podania o zasiłki i stypendia adresowane do
instytucji zakładanych wokół Hotelu Lambert: Towarzystwa Dobroczynności Dam
Polskich, Towarzystwa Politechnicznego Polskiego czy Towarzystwa Naukowego
Polskiego. Pisze więc emigrant Modzelewski, że niepodobna utrzymać się za 10
franków na miesiąc, które mu przyznano. On "może być wiele użyteczny
krajowi jako fabrykant broni", potrzebuje jednak 45 franków, aby w tej
profesji terminować. Petenci towarzystw traktowani są surowo: jak głosi
adnotacja na marginesie, Modzelewskiemu postanowiono wypłacić 5 franków. Inny
emigrant Niedźwiecki, chciał praktykować w zakładzie mydła, także w przyszłości
dla ojczyzny. Widzieli podanie generałowie Dembiński i Dwernicki, zostało
jednak odrzucone. A najokrąglej, nie wiadomo tylko z jakim skutkiem, wypisywał
swoje racje zawodowo-patriotyczne ziomek Sławczyński: "Jakkolwiek
stenografia nie należy do nauk, które mogą mieć wpływ na odrodzenie
ojczyzny, którym to naukom Towarzystwo szczególnie swoje fundusze przeznacza,
śmiem sądzić, że godną jest uwagi ze względu na usługi, które oddać może
za szczęśliwym powrotem do kraju biurowości administracyjnej, i mniemam, że
równe ma prawo do zasiłku jak malarstwo, muzyka". Co do malarzy jednak, sądząc
z uwag na podaniach czynionych często ręką samego Księcia, nieufność
mecenasa była ogromna. Artysta Kurowski kilkakrotnie molestował o wsparcie, bo
miał ukończyć obraz przedstawiający śmierć generała Sowińskiego. Sprawa
"nie wchodzi w zakres przeznaczenia Towarzystwa". Z podobną motywacją
odrzuca się podanie malarza Teofila Kwiatkowskiego. Napoleon Orda, mimo że
kształcony w sztukach pięknych, chciałby do konserwatorium muzycznego; brak
odpowiedzi. Podobnie bez odpowiedzi pozostaje Pankracy Sosnowski, który skarży
się że trudno mu wyżyć z zasiłku, płacąc za atelier.

Ale próżno szukać wśród wielu podobnych podania młodego artysty
Cypriana Norwida. W tych pierwszych latach poza krajem nie mógł i nie chciał
pewnie być uważany za emigranta. A później będzie prosił o pomoc
prywatnie, starał się, zanim rozpacz i wściekłość nie popsują mu
elegancji stylistycznej, utrzymać rzecz na lepszym poziomie towarzyskim.

W połowie łat czterdziestych we Włoszech po prostu należy do wyższego
towarzystwa. I nie musi zapewniać nikogo, że wyzwolony kraj będzie miał z
niego pożytek. Tym bardziej że nawet nie upiera się, aby ojczyzna była już
wolna na jego przyjazd. Po prostu ma wrócić do Warszawy.

Tak w każdy razie uważa Ludwik Orpiszewski. Jego zdaniem Norwid "zdziała
tam więcej". Orpiszewski zna życie, podobnie jak książę Czartoryski
niepokoi się, że młodzież często nosząca świetne nazwiska, co jest szczególnym
utrapienim Księcia, trwoni lekkomyślnie swój czas. Klęska listopadowa
zwolniła ją od zobowiązań patriotycznych. W kraju, wiadomo, nic się nie da
zrobić, nie ma sensu, za granicą chętniej się przebywa. W ten sposób łatwo,
jasno i przyjemnie określa się swoją patriotyczną odrazę wobec zniewolenia
ojczyzny. "Znam wielu patriotów, którzy tak kochają Polskę, tak czują jej
cierpienia, tak boleją nad jej bólami, że tylko po to do niej przyjeżdżają,
aby uregulowawszy rachunki z rządcami, dzierżawcami i napełniwszy torbę
pielgrzymią groszem z polskiej ziemi wyssanym [...], wrócić znowu do Paryża
lub Rzymu, i tam rozwodzić się w żalach nad smutnym losem kraju, płakać nad
jego nieszczęśliwym losem, nazywać się milionem - bo za miliony cierpi" - pisze felietonista
"Kroniki" o ludziach, którzy ani do kraju, ani do emigracji się nie
przyznają, bo tak im wygodniej.

Przez prawie dwa lata Norwid współpracuje z Orpiszewskim. Hotel Lambert z
pewnością życzyłby sobie więcej takich przedstawicieli polskiej młodzieży.
Norwid nie jest zepsuty ani pokręcony przez policyjne doświadczenia. Gwałtem
rewolucyjnym brzydzi się odruchowo, filozoficznie, estetycznie. Wreszcie nie
awanturuje się za przegrane powstanie. I wzajemnie, Norwidowi podoba się duch,
styl Hotelu Lambert, polityczne umiarkowanie, europejski sposób pisania o
polskich sprawach, użyteczność religii i tradycji we współczesnych ocenach,
świetne nazwiska. Niewątpliwie podoba mu się również, że jest poważnie
traktowany przez instytucję, którą szanuje, z którą się zgadza, dla której,
jeśli wolno użyć takiego określenia, pracuje. I chyba lubi jej rzymskiego
reprezentanta, powinien w każdym razie. Bo może zajmować się do woli sztuką
piękną, zagłębiać w rzymskiej czy florenckiej wspaniałości, pisać
wiersze. I tylko jakby dodatkowo, na polskich spacerach, wśród życia włoskiego,
w kwiatach, wobec antycznych kamieni, renesansowych murów, zgodnie z własnymi
przekonaniami skłaniania rodaków do idei oraz ludzi stojących za księciem
Czartoryskim.

Miał Norwid dawać swoją osobą przykład poważnego pracowitego młodzieńca,
więc właśnie spotykał się z młodymi, próżnującymi ludźmi. Miał wpływać
na nich, lecz sam także podlegał ich wpływom. Prócz snobistycznej skłonności,
wyniesionej jeszcze z Warszawy, być może działa tu podświadoma obawa przed
jakimś nowym uzależnieniem, przed wciągnięciem za daleko w upolitycznione życie.

A poza tym do tego błyszczącego świata należał ideał miłosny młodego
artysty, Maria Kalergis.

Na temat tej nieszczęsnej miłości wiele wyspekulowano, ale wierzyć chyba
należy Marii, która w listach do ukochanego Adama Potockiego raz tylko
wspomina o Norwidzie 8 lipca 1845 roku: "Norwid wrócił do Rzymu, mam częste
wiadomości od niego, ale są niedobre, obawiam się, że biedny chłopak jest
poważnie chory". Skąd miała wiedzieć, że ten "biedny chłopak",
snujący się w jej orszaku, będzie wielkim poetą? Jego szansą u Marii był właśnie
brak szans. Dlatego mógł razem z nią i jej przyjaciółką Marią Trębicką
zwiedzać okolice Neapolu, wspinać się konno na Wezuwiusza. Był usłużny,
elegancki, wykształcony i właśnie zupełnie niegroźny.

Norwidowi nie przeszkadzało, że Maria Kalergis jest córką generała żandarmerii,
bratanicą szefa dyplomacji petersburskiej. Ojciec drugiej Marii, jej
towarzyszki, generał Stanisław Trębicki, zginął być może przez pomyłkę,
od kul i bagnetów spiskowców podchorążych w Noc Listopadową. Zresztą obie
Marie nie były wyjątkami wśród znajomych Norwida. Ojciec malarza Heliodora
Bukowskiego, podobnie jak Stanisław Trębicki, ginie podczas powstania śmiercią
bratobójczą, tyle że w kilka miesięcy później. Tu już nie było pomyłki,
generał Bukowski został zlinczowany przez tłum w nocy z 15 na 16 sierpnia, właściwie
wydany tłumowi na pastwę, bo ktoś musiał zapłacić za niepowodzenia wojenne
zawinione przez naczelne dowództwo. Inny malarz, przyjaciel Norwida, Gabriel Rożniecki
to syn Aleksandra, wybitnego ułana napoleońskiego, a potem dyrektora teatrów
warszawskich, szefa policji, rabusia i rozpustnika, który na czas powstania schronił
się do Petersburga. Dalej Edward i Włodzimierz Lubieńscy, członkowie potężnego
klanu rodzinnego, niestety nie bez powodu niepopularnego w patriotycznej opinii.

I wreszcie poznany dopiero w styczniu 1848 roku w Rzymie Zygmunt Krasiński.
Młody Krasiński pasowałby do złośliwości "Kroniki" o uciekaniu, jak
tylko się da, z ukochanego kraju, gdyby nie osobista domowa komplikacja,
rozdarcie miedzy uczuciem synowskim i patriotycznym. Otóż we Włoszech czy
Niemczech mógł łatwiej wielbić zarówno ojca, pogrzebanego na emigracji, jak
i ojczyznę.


Z pewnością dla Marii Trębickiej pomnik wystawiony w Warszawie na rozkaz
cara ku czci sześciu polskich generałów zabitych przez powstańców w Noc
Listopadową był rodzinnym problemem: wszak na tablicy pamiątkowej figurował
również Stanisław Trębicki. Nie wydaje się, aby Heliodorowi Bukowskiemu
sprawiały przyjemność wyrazy współczucia ze strony cesarskich urzędników;
od takich doznań był we Włoszech bezpieczny. Gabriel Rożniecki musiałby w
kraju wciąż wstydzić się za ojca; za granicą był już przyjmowany na własny
rachunek, jeśli tylko unikał radykalnej emigracji. Wreszcie sam Norwid: jego
ojciec, mason i kawaler maltański, czterokrotnie rozwiedziony, mimo wyroku i więzienia
za długi zostawi swoim dzieciom pośmiertną cesarską rentę. Był bowiem ów
protegowany księcia Radziwiłła i Druckiego-Lubeckiego przede wszystkim
gorliwym urzędnikiem państwowym. Powstanie spędził w Warszawie, po czym, jak
gdyby nic się nie zdarzyło, wrócił na stanowisko komisarza obwodu
mariampolskiego. Jego gorliwość w działaniach na rzecz spokoju i porządku
doczekała się oficjalnej pochwały. Wolno się domyślać, co mogło to znaczyć
zaraz po upadku powstania, w rejonie znanym z leśnej partyzantki. A zresztą
postać ojca Norwida chyba nie była w guście syna: stąd jeszcze jeden powód,
by wyjechać, nie rozpamiętywać spraw rodzinnych, nie wracać, póki można. A
za granicą trzymać się raczej w towarzystwie młodzieży, którą również
doświadczenia rodzinne, choćby sercem nie akceptowane, czyniły odporną na
radykalne pokusy.


Hotel Lambert liberalnie uznał półemigracyjny status Norwida, to jest
emigranta przejściowego, który powróci do kraju. Toteż kiedy Norwid wyruszy
do Berlina, aby starać się o jakie stypendium rządowe (tj. warszawskie), czy,
jeśli kto woli, petersburskie, w każdym razie za pośrednictwem poselstwa
rosyjskiego, ów zamiar bynajmniej Orpiszewskiego nie gorszy, przeciwnie, wydaje
mu się sensowny. Orpiszewskiego interesuje głównie, że w Berlinie Norwid
"ma uczyć rozumu tamtejszą młodzież", a znaczy to jak zwykle, żeby
studiowała i myślała politycznie poważnie. Jeśli, jak konstatuje
Orpiszewski, Braniccy i Potoccy krążą wokół Norwida, który jest człowiekiem
modnym, Sprawa skorzysta na tym. Ale życzliwy Norwidowi Orpiszewski dostrzega,
być może, niebezpieczeństwo, jakim jest dla artysty przebywanie w tym niezupełnie
swoim towarzystwie, dzielenie zbyt długo nieswojego losu.


Zapewne młodzi bogaci ziemianie nudzą się nad Wisłą towarzysko,
krajobrazowo, patriotycznie. Nie chodzi tu o konieczne porachunki moralne z
ojcami czy stryjami, raczej o nieskrępowaną możliwość podróżowania we własnym
warszawskim towarzystwie.


Nieustające nieszczęście ojczyzny pogłębia romantycznie te wędrówki i
pielgrzymki. Smętne wieści z Warszawy pomagają uśmiechać się z wdzięcznością
do pogodnego włoskiego nieba, smakować beztroski dla przyjezdnych gwar
uliczny. Bo panicze nie mają nic do stracenia. Przeciwnie, przez podróże mogą
ewentualnie poprawić swoje wykształcenie. I nic też nie ryzykują. Czekają
na nich spadki, majątki, mądrze obmyślane interesa matrymonialne. Są od
Norwida mocniejsi nawet wówczas, kiedy pozwalają mu rządzić sobą przez
chwilę, jakby na przedstawieniu sugestywnemu aktorowi. Aż po kilku latach
pobytu za granicą okaże się, że Norwid znajduje się ciągle w tym samym
miejscu, to znaczy nie podbił świata czy choćby rodaków nie rzucił na
kolana swoją sztuką, jak się tu i ówdzie spodziewano, tylko w dalszym ciągu
jest zagadkowy i obiecujący. I wtedy niepostrzeżenie tworzy się o nim opinia
nieproduktywnego oryginała, szalenie zabawna dla młodego księcia czy
hrabiego, fatalna dla człowieka, który już wkrótce będzie starał się sam
zarabiać na swoją sztukę.


Powinien się Orpiszewski zaniepokoić uczuciem Norwida dla Marii Kalergis. W
ciągu najbliższego półtora roku będzie się stosował do jej itinerarium.
Jakby przez beznadziejne uczucie do piękności z najwyższych sfer towarzyskich
chciał sobie do końca uświadomić prawdziwą swoją kondycję społeczną,
artystyczną, majątkową. Jest zupełnie bez szans na serio i oczywiście na
kaprys też nie ma co liczyć. Rywalem Norwida wśród artystów będzie na
przykład Franciszek Liszt, tylko że on chyba nigdy nie dowie się o istnieniu
rywala Norwida. Co do nazwiska, majątku, urody, które sprzyjają wrodzonemu,
wielkoświatowemu wdziękowi, gdzie tam chudopachołkowi Norwidowi równać się
z Adamem Potockim, który ponad wszystko jest miłością Marii Kalergis. Adam
Potocki należy też do paniczów z przyszłością, kształcił się w Wiedniu,
Berlinie, teraz podróżuje, wkrótce zostanie wybitnym politykiem. Z kolei Władysław
Zamoyski nader żarliwe podobno przekonuje Marię do ideałów Hotelu Lambert.
Zamoyski, adiutant wielkiego księcia, potem w powstaniu świetny oficer
polskiej kawalerii, obecnie bliski współpracownik księcia Czartoryskiego, i
znów piękny, choć inaczej niż Potocki. Wreszcie imponujący generał
Cavaignac, pogromca paryskiej rewolucji 1848 roku. Do dziś przetrwały pogłoski,
że Maria Kalergis była gotowa wyjść za generała. Lecz Norwid długo upiera
się, być może właśnie dlatego, że miłość do Marii Kalergis jest także
nieszczęśliwą jego miłością do błyszczącego świata, który nigdy nie będzie
mu dany, do którego przez urodzenie, majątek ani sławę nie należy. Traci więc
czas, mógłby go przeznaczyć na zdobycie dostępniejszego ideału. Ale życie
osobiste, na jakie byłoby stać Norwida, musiałoby zmienić los, którym
zaczyna się kierować. Kochając się w Marii Kalergis może mieć pewność,
że pozostanie osobiście wolny i nieszczęśliwy.


Jej piękność nie była bezspornie uznana. Zarzucano Marii Kalergis brak rzęs.
Victor Hugo, który podejrzewał ją o kontakty z policją rosyjską, krytykował
jej postawę dragona. Była zatem pięknością raczej legendarną niż
rzeczywistą? Wzrost w oczach wielbicieli przydawał jej majestatu, biała
karnacja pozwalała poetycznie myśleć o marmurze. Wzruszające, że krążyła
po Europie z małą córeczką i w towarzystwie wiernej, nieładnej, mądrej
przyjaciółki. Jakby nie mogła sobie znaleźć miejsca na świecie, szczęśliwie
się tylko składało, że dostaje od męża w separacji przyzwoite sumy pieniędzy.
I ma dwadzieścia parę lat. To zdaje się pustą kosmopolitką, to dewocyjną
polską patriotką. Posługuje się najwyższymi petersburskimi protekcjami dla obrony znajomych albo lekceważy
polskie nastroje narodowe. Wciąż nie wytrzymuje Warszawy i wciąż wraca do
tego miasta, to wszystko jeszcze podczas służby Norwida w jej orszaku.
Spierano się o gusta polityczne Marii Kalergis już w latach czterdziestych.
Lecz ludzie doświadczeni, jak książę Czartoryski (dobrze informowany zapewne
przez Orpiszewskiego), znali światowe blaski i słabości wszelkiego salonu, który
dla mody, rozrywki lubi się czasem na serio upozować. Z pewnością w
otoczeniu Marii Kalergis panoszyły się wówczas niesympatyczne z
patriotycznego punktu widzenia rozmowy półemigranckie, nie zobowiązujące,
cynizm w nieunikniony sposób mieszał się z czułostkowością, a wszystko dla
tej naczelnej troski, aby czasu nie zabijać nudno, prymitywnie, tylko w sposób
wyrafinowany. To polskie życie, gdzie wszystko jest towarzyskie, ekscytujące
zarazem i ograniczone, sprawiało zapewne, że Kalergis taką odgrywała w nim
rolę. Dla Norwida obawiano się w związku z tym rozpraszania się, złudzeń,
rozczarowań, może zepsucia. Ale czy ktoś domyślał się wówczas, że
historia jego starań o względy Marii Kalergis potwierdza to, o czym świadczył
już wczesny wyjazd z Warszawy. Że ów neurasteniczny młody artysta wątłego
zdrowia potrafi instynktownie wyzywać przeznaczenie, albo inaczej, szuka
swojego losu, nie licząc się z ryzykiem czy śmiesznością. I dlatego już za
parę lat, niespodziewanie dla wszystkich nim zainteresowanych, popłynie przez
niebezpieczny zimowy ocean do Nowego Jorku.
Ale tymczasem, to jest w czerwcu 1845 roku, ruszy z Rzymu do Berlina przez
Wiedeń i Śląsk. Jest to podróż bardzo rozsądna po owo rządowe stypendium.
Bo rzeczywiście dlaczegóż by miał go nie dostać? W końcu przez cztery
blisko lata nie zrobił nic szczególnie nieprawomyślnego. Oczywiście kontakty
z Hotelem Lambert były niewskazane, ale przecież mogło zdarzyć się znacznie
gorzej, zważywszy na młody wiek i nieobliczalność natury artystycznej. Wolno
więc było się spodziewać, że władze imperium rosyjskiego przymkną oko na
mniejsze z ich punktu widzenia zło. Tym bardziej że obracał się Norwid przez
te lata głównie wśród ludzi odpowiedniego urodzenia, z uregulowaną sytuacją
paszportową. Temat, jaki pragnął studiować - Etruskowie - również nie
powinien był budzić zastrzeżeń. Temat daleki, tajemniczy, wymagający
pracochłonnych wykopalisk, a więc niewiele pozostawiający czasu na obmyślanie
gwałtownej naprawy świata. A dla Norwida Etruskowie, zakładając, że się w
nich rzeczywiście rozmiłuje, mieli jeszcze ten dodatkowy urok, iż nie można
się nic o nich dowiedzieć ani w Warszawie, ani na całym obszarze Cesarstwa
Rosyjskiego. Nadawali się do studiowania, choćby przez całe życie, bez obawy
wyczerpania tematu. Uniezależniali od polityki, od kraju, od emigracji:
cokolwiek by mogło zagrozić samostanowieniu Norwida o sobie.
Lecz właśnie podczas tej podróży, po raz pierwszy od chwili wyjazdu z
Warszawy, trafiają się Norwidowi jakieś dziwne przygody. W Mikołowie na Śląsku
spotyka dezertera z wojska rosyjskiego nazwiskiem Maksymilian Jatowtt. Norwid pożycza
mu czy też darowuje swój paszport. Skąd ta nagła uczynność Norwida? Nie
wiadomo. Jatowtt jedzie do Paryża, dostaje się do księcia Czartoryskiego.
Paszport Norwida trafia do ambasady rosyjskiej. Stąd wielu badaczy uważa
Jatowtta za agenta, sądzi, że dostarczył on materiałów przeciwko Norwidowi
poselstwu rosyjskiemu w Berlinie. Ale to się znowu nie zgadza z najbliższymi
losami Jatowtta: w kilka lat później trafia na Syberię. A poza tym w
rozplotkowanej i nadwrażliwej na punkcie szpiegów emigracji, w której to
nadwrażliwość prawdziwi agenci doskonale sobie radzili, cala sprawa nie
nabierze żadnego rozgłosu i ani Norwid, ani Jatowtt, nie mówiąc już o księciu
Czartoryskim, nigdy o niej nie wspomną.
W Berlinie czeka Norwida biblioteka i muzeum pełne Etrusków, na mieście znów
grupa zaprzyjaźnionych znajomych z Warszawy. Jest i Maria Kalergis. Słowem
wszystko, czego Norwidowi potrzeba do szczęścia. A z listów do Marii Trębickiej
wynika, że nie potrafi się już Norwid pogodzić z myślą o powrocie do
Warszawy. Ambasada wydała mu jakiś tymczasowy paszport z kilkumiesięczną ważnością.
Lecz władze życzą sobie (stypendium raczej w ogóle się oddala), aby Norwid
załatwił swoją sprawę w Warszawie. Zapewne mogą być uruchomione różne
protekcje, ale przecież istnieje ryzyko, bo w imperium, jak wiadomo, pojęcie
prawa było i jest pełne względności. To znaczy, jego wykładnia zależy od
dobrej czy złej woli, czyli również od chwilowego humoru cesarza, ministra,
urzędnika wreszcie, który w Warszawie może wydać paszport albo nie wydać.
Poza tym wiadomości stamtąd nie brzmią zachęcająco, jak zwykle, slużalstwo
albo narażanie się. Przykłady są ostre, półemigranci wzajemnie utwierdzają
się w przekonaniu, że nie ma po co tam jechać, że sztukę, patriotyzm czy życie
po prostu najlepiej uprawiać za granicą, gdzie wszystko może być tylko na
niby, każda sprawa zdawać się względna i przemijająca.
W Warszawie trzeba uczyć się na nowo, ze szczegółami, upokarzającej a
potrzebnej umiejętności zręcznego poruszania się po własnym domu niewoli. W
każdym razie w dalszym ciągu rozliczenie jest podwójne. Z opinią patriotyczną
i władzą okupacyjną. Tymczasem Norwid odzwyczaił się od tego wszystkiego. I
właśnie teraz w Berlinie, bliżej Warszawy, może sobie uświadomić, że powrót
staje się dlań psychologicznie niemożliwy. Jego nieuchronność traktuje jako
klęskę życiową: brutalna, niszcząca przerwa w pracy, pozbawianie się porządnej
biblioteki i rozstanie z Etruskami, może na zawsze. Za ich sprawą ogarniają
Norwida lęki klaustrofobiczne, lęka się pewnie, czy w ogóle wyjedzie jeszcze
kiedyś za granicę. I nawet przy tej okazji być może czyni niesmaczny,
polityczny rachunek sumienia: jak tam ocenią jego pobyt za granicą, o czym
wiedzą, o co mogą ewentualnie spytać.
Pytać będą także znajomi i żądać wśród emigracyjnych plotek
potwierdzenia, że mają rację, siedząc w Warszawie. A przecież on już przed
czterema laty tylko do pewnego stopnia żył tamtejszym warszawskim życiem.
Teraz bodajże więcej znajomych mógłby spotkać na ulicy paryskiej niż berlińskiej.
Wyjechali "skompromitowani", czyli zagrożeni policyjnie, Dembowski,
Zmorski, Niewiarowski. Wyrwali się w szeroki świat Lenartowicz, Dziekoński,
Ludwik Norwid - starszy brat Cypriana. Inni wyemigrowali do nieba. Rozpodróżowali
się mili warszawscy panicze. I samo miasto się odmieniło. Kiedy wyjechał,
budowano kolej warszawsko-wiedeńską. W 1845 roku otwarto odcinek do
Skierniewic, przewieziono blisko 150 tysięcy osób, ponad milion pudów ładunków
towarowych. Za Żelazną Bramą wystawiono Gostinnyj Dwór,
czyli uniwersalny sklep na wzór
istniejących w Moskwie i Petersburgu. Wprawdzie Pijarów przerobiono na sobór
prawosławny, ale powstał nowy, piękny kościół Karola Boromeusza. I
wreszcie, gdyby Norwid respektował
termin ważności nowego swojego tymczasowego paszportu, zdążyłby pewnie na
otwarcie Nowego Zjazdu. Spacer tamtędy może skutecznie pomógłby Norwidowi
pogodzić się ze swoim powrotem. Mógłby, jak to uczyniło wcześniej i później
wielu inteligentnych ludzi, zostać patriotą warszawskim, skoro ogólnopolskim
nie było jak.
Jeśli ta cała paszportowa psychologia tak wyraźnie daje znać o sobie w
korespondencji, nie była również obca towarzystwu, w którym się Norwid
obracał. Jak zwykle, jedni go ostrzegali przed jazdą do Warszawy, inni
namawiali, aby zaryzykował. Szczególnie musiały irytować Norwida opinie, że
w Warszawie też można nieźle żyć. Nie wierzył w to zapewne, ale nie mógł
przecież wykluczyć podobnej ewentualności. W końcu widywał się z ludźmi,
którzy choć wzdychali i skarżyli się patriotycznie, wszystko jedno szczerze
czy obłudnie, pod czarnymi skrzydłami podwójnego orła cesarskiego żyli
urozmaiconym, bo podwójnym życiem półemigrantów. Jednocześnie lekkim,
niezobowiązującym i majątkowo-paszportowo zabezpieczonym. Byli zwolnieni od
podejmowania niewygodnych decyzji, natomiast on, człowiek bez pieniędzy, bez
tytułu, z jakimiś koligacjami, powinien wobec zaostrzonej politycznie sytuacji
decydować się na ryzyko: powrotu albo emigracji. I tu, podobnie jak z powodu
Marii Kalergis, musiała dosięgnąć Norwida wiadomość, że bynajmniej nie
należy do możnych i ważnych tego świata. Tymczasowość własnego położenia
męczy go i denerwuje dlatego właśnie, że dobiega nieuchronnego kresu.

Pisze Norwid do Marii Trębickiej, jak w noc sylwestrową jeździł konno,
samotnie, po pustynnym parku. Gdyby była to tylko poza, chęć wzruszenia
korespondentki. Owszem, zapewne Norwid chce zrobić stosowne wrażenie, chce się
użalić, poskarżyć, być może liczy, że powiernica opowie to Marii Kalergis.
Ale to bezradne sylwestrowe błąkanie się wygląda na prawdę. Widać rzeczywiście
nie miał dokąd pójść i tym gorzej, jeżeli nie był w stanie skorzystać z
jakichś propozycji towarzyskich. Tak bowiem czuje się człowiek, który nie
potrafi znaleźć sobie miejsca na świecie, który nie chce się cieszyć choćby
tym, że właśnie rozpoczyna 25 rok pięknej młodości. Rok, który przyniesie
mu bez wątpienia wiele nowych emocji. Oczywiście ma powody do zgryzoty:
nieszczęśliwą miłość i komplikację paszportową. Lecz owa samotna
sylwestrowa przejażdżka oznaczała jeszcze coś więcej niż zły nastrój
osobisty, niemożność czy konieczność powrotu do Warszawy. Norwid chce być
sam, bo czuje, że jego życie, jego los zmienia kierunek, przyspiesza, że wkrótce
stanie się z nim coś ważnego.


IV

W lutym-marcu 1846 roku policja pruska rozbija poznańską
konspirację Mierosławskiego. Upadek powstania krakowskiego i rabacja Szeli
stawia pod znakiem zapytania sens wielkich emigracyjnych działań i programów.
Nastrój listów Norwida do Trębickiej jest oczywisty; nastrój człowieka
osamotnionego, który w obliczu zbliżających się groźnych wydarzeń nie czuje się nikomu szczególnie
potrzebny. Podobnie jak bliscy Norwidowi polscy półemigranci w Berlinie. Ich
sympatie są po stronie narodowej, ale dla jej dobra nie należy przecież
prowokować, i to naraz, brutalnych Prusaków, perfidnych Austriaków, dzikich
Moskali. Więc bali się tego, co nadchodzi, bardziej niż spiskowcy zajęci
agitacją, konspiracją, którzy poprzez wiarę w słuszność swojej sprawy
mocniej wierzyli we własną nieśmiertelność. Policjanci i spiskowcy,
reprezentujący królów i uciskane narody, szykowali się do starcia,
niecierpliwie czekali na przyszłość, robili, co mogli, aby do nich należała.
A jeśli nawet spiskowcom zdarzało się wątpić w powodzenie swoich planów,
nie obawiali się jakiegoś końca świata, przekonani, że dla ostatecznego
zwycięstwa potrzeba po prostu trochę więcej czasu.

Z meczącej sytuacji wybawia Norwida zaproszenie do rosyjskiej ambasady.
Pragnie się z nim widzieć pan Fontan, rodem z Grecji, obecnie dyplomata, wcześniej
w Warszawie urzędnik i stamtąd właśnie Norwida znajomy. Pisze potem Norwid z
oburzeniem o propozycji, jaką mu tutaj złożono: przejścia na tajną służbę
rosyjską. Dziwi się jednak trochę niesprawiedliwie. Skąd na przykład miał
jego rozmówca wiedzieć, że neutralność poety wobec emigracyjnych pokus
wynika z jego szczególnego wyczulenia na wszystko, co się tyczy własnej
niezależności, że okaże mu wstręt nieprzezwyciężony, bo prywatny,
moralno-estetycznie duchowy.

Z punktu widzenia Fontona i jego mocodawców Norwid prowadził się przez
lata spędzone na Zachodzie rozsądnie. Jego kontakty towarzyskie, wyżej
scharakteryzowane, wyglądały dopuszczalnie: konszachty z agenturą rzymską
księcia Czartoryskiego, oczywiście godne ubolewania, można było uznać przy
dobrej woli za mniejsze, jakby połowiczne zło. Mógł przecież Norwid trafić
do demokratów, którzy nie tylko jątrzyli jak wszyscy emigranci, niepoprawnie
raz na zawsze przegraną Sprawę, ale jeszcze przy tej okazji podnosili
zbrodnicze hasła społecznej rewolty.

Mniejsze zło oczywiście pod pewnymi warunkami. Pan Cyprian Kamil był
wprawdzie z urzędowego punktu widzenia skompromitowany nie do końca, ale też
nie bez winy wobec swego cesarza, o czym sam wiedział chyba najlepiej. Szczęśliwie
się składało, że jako młodzieniec bywały i ceniony w sferach półemigracyjnych,
które polityczno-policyjnie interesowały kancelarię petersburską, mógłby
sam temu zadośćuczynić. Tym bardziej że nabawił się kłopotów
paszportowych i nie pokazywał się w Warszawie celem wyjaśnienia sprawy, przez
co między innymi pozbawił się towarzystwa bliskich sobie osób, które
swobodnie, bez przeszkód przekraczały granicę w obie strony. Wreszcie, szykując
się do tego spotkania, Fonton dowiedział się zapewne, że Norwid chciałby
jeszcze postudiować w Berlinie, wrócić do Rzymu, ma jednak trudności
finansowe. Słowem, mógł się wydać Fontonowi człowiekiem, któremu warto
pomóc i od którego jakiejś wdzięczności wolno oczekiwać.

Lecz owa specyficzna troska i życzliwość, garnirowana prawdopodobnie poufałością
warszawskich wspominków, może nawet jakimś stamtąd najnowszymi ploteczkami,
nie mogła dobrze usposobić poety. Jednocześnie bowiem złożono mu
nieprzyzwoitą propozycję, co jakby zaprzeczyło miłym słówkom: dowodziło,
że uważa się go tutaj za jednostkę politycznie i finansowo niewyraźną, a
więc
dyspozycyjną.
Norwid, jak zawsze dumny i wrażliwy na swoim punkcie, źle odtąd odbierał
poprawną profesjonalną logikę rozmówcy, tym bardziej jeśli znajdowała
jakieś oparcie w rzeczywistości; taką na przykład sugestię, że skoro panu
Norwidowi nie podoba się rewolucja i jak dotąd na emigrację się nie
zdecydował, to niechże stanie mocniej po właściwej prawomyślnej stronie.
Wypada bowiem gdzieś należeć, zwłaszcza jeśli zbliża się czas próby między
siłami ładu-porządku i zamętu. I tu czuły punkt widzenia Norwida: nie być
własnością żadnej partii, a jednocześnie nie zginąć z głodu mógł tylko
artysta uznany, nie zaś, tak jak on, obiecujący warszawski poeta i adept
sztuki pięknej w podróży.

Sprawa Etrusków. Z punktu widzenia Fontona mogła stać się kolejnym uzależnieniem
Norwida. Byli Etruskowie zajęciem na całe życie dla profesora niemieckiego
uniwersytetu albo dla arystokratycznego czy kupieckiego spadkobiercy-oryginała.
Albo nie dla młodego człowieka, który jest ubogim artystą. Chyba, że ktoś
zechciałby mu pomóc. I tu znów nieprzyjemnie było Norwidowi uświadomić
sobie (w duchu rzecz jasna), że nikt mu dotąd rzetelnej pomocy nie okazał.
Filantropia młodych i możnych znajomych była głównie towarzyska i podróżnicza,
w postaci zaproszeń na piękne wycieczki. Być może trafiło się jakieś
wsparcie z Hotelu Lambert, chociaż skoro Orpiszewski sam liczył na berlińskie
stypendium rządowe dla Norwida, trudno tu mówić o czymś poważnym. Natomiast
Fonton proponował dobrą posadę. Służba cesarzowi była opłacalna,
pozostawiała dużo czasu dla siebie. Zapewne więcej, niż ma go człowiek, który
musi kłopotać się o własne utrzymanie. Etruskowie? Czemu nie, pomysł
doskonały. Fonton mógłby tu nawet posłużyć się interesującym przykładem,
chociaż niezbyt, jak każdy przykład, pasującym do wyjątkowej osobowości
Norwida. Otóż w Paryżu, znacznie częściej niż w Warszawie, przebywał współcześnie
pan Frankowski. W roku 1831 dosłużył się stopnia podpułkownika huzarów,
walcząc po stronie cesarza, a potem pod pseudonimem Kajetan Niepowić pisywał
doskonałe korespondencje do gazet warszawskich. I doprawdy nie polityką w nich
zajmował, ale tym, co lubił i na czym się znał. Modą, obyczajami, a zwłaszcza
kuchnią, która w awangardzie wielkiej cywilizacji francuskiej, wolnej od
jakobińskiego i napoleońskiego barbarzyństwa, pokojowo podbijała Europę aż
po Ural. Aby żyć zgodnie ze swoim talentem i powołaniem, Frankowski nie
potrzebował emigracji, być może w ogóle się nią nie zajmował, w każdym
razie, sądząc po treści korespondencji, nie była to jego zdaniem sprawa
warta zaprzątania uwagi krajowego czytelnika. Więc wracając do tajemniczych
Etrusków: a jeśli Norwid dokona jakiegoś odkrycia? Albo jeżeli podbije świat
artystycznie? Kto dojdzie do tych innych spraw zawarowanych urzędową dyskrecją?
Kogo to w ogóle będzie interesowało?

Oczywiście Norwid i Fonton byli innymi ludźmi, wyznawali inne poglądy,
wartości, inaczej patrzyli na świat. Fontonowi mogło się wydawać, że
doskonale rozumie Norwida. Rzecz jasna przyjemniej i ciekawiej, oczywiście na
jakiejś przyzwoitej stopie, żyje się w Berlinie czy w Rzymie niż w
prowincjonalnej Warszawie. On, dyplomata, sam przecież praktykuje tę miłą
prawdę. Więc tym bardziej trudno mu jednak pojąć, czemu Norwid nie chce
sobie pomóc. Tylko że nie brał Fonton pod uwagę, jak kilka lat spędzonych w
wolności, choćby niełatwych, odebrało Norwidowi zdolność taktycznych
obrachunków. A tu właśnie zdarza się Norwidowi spotkanie z reprezentantem władzy, która proponuje
nieczyste usługi, natomiast wobec siebie wymaga posłuszeństwa, lojalności i
szacunku.

I maniery Fontona, lepsze czy gorsze, stają się już na tym etapie rozmowy
mało istotne. Bowiem w saloniku ambasady, wobec jej oficjalnego urzędnika,
Norwid, może nie zdając sobie z tego do końca sprawy, podejmuje doniosłe
postanowienie. I chociaż na formalną banicję musi jeszcze czekać 10 lat, nie
ma to praktycznie znaczenia. Bo czy jest uważany za groźnego wroga państwowego
porządku, czy nie, on sam, jednostronną prywatną decyzją, uniemożliwia
sobie powrót do kraju. A więc wybór dożywotniej emigracji? Orientując się
w ułożeniu powiedeńskiego świata, powinien się z tym liczyć. A czy jest w
stanie przewidzieć, że oto po raz pierwszy staje się dlań możliwa wyprawa
do Ameryki? W owym momencie po prostu wie tylko, jak musi postąpić, nie rozmyślając
o konsekwencjach.

Norwid pierwszy się obraża. Na swoją kondycję, na świat, na propozycję,
jaką otrzymał, i jej autora. Skoro Norwid odmówił, Fonton weźmie to do
siebie. Norwid widocznie uważa się za kogoś z lepszego towarzystwa. Jego zaś,
Europejczyka, śródziemnomorca, swoją nadętą miną odsyła między gruboskórnych
szyldwachów więziennych, prymitywnych podsłuchiwaczy, prowokatorów, którzy
niestety, dla ocalenia świata, muszą na tym świecie egzystować. I zajmować
się wywrotowcami, po to, aby ludzie, wydawałoby się jeszcze przed chwilą na
jednym poziomie, aby oni obaj, artysta i dyplomata, mogli spokojnie dyskutować.
Niestety, okazało się to niemożliwe. Jeden z nich, to znaczy Norwid, próbując
poniżyć swego rozmówcę, sam znajdzie się niżej, bardzo dobrze, tam się
przekona, kim jest naprawdę oraz na jakie traktowanie sobie zasłużył. Być
może szantaż, o którym wspomina Norwid, relacjonuje spotkanie z Fontonem, ma
miejsce dopiero teraz, jak to się zdarza na ogół pod koniec rozmów, które
policjanci niekiedy prowadzą z poetami. W każdym razie kilka dni po tej niewątpliwej
awanturze poddanego rosyjskiego Norwida aresztuje pruska policja: za
przyzwoleniem ambasady, może nawet na jej życzenie.

I zaraz po rozmowie z Fontonem, może w jej wyniku, znów spotyka Norwida
wydarzenia ważne na całe życie. Te siedem dni i nocy spędzonych na wilgotnej
słomie w berlińskim więzieniu zmieniają Norwida, bo kształtują go wyraźniej.
Siedem dób więziennych, a potem jeszcze miesiąc więziennego szpitala. To
ostatnie już dzięki protekcji berlińskich polskich przyjaciół. Załatwiają
nawet wizyty wybitnego specjalisty u pacjenta, który nabawił się kłopotów
ze słuchem.

Cóż to wszystko znaczy nie tylko w porównaniu z wieloletnimi wyrokami w
legendarnych, ale najpełniej realnych lochach Kufsteinu czy Szlisselburga. Nie,
to porównanie jest właściwie bez sensu: wystarczy aż nadto areszt z przesłuchaniami
w cytadeli warszawskiej, jakiego doświadczali rówieśnicy, znajomi Norwida.
Taki tydzień berlińskiego aresztu, nie wspominając już o pobycie w więziennym
szpitalu, bardzo by się spodobał innym więźniom ówczesnym, skoro Norwid mógł
się tam zajmować, jak sam pisze, lekturą i tłumaczeniem Boskiej komedii. Ale
ci inni więźniowie i tak Dantego nie tłumaczyli, ktoś słusznie mógłby
zauważyć. A poza tym rozliczanie Norwida z udziału w martyrologii narodowej
według przykładów, jakie trafiały się w jego międzypowstaniowym pokoleniu, sprowadzać
może do niesprawiedliwej oraz niemądrej konkluzji. Ze nic się mu właściwie
nie stało. A przecież jedyną miarę tego wydarzenia dla Norwida stanowił
wstrząs, który przeżył.

Wstrząs tym większy, że niespodziewany, również dla całej młodej
polsko-berlińskiej socjety. Co musi świadczyć o jej niewinności albo naiwności
politycznej: jakby ci ludzie w arystokratycznej i artystycznej beztrosce swojej
nie bardzo się orientowali, na jakim świecie żyją. Norwid uwięziony: to
musiało wydać się niesłychane, to był znak, że chwieje się porządek
rzeczy. Toteż energia i skuteczność, z jaką porusza się niebo i ziemię,
jest nie tylko dowodem przyjaźni dla Norwida. Również solidarnego poczucia
zagrożenia: skoro coś takiego przytrafiło się Cyprianowi, może dotyczyć równie
dobrze każdego, kto podobnie jak on myśli, mówi i zachowuje się w
towarzystwie.


Rozmowy z Fontonem i uwięzienie: dwukrotnie ma Norwid do czynienia z historią.
To znaczy znajduje się w sytuacji, która stanowi dość powszechne doświadczenie
wielu pokoleń polskich studentów, młodych uczonych, artystów, niekoniecznie
zawodowców konspiracji czy opozycji. Nie są ci pierwsi powołani ani świadomie
przygotowani, by sprostać trudnej politycznej okoliczności. Ale jeśli już na
nich wypadło, nie ma odwołania i nie będzie na ogół usprawiedliwienia. I
tak w rozmowie z Fontonem musi Norwid dokonać wyboru. Wobec kolorowego
wachlarza policyjno-dyplomatycznych sztuczek, aluzji, komplementów i gróźb:
odpowiedzieć tak albo nie. I, jak się okaże, ponieść skutki swojego wyboru
może na całe życie.


Między tygodniem aresztu plus miesiącem więzienia szpitalnego a
dwudziestoma pięcioma latami lochu w twierdzy zbudowanej na skale istnieje
przecież jakieś powinowactwo. Choćby ten moment pierwszego przekręcenia
klucza w zamku, ciszy bezpośrednio potem i niemożności wykonania owego pól
kroku więcej w przód, w tył, na prawo, na lewo, dalej niż pozwala kamienna
ściana. A poza tym: co będzie, tego nigdy nie wiadomo, zwłaszcza po raz
pierwszy. Zresztą w tym innym świecie przestrzeń i czas bardzo szybko, od
razu właściwie, nabierają innego wymiaru. I czujemy na sobie, być może
dotknięcie historii, niby refleks, podmuch potężnej fali, która potrafi załamać
albo wynieść do góry. Toteż jeśli nawet Norwid przeżywa szok, co
somatycznie wyraziłoby się zaburzeniem słuchu, musi pojąć i przyjąć, że
nie zamknięto go tu przez dziwny przypadek albo przykre nieporozumienie.
Przeciwnie, to mu się należało, tego mógł się spodziewać, stąd powód do
dumy patriotycznej, do moralnego wywyższenia.


To prawda, nie gustował szczególniej w cnotach patriotycznych kojarzących
się z walką i cierpieniami. Ale w roku 1846 należało już, nie chcąc z
Europy powracać do kraju, mieć jakiś tego wyraźny powód. Coraz liczniej młodzi
ludzie z różnych zaborów musieli uciekać, głównie do Francji. I tam,
rozpoczynając polskie życie emigracyjne, udowadniać, że są skompromitowani
wobec policji trzech zaborów.


Otóż Norwid swoją kompromitację otrzymuje na miejscu, aktualnie, urzędowo,
z rąk pruskich i rosyjskich. Nie musi na nikogo się powoływać, przedstawiać
świadków, demonstrować blizn. Zapewne o kimś, komu więzienie zaostrzyło
postępujące kalectwo, trudno powiedzieć, że mu się opłaciło. A jednak doświadczenie
więzienne przypieczętowuje decyzję podjętą w rozmowie z Fontonem,
uwalnia Norwida od rozdwojenia półemigracyjnego, na które go nie stać, w
przeciwieństwie do wielu znajomych. A więc stało się z nim coś naprawdę, właściwie
po raz pierwszy w dorosłym życiu, bo trudne sieroce dzieciństwo powiodło mu
się jakoby zapomnieć, a potem bronił się ucieczką w sztuczną rzeczywistość
salonową. Przez cztery lata emigracyjne też jakoś to mu się udawało, gdyby
podsumować te wszystkie rozmowy i lektury, studia w rzeźbiarskich pracowniach
i wiersze.


Toteż był Norwid aż do owych doniosłych berlińskich chwil dla ludzi, wśród
których się obraca, miłym znajomym, co rzeźbi, rysuje, pisze, a także rozmyśla
za całe towarzystwo. Lubi się go, otacza estymą, ratuje w opresji. Ale wolno
chyba podejrzewać, że w tych sferach nikt się na areszty polityczne nie
snobował, przeciwnie, wiadomo, że człowiek pewnej klasy tym się
charakteryzuje między innymi, iż podobnych miejsc nie odwiedza. I Norwid
niestety ten swój młodzieńczy, skupiony, pozornie niezobowiązujący wdzięk,
który bierze się z poczucia, że wszystko jeszcze jest dlań możliwe, utraci
w Berlinie: nabierze tożsamości, stanie się kimś wyraźnym. Przyjacielskie
protekcje, bez jakich nie potrafiłby się obronić, też mają wpływ
ograniczony na policję poważnego pruskiego państwa, chociaż akurat przeżywa
ono chwilę rewolucyjnej słabości. Norwid, uwolniony i podleczony, otrzymuje
urzędową decyzję natychmiastowego i nieodwołalnego opuszczenia granic królestwa.


Co znaczy, że fizycznie go zabraknie na kolejnym spotkaniu, i chyba do
towarzystwa nigdy nie wróci w tej postaci, do jakiej wszystkich przyzwyczaił.
Już jako ktoś inny, to znaczy bardziej on sam, siebie poszukujący, rusza w
swoją wielką życiową podróż. Bardziej na zachód, aż do Nowego Jorku czy
nawet jeszcze trochę dalej, jak napisze, do: "indiańskich pokoleń i
pierwotnych lasów", okrężną kilkuletnią drogą, przez Brukselę, raz
jeszcze Rzym, Paryż i Londyn.


Pierwszy kilkutygodniowy postój na tym szlaku wypadnie Norwidowi niedaleko
Brukseli, u generała Skrzyneckiego.


Piętnaście lat po powstaniu znaczna liczba emigrantów wciąż nienawidziła
generała za zmarnowane szanse wojenne; tu i ówdzie jeszcze pomawiano go o
zdradę. Nie tylko jego oczywiście. Winą za klęskę z najgorszymi
podejrzeniami obciążały się wzajemnie, przy każdej nadarzającej się
okazji, główne stronnictwa emigracyjne. Hotel Lambert zarzucał członkom
demokratycznych klubów, że podczas powstania anarchizowali społeczeństwo,
działając tym samym na rzecz Moskwy. Odwrotnie wypominano magnaterii, która własny
interes zawsze przedkładała na dobro ogólne. Łączono odpowiedzialność za
rozbiory, opór wobec reform społecznych i zgubne, zdaniem oskarżycieli, ze złej
woli zrodzone, kunktatorstwo wojskowe i polityczne 1831 roku.


Skrzyneckiego, głównego kunktatorskiej taktyki orędownika i praktyka,
przeklinano, choć jeszcze nie ukazały się pamiętniki Prądzyńskiego, które
miały wodza naczelnego skutecznie pogrążyć w pamięci narodowej. Poza tym
Skrzynecki trzymał się na uboczu życia emigracyjnego, polemik nie podejmował.
Był gorliwym katolikiem, zwolennikiem ultramontanizmu, sympatyzował z Hotelem
Lambert. Wszystko to musiało się Norwidowi podobać, a także rosnąca z
latami, na przekór emocjonalnej czy fachowej krytyce, rycerska legenda generała.
Bowiem pod jego komendą armia polska przeżywa w tym powstaniu swoje najpiękniejsze
chwile: potęgi,
chwały i nadziei, i ci, co pamiętali wodza o marsowej postawie na czele
sztabu, otoczonego rojem adiutantów, wśród wiwatującego wojska, woleli
raczej zachować w pamięci ten obraz, niż grzebać się w nieprzyjemnych
dociekaniach.
Wreszcie pomógł generałowi Skrzyneckiemu w polskiej i europejskiej opinii
Mikołaj I. Wywierał nacisk, aby Skrzyneckiego usunięto z armii belgijskiej.
Tymczasem dla Belgów było interesujące, aby wódz wojska o wielkiej tradycji,
które stawiało czoło głównej kontynentalnej potędze, był głównym
inspektorem kawalerii. Na tym odpowiednio niższym stanowisku, które bardziej
chyba niż poprzednie odpowiadało jego rzeczywistym kwalifikacjom, dobrze
wykonywał Skrzynecki swój zawód. A ponadto żądania Mikołaja drażniły
ambitną 15-letnią niepodległość belgijską. Może nawet pobudzały uczucie
solidarności, może wdzięczności wobec polskiego Listopada, który, mówiono,
udaremnił interwencję rosyjską: w tym sensie, dałoby się powiedzieć,
Belgia okazała się jedynym trwały sukcesem powstania.
Mógł więc Skrzynecki spokojnie ćwiczyć belgijską kawalerię i mieszkać
w Brukseli z żoną i córkami. Przez te 15 lat skromnego, pracowitego
emigracyjnego życia zmieni się, wyszlachetniał można by powiedzieć. Pozbył
się pychy i gnuśności, które przejawiał ponad miarę jako wódz naczelny.
Jego niepohamowana bigoteria, utrudniająca prowadzenie wojny, przerodziła się
w głęboką religijność. I oto zawodowy oficer nadal w służbie czynnej,
koresponduje z wielkim katolickim intelektualistą Montalembertem, przyjaźni się
ze zmartwychwstańcami. Bo chociaż w świeckiej przeszłości swojej czołowi
ojcowie zmartwychwstańcy dzielnie się bili, nie szczędząc krwi własnej czy
wrażej, jak to się mówiło, teraz nie żądają rachunków od swojego byłego
wodza naczelnego.
Mimo berlińskiego więzienia i awantury w berlińskiej ambasadzie konto czynów
patriotycznych Norwida przedstawia się ubogo. Dlatego między innymi przystaje
do ludzi, co, jak Skrzynecki, mają niejako kłopoty z opinią narodową, nie
gustują w rozliczeniach, nie orędują za walką zbrojną, która, prawdę mówiąc,
nigdy przedtem czy potem nie przystaje ani do natury, ani do przekonań Norwida.
Dlatego szczególnie imponują mu zmartwychwstańcy, dzielni kombatanci
Listopada, którzy przed skłóconą, agresywną emigracją pragną postawić
cele religijne, uniwersalne, oraz piękny i wymowny generał Skrzynecki, z którym
Norwid może również, jako skrzywdzony i niedoceniony, poczuwa się do
psychologicznej solidarności. To wszystko Norwidowi odpowiada w trudnej chwili
wejścia naprawdę, po czterech latach pobytu na Zachodzie, czyli z wyraźnym opóźnieniem,
w świat emigracyjny.
Politycznie i towarzysko Norwid znajduje się w uprzywilejowanej sytuacji. Ma
wyrobione stosunki wśród półemigracji, cieszy się zaufaniem Hotelu Lambert,
spodobał się Skrzyneckiemu, interesują się nim zmartwychwstańcy. Natomiast
wielu nowo przybyłych ma za sobą prawdziwą spiskową współpracę z emigracją,
przewozi ważne, poufne wiadomości, opowiada o sytuacji krajowej, ich zasługi
i cierpienia godne są szacunku, współczucia, pomocy. Wymagają jej w obcym świecie,
w którym znaleźli się bez przygotowania, często rozbici psychicznie i ze
zdrowiem nadszarpniętym dla ojczyzny. I Norwid, który równocześnie z nimi
zostaje emigrantem, musi teraz jakoś mocniej, publicznie dać znać o sobie. Toteż podczas obchodów listopadowej rocznicy w Brukseli jest jednym
z mówców obok Lelewela, Lucjana Siemieńskiego, działaczy politycznych
Wincentego Tyszkiewicza i Konstantego Zalewskiego oraz anonimowego
"16-letniego młodzieńca z kraju".
Wolno sobie wyobrazić emocję Norwida zabierającego głos w takim
"kompromitującym" towarzystwie. O tej samej godzinie w Bibliotece
Polskiej w Paryżu przemawia, jak co roku, książę Adam Czartoryski.
Pomniejsze uroczystości odbywają się w zakładach dla emigrantów polskich
rozsianych po Francji. I gdziekolwiek tylko zgromadzi się tego wieczoru kilku
przynajmniej rodaków, dają oni wyraz swojej rozpaczy i nadziei, w rozmaitych
proporcjach ze sobą pomieszanych. Norwid moralizuje w tonie ponadpartyjnym, ale
tętno bije mu z pewnością równie silnie jak pozostałym mówcom. Nie tylko
dlatego, że nareszcie on, samotnik salonowy, spragniony uznania i zrozumienia,
jest słuchany i przyjęty za swojego. Oto czuje, jak z każdym wypowiedzianym w
tych okolicznościach słowem utwierdza się jego emigracyjny los. Oto dokonuje
zapewne jednego z owych "niepodobieństw", o które zapytywała go
listownie Maria Trębicka. Norwid tłumaczył jej, że "niepodobieństwa"
nie istnieją, ale czymś takim w samej rzeczy musi się wydać warszawskim
znajomym jego brukselskie wystąpienie. Może sobie wystawić, jak się martwią
o niego: co robi, po co sam sobie szkodzi, lekkomyślnie odcinając możliwość
powrotu, walnie utrudniając im wszelkie interwencje w jego sprawie, stanowiąc
ich wobec władzy w głupiej sytuacji. Mówią o nim z pewnością, gorszy ich,
imponuje ryzykiem wolnego życia, które podjął, mimo że w końcu źle mu się
nie wiodło. Oto kim jest, niech wiedzą: człowiekiem dumnym, który nie
pozwala bezkarnie zamknąć za sobą ciężkiej więziennej kraty, któremu nie
wolno składać niegodnych propozycji współpracy z wrogiem. Który za siedem
dni spędzonych na wilgotnej słomie odpowiada, cios za cios, aktem politycznym
na imprezie emigracyjnej.
Czy uroczystość listopadową w Brukseli zaszczycił swoją obecnością
generał Skrzynecki, nie wiadomo. Całkiem prawdopodobne, że wolał nie narażać
się na jakąś awanturę, do której wywołania wystarczyłby jeden
sfrustrowany oficer, demokratyczny demagog. A, tych przecież w Belgii, która
przyjmowała deportowanych przez policję francuską za radykalizm, nie brakowało.
Zresztą, aby usłyszeć i zobaczyć swojego młodego znajomego, nie musiał się
generał specjalnie fatygować. Norwid często bywał u Skrzyneckich, a przez cały
wrzesień 1846 roku w Ostendzie mieszkali w tym samym domu. Jednakże, mimo miłego
towarzystwa generała Skrzyneckiego Norwid narzekał na Ostendę. Ktoś mu ją
wymyślił dla podreperowania zdrowia, uspokojenia nerwów, a tymczasem było
tam płasko, zimno i wiatr. I nie mając widocznie bardziej ekscytującego
zatrudnienia, by czymś się zająć, podobnie jak w berlińskim więzieniu,
bierze się Norwid do tłumaczenia Czyśćca z
Boskiej komedii.

Prawdopodobnie przeżywa pierwszy kryzys emigracyjny, "co do mnie niewiele
mam nadziei oglądania kraju tego i z tym wszystkim, co mi go uczyniło drogim
- bo lękam się przeszłości na wielu miejscach tam rozsianej i nie mogę
oddalić się tak hazardownie od prac moich doczesnych" - pisze Marii Trębickiej.
Zachowuje także, być może ze względu na adresatkę, styl aluzyjny,
warszawski. "Pana Trębickiego nie poznałem z powodu - pisze w innym liście
z Belgii -
iż w Berlinie miesiąc przeszło chory byłem i właśnie podczas jego bytności
tamże nie wychodziłem - wcale - z domu". Chodzi tu oczywiście o
miesiąc spędzony w więzieniu, co uniemożliwiało spotkanie z bratem Marii.
Ona też w dalszym ciągu pozostaje główną powiernicą Norwida. W listach do
niej Norwid wzmiankuje o Marii Kalergis, ale można niekiedy odnieść wrażenie,
że czyni to po trosze, aby podtrzymać przystającą artyście romantyczną pozę.
Bo przede wszystkim analizuje stan swojego zdrowia fizycznego i psychicznego.
Marii Trębickiej może się wyżalić, od niej doczekać się zaciekawienia,
współczucia i wyrozumiałości. Chociaż na nieczułość nowych znajomych
tymczasem nie może się uskarżać. Generał Skrzynecki załatwia mu jakąś
posadę w brukselskim muzeum, zaś Cezary Plater po prostu wspiera go finansowo.
Temu ostatniemu również, być może czując się zobowiązanym, nie skąpi
Norwid informacji o swoim samopoczuciu, nastrojach. Obdarza wreszcie Platera
refleksją, którą bałby się, jak twierdzi, przestawić rozjątrzonej
politycznie w końcu 1846 roku polskiej opinii publicznej: że w kraju istnieje
potrzeba rozwijania "popędów estetycznych".

Z 7 grudnia tego roku pochodzi pierwszy znany list Norwida, w którym prosi o
pieniądze, właśnie Cezarego Platera. Stylistyka listu świadczy o dumie i drażliwości
Norwida. Jest on człowiekiem, który zupełnie nie nadaje się do żebractwa, a
przyjdzie mu to czynić przez całe życie. Z czasem nawet nabierze
masochistycznej wprawy na przemian w upokarzaniu się i obrażaniu innych. Do
Platera pisze jeszcze otwarcie i spokojnie: Jestem w takiej potrzebie, że jej
zaradzić już nie mogę - mimo całej wprawy w niedostatek i pewnego rodzaju
przyjemności niedawania się jemu". Prosi jednak o dyskrecję i przeprasza
za to. Być może idzie już za nim opinia człowieka potrzebującego i proszącego.
Wstydzi się jej, nigdy się z nią nie pogodzi, zawsze się będzie starał,
bez większego powodzenia utrzymywać z pracy, być w porządku jako dłużnik
itp. I chyba nawet ludzie, którzy uważają za coś oczywistego, że warto mu
bezinteresownie pomóc, którzy wspierają także innych artystów, nie bardzo
rozumieją, czemu Norwid czyni z tego problem. Dla siebie czyni oczywiście, ale
dlaczego przy okazji zatruwa im przyjemność mecenasowania, tym bardziej, że
nic z przeżywania tego problemu nie wynika, że dalej musi prosić i prosi. A w
końcu raz, decydując się jechać do Ameryki, spróbuje żyć inaczej, na własną
rękę, spróbuje nie oglądać dobroczynnych krewnych, przyjaciół i
znajomych.


V

27 stycznia 1847 roku Norwid wyrusza z Brukseli do Rzymu. Tłumaczył
Platerowi, że tu, tzn. w Brukseli, nie wiadomo, kiedy doczekałby się pracy,
którą by chciał i powinien był przyjąć. Warunek Norwida jest, prawdę mówiąc,
niesłychanie jak na jego pozycję wygórowany. Aby taka praca, pisze, "mię
zarazem w kierunku moim podnosiła". Taką oczywiście nie jest załatwiona przez
generała Skrzyneckiego posadka-stypendium w brukselskim muzeum. Norwid pragnie
połączyć swój interes osobisty, który w odpowiednim zdaniu listu znajduje
się na pierwszym miejscu, z interesem, jaki Rzym "zawsze, a szczególnie dziś,
ma dla nas - i stanowi tło moich osobistych widoków". Słowem, liczy
Norwid na sytuację idealną, w której to, co go prywatnie zajmuje, będzie
zarazem społecznie uznane, społecznie ważne. Trzymając się tak
maksymalistycznego modelu, który rzeczywiście (ale dopiero za kilkadziesiąt
lat najwcześniej) sprawdzi się, Norwid straci w latach najbliższych
różne
pośrednie, kompromisowe szanse jakiegoś urządzenia się emigracyjnego.

Wzywany jest do Rzymu przez przyjaciół, jak dumnie donosi Cezaremu, "dla
robót, które mieć mogę i mieć będę". Niewątpliwie ma na myśli
upragnione zamówienia malarskie czy rzeźbiarskie. Podaje nawet adres: Via
Condotti, Cafe di Constanza a M. Norwid artiste. Lecz wkrótce po przyjeździe
do Rzymu wypadnie mu złożyć wizytę Orpiszewskiemu, przecież jest już do
pewnego stopnia uznany jako człowiek związany z Hotelem Lambert: teraz, po
berlińskich przygodach, nie ma co tego ukrywać. Tak zapewne sądzi
Orpiszewski, iż widzi mu się Norwid jako młody myśliciel, działacz,
artysta, co jak donosił wcześniej Księciu, "gdziekolwiek będzie, musi być
użyteczny". Ale skąd ma poczciwy Orpiszewski wiedzieć, że takie
nastawienie, takie wyrażenie byłoby dla Norwida nie do przyjęcia. To znaczy
Norwid mógłby się z nim teoretycznie zgodzić, jednak pod pewnym warunkiem,
że to nikt inny, tylko on sam, sam przez się i jako taki, decyduje i stanowi o
swojej użyteczności.
A poza tym nie był już Norwid tym niewinnym politycznie młodocianym artystą,
który z szeroko rozwartymi oczyma pojawił się w Rzymie przed trzema laty.
Teraz miał już własną przeszłość, zmężniał życiowo, poznał różnych
ludzi. Być może, zgodnie z nadziejami Orpiszewskiego, istotnie uczył rozumu młodzież
polską w Rzymie, Berlinie czy Brukseli w kierunku umiarkowanym, poważnym,
pozytywnym i patriotycznym, to jest w guście Hotelu Lambert. Zaś erudycją i
ambicjami z pewnością korzystnie oddziaływał na "wojażujących paniczów".
Nie ustrzegł się jednak wpływów, które były dla Hotelu Lambert
niebezpieczną konkurencją. Oto poznańsko-berliński klan Koźmianów, imponujący
generał Skrzynecki, wreszcie najważniejsi tutaj zmartwychwstańcy, z którymi
spotykał się jeszcze poprzednio w Rzymie. Wszyscy oni tworzą krąg pociągający
Norwida religijnością, dystansem wobec emigracyjnego politykowania,
konserwatyzmem społecznym wyraźniejszym niż u liberalizującego księcia
Adama. I atmosferą prywatnego zaufania, arystokratyczno-duchowej koterii raczej
niż, jak to u czartoryszczaków, zobowiązań wobec programu i przywódców.

Pozytywny patriotyzm koźmianowski czy próby duchowego przezwyciężenia
narodowych emocji przez zmartwychwstańców trafiły w gust Norwida, który źle
albo niechętnie zwykł był myśleć o wszelkich rewolucjach i powstaniach.
Tymczasem Hotel Lambert wciąż głosił niepodległość, wszystkie,
najbardziej nawet cywilne pomysły oceniając wedle przydatności, jaką mogłaby
mieć dla szybszego osiągnięcia celu głównego. Zapewne Czartoryski, walcząc
o rząd dusz emigracyjnych z demokratami, wsłuchując się w odgłosy z kraju,
któremu nie sposób było zalecać z Paryża jedynie politycznej wytrwałości,
nie mógł i nie chciał
zresztą przemawiać inaczej. Narzucił więc książę Adam Hotelowi Lambert swój
osobisty surowy styl narodowej służby. To znaczy dawał przykład, że nie ma
dla niego spraw polskich pośledniejszych czy nieciekawych. Ten polityk, który
należał przecież ongiś jako przyjaciel i minister Aleksandra I do kilkunastu
ludzi decydujących o losach świata i lokował wówczas odważnie, wbrew
narodowej opinii, nadzieje odrodzenia kraju w Rosji, a gdy się okazało, że
zawiódł się, pomylił, odszedł w niełaskę, do opozycji, konsekwentnie aż
do objęcia stanowiska prezesa powstańczego Rządu Narodowego, ten człowiek,
po klęsce powstania uznawany na świecie za najpoważniejszego, czcigodnego
reprezentanta beznadziejnej polskiej sprawy, znajdował teraz czas, aby na
posiedzeniach Towarzystwa Pomocy Naukowej opiniować podania stypendialne,
zabierać głos w sprawie wynajmu sali i kupna 10 stolików celem zorganizowania
dla emigrantów kursu inżynieryjnego albo roztrząsać sprawę oferty pewnej
Angielki, która gotowa była zaadoptować polską sierotę, pod warunkiem
jednakże, że wychowa ją w religii anglikańskiej.

Otóż taki książę Czartoryski mógł być dla Norwida za mało pański. I
wcale nie wystarczyło, że w tej ewangelicznej obowiązkowości Księcia jest
może cząstka pychy, która pozwala jemu, Czartoryskiemu, zajmować się
najrozmaitszymi rzeczami, bo i tak przecież Czartoryskim pozostanie, nikt i nic
mu tego nie odbierze, ba, przy okazji on, Czartoryski, uświetni swoim
zainteresowaniem przedmiot, na który zwrócił swoją książęcą uwagę. Taka
podejrzliwość byłaby w stylu demokratycznym. Norwid natomiast, młody Norwid
zwłaszcza, czuł się arystokratą, tym bardziej że gdzieś tam z dala i po kądzieli,
że bez majątku, że artysta, i ani chciał, ani mógłby sobie pozwolić na
ryzykowane, bo zbytnio dotykające jego prawdziwej kondycji, gesty społecznikowskiej
skromności.


W zamiłowaniu młodego Norwida do bogatych paniczów, którymi już wcześniej
niepokoił się Orpiszewski, było coś znacznie poważniejszego niż
snobistyczne pieczeniarstwo. Norwid czuł zapewne, że tą drogą, mimo
ambicjonalnych przykrości od czasu do czasu, nawet ryzykując trochę solidną
opinię u takich jak właśnie Orpiszewski ludzi poważnych, dłużej zachowa
niezależność materialną, czyli wolność duchową. Kosztem choćby zobowiązań
towarzyskich, które w końcu lubił. Bo przecież nad wszystkimi owymi razem
wziętymi paniczami, swoimi rówieśnikami, górował, żaden mu osobowością
swoją nie zagrażał. I poczucie własnej wyższości, a także ukrytych krzywd
doznanych od świata, pozwoliło Norwidowi wypracować sobie przeświadczenie,
że pomoc mu się należy, że przyjmując ją czyni zaszczyt swoim dobroczyńcom,
i w ten sposób oswoić swoją wrodzoną dumę z powtarzającą się sytuacją
proszącego.


Natomiast Hotel Lambert z księciem Czartoryskim na czele był niewątpliwym
zagrożeniem dla szczególnego rozwoju Norwida. Poglądy na świat i Polskę
niebezpiecznie zbliżały Norwida do tego obozu, z tym wszelako wyjątkiem, że
czym innym jest głoszenie na przykład potrzeby pracy jako najlepszej drogi do
wolnej ojczyzny, a czym innym wymaganie tego od siebie i bliźnich na każdym
kroku. Skoro jednak Książę potrafił sobie pozyskać Mochnackiego, który był
mu wrogiem podczas powstania, skoro przez kilka lat współpracował z Hotelem
Lambert notoryczny demagog Mierosławski, skoro ze zdaniem Księcia, i
wzajemnie, liczył się Mickiewicz, niewątpliwie znalazłoby się tam i dla
Norwida jakieś użyteczne, stabilizujące zajęcie. Tym bardziej że naprawdę życiowo, po
ludzku biorąc, już wówczas, jeszcze młody i obiecujący, tego potrzebował.
I gdyby mu się udało, nie mielibyśmy naszego Norwida, tylko dobrze zapowiadającego
się poetę emigracyjnego, który swoją niezdecydowaną zdolność i emigracyjną
biedę zamienił, dzięki współpracy z Hotelem Lambert, na skromne, sensowne,
pożyteczne dla Sprawy życie. Nie byłoby wówczas tych wszystkich
fajerwerkowatych pretensji Norwida do całego świata, myśli zasupłanych,
ciemnych i olśniewających, zakalców poetyckich pomieszanych z genialnymi
odkryciami, a już na pewno nie byłoby tej szarpaniny i małostkowości,
osobliwie, jakby były mu niezbędne, towarzyszących Norwidowi.


A jeśli już sądzona była artyście podróż do Ameryki, to by się odbywała
na całkiem inny sposób. Za wiedzą, zgodą i z listami polecającymi Księcia,
który jako mecenas i znawca ludzi doskonale umiał kojarzyć czyjeś osobiste
interesy ze sprawą ogólną


Po powrocie do Rzymu Norwid jakby trochę rozczarował Orpiszewskiego.
Owszem, zameldował się, tłumaczył, sprawozdawał, "z rozmowy pokazywał się
takim jak dawniej". Ale co do "użycia Norwida", posługuje się
Orpiszewski trybem warunkowym, "może go będę mógł użyć". W późniejszych
raportach powoła się jeszcze nieraz na rozmaite opinie Norwida, ale jako kogoś
zaprzyjaźnionego, do rozeznania którego ma się zaufanie, nie zaś bliskiego
współpracownika. I nie obrazi się Orpiszewski, być może sam w duchu
przyznaje, że na świecie istnieją rzeczy ciekawsze niż stan interesów
Hotelu Lambert w Rzymie i w Paryżu. Choćby zwiedzanie katakumb, Tivoli,
Nettuno, Sieny czy sierpniowy odpoczynek w Bagni di Lucca, żeby pozostać przy
wyliczaniu wycieczek Norwida za rok rok 1847. I samo oddychanie powietrzem włoskim,
włoskim pejzażem, w którym ruiny i kwiaty łączą się, nadając przemijaniu
piękny kształt i kolor. Stąd też północni Anglicy, Niemcy, ostatnio
Rosjanie już przez samo choćby kosztowne przebywanie tutaj czują się
artystami, cóż dopiero Norwid, prawdziwy artysta i myśliciel. A poza tym
przyjemniejsze i ciekawsze niż Hotel Lambert, który zajmuje się
systematycznie sprawą tak smutną jak polska polityka, jest polskie
towarzystwo, do którego wciąż Norwid powraca. Wbrew zaostrzonym granicom i
paszportom dalej zbiera się ono w pięknych miastach Europy. Z własnego wyboru
półwygnańcy upodobali sobie Włochy, szczególnie Florencję i Rzym, mieli
swoje ulubione rzymskie trasy. Norwid na przykład do Colosseum wybrał się z Józefem
Zaleskim, co wspomina powtarzając ten spacer z Zygmuntem Krasińskim, a chciałby
jeszcze, jak pisze, przejść się tamtędy z Mickiewiczem. W ogóle Polacy czują
się tutaj na miejscu, wszak mają z historią do czynienia przez osobiste albo
rodzinne doświadczenie. Rzymskie wędrówki uspakajają ich, rozpaczliwy nastrój
zmieniają w poetyczny smutek, że wszystko było i wszystko przemija. I mniej
czują się wówczas osamotnieni, mniej wyjątkowo skrzywdzeni. Choć przybyli z
odległej północy, chyba lepiej niż inne narody pojmują sens dziejów i
dlatego Rzym jest jakoś również ich własnością. Są barbarzyńcami, tak, a
przecież nie brak im wrażliwości, wykształcenia, stąd odczuwają Rzym
mocniej, podwójnie. Natomiast mieszkańcy Rzymu oraz wszyscy inni bezproblemowi
goście tutejsi mijają Polaków obojętnie, nawet nie mają pojęcia o ich
szczególności. I owa wyższość tajemnicza nad otoczeniem łączy Polaków ze
sobą. Wobec rozszarpania ojczyzny tworzą
sobie małe, wędrujące, zastępcze ojczyzny rodzinne i towarzyskie, gdzie są
miejsca dla bogatych i biedniejszych, poddanych rosyjskich, austriackich,
pruskich, obywateli świata, artystów dyletantów, mądrych i pięknych kobiet.
Zwłaszcza tu przed rokiem 1848, w zamęcie idei i nastroju zagrożenia
rewolucyjnym końcem świata, więzy towarzyskie i rodzinne, odległe choćby,
stają się szczególnie cenne dla ludzi, którzy nie oddali się bez reszty
jakiemuś stronnictwu, działaniu idei. I być może właśnie w tych międzypowstaniowych
latach tworzy się we Włoszech model polskiego życia artystycznego, które
poprzez swoją towarzyskość potrafi się uniezależnić od wymagań społeczeństwa,
dystansować wobec polityki. Z tym, że przez owe kilka lat, które upłynęły
od poprzedniego pobytu Norwida w Rzymie, towarzystwo spoważniało, bo te czasy
zrobiły się poważne. Nie tylko przez wstrząsy rabacji galicyjskiej,
konspiracji wielkopolskiej, ale za sprawą ogólnoeuropejskiego niepokoju, który
nie oszczędził nawet Wiecznego Miasta. I dlatego pozycja towarzyska Norwida,
który przeszedł zdradziecką pokusę w berlińskiej ambasadzie oraz pruskie więzienie,
z pewnością rośnie: pragnie Norwid, jako inny człowiek, pokazać się znów
Gabrielowi Różnieckiemu, Adamowi Potockiemu i Marii Kalergis. Pochwalić się
ojcem zmartwychwstaricem. Wywrzeć nowe wrażenie, a samemu, wdychając z ulgą
laurowe, cyprysowe powietrze, zapominać, jaki był zapach wilgotnej więziennej
słomy. Ale oczywiście żadne towarzystwo, choćby najmilsze i najelegantsze,
nie było poważną konkurencją dla Orpiszewskiego, tylko nowi, nieskończenie
bardziej fascynujący rozmówcy. Przede wszystkim Zygmunt Krasiński, co zresztą
było niewątpliwie po myśli Orpiszewskiego, skoro Hotel Lambert Krasińskim się
nie interesował.

Norwid oczekiwał tego spotkania od dawna. Zapewne pragnąłby widzieć Krasińskiego
na cosobotniej herbatce, którą przy pomocy Edwarda Łubieńskiego urządzał w
swojej pracowni na Via Sistina. Ale Zygmunt zjawi się sam, wcześniej, w
pierwszy piątek nowego roku. On również chce poznać Norwida. Zapewne wiele i
dobrze o nim słyszał: w Warszawie, a także za granicą, w kołach, gdzie obaj
bywali. Zygmunt spędza godzinę w pracowni Cypriana. I w najbliższym liście
do Delfiny Potockiej z przejęciem opisuje swoją wizytę.


Że Cyprian wywarł na Zygmuncie mocne wrażenie - nic dziwnego. Oto spotkał
Zygmunt młodego człowieka, z którym rozumie się od pierwszego słowa, zasługującego
na przyjaźń, radę i pomoc. Niezbyt popularne w kraju i za granicą poglądy
Zygmunta znalazły odbicie w ideach, do jakich ów młody, wartościowy myśliciel
i artysta doszedł własną dociekliwością. A dlaczego miało Zygmuntowi tak
na tym zależeć? Ponieważ nie należał do owych zawodowych katastrofistów,
którzy znakomicie śpią i cieszą się pełnym apetytem życiowym. Zygmunt
cierpiał naprawdę, nie widząc ratunku dla swojego świata, skoro arystokracja
jest tak gnuśna, a rewolucja zbrodnicza i nieuchronna. Zresztą, czy można
darmo, nie ponosząc osobistych kosztów, pisać takie dzieła jak Nie-boska
komedia albo Irydion? Więc spotkanie uduchowionego Cypriana, który
wydaje się Zygmuntowi jak ogień w alabastrowym naczyniu, jak sto robaczków świętojańskich
skupionych w jedną duszę - tak pisze Zygmunt w liście do Delfiny, jest
potrzebne znękanemu Zygmuntowi na pocieszenie, że wszystko ma sens i posuwa się
w lepszą, słuszną stronę.


Słowem, Zygmunt zakochał się w "prześlicznej naturze" Cypriana,
tym mocniej że z niewątpliwą wzajemnością. Był Zygmunt po Cieszkowskim, którego
Cyprian poznał jeszcze w Warszawie, drugim naprawdę wielkim umysłem, co przyświadczył
Cyprianowi, że istotnie może Cyprian zostać tym, za kogo się uważa, to jest
dokonać czegoś wybitnego. Opinia Zygmunta tym ważniejsza będzie dla
Cypriana, że Zygmunt nie tylko jest, jak Cieszkowski, myślicielem, jest artystą
również; zatem łączy go z Cyprianem bliższe pokrewieństwo duchowe.


Wizyta Zygmunta przechodzi dla Cypriana w samą porę. Po pięciu i pół
latach za granicą, ogromnie pełnych wrażeń i zatrudnień, a jednak na razie
nie sumujących się w całość. Słuchając Zygmunta Cyprian zapewne sobie uświadamia,
że przez cały ten czas więcej dowiedział się od wielkich płócien i
murowanych posągów niż od żywych ludzi. Wolno mu zatem ucieszyć się, że
wreszcie znalazł godnego siebie przyjaciela i mecenasa. Że ewentualna
protekcja i wsparcie ze strony tak wybitnego człowieka oraz przyjęcie tychże
- dla nich obu będzie satysfakcją.


A jednak, choć tacy sobie wzajemnie potrzebni i nadzwyczajnie zgodni w
gustach i opiniach, różnili się głęboko od pierwszego wejrzenia i słowa,
tak różne było bowiem całe ich przeszłe, obecne i przyszłe życie. Stąd
nawet zbieżne poglądy miały co innego znaczyć u Cypriana, co innego w ustach
Zygmunta. I właśnie jednocześnie z pierwszą fascynacją rozpoczyna się
pojedynek między nimi, zrazu przyjacielski, o przewagę psychologiczną, o rację
moralną.


Więc najpierw różnica dziewięciu lat zaledwie między Zygmuntem a
Cyprianem okaże się ogromna. Jakby należeli do dwóch różnych pokoleń. Co
robi Cyprian 29 listopada 1830 roku, nie wiadomo: tyle że liczy sobie lat
dziewięć i z ojcem oraz rodzeństwem przebywa w Warszawie. Zygmunt natomiast
tego dnia po raz pierwszy widzi wieczorny Rzym. Przyjechał tu ze Szwajcarii,
przez Florencję, a w ogóle już od półtora roku przebywa za granicą, głównie
w Genewie. Poznaje Mickiewicza, chodzi na wycieczki i, jakby cokolwiek chciał
odpocząć od rodaków i ojczyzny, zadaje się z młodymi Anglikami, kocha się
w pannie Harriet, rozpoczyna wielką przyjaźń z Henrykiem Reeve.


Cyprian jest w listopadzie 1830 roku biednym szlachcicem półsierotą,
dzieckiem plenipotenta, urzędnika o niewyraźnej reputacji, trochę mitycznych
koligacjach i ładnie brzmiącym nazwisku. Zygmunt - hrabią Krasińskim,
osiemnastolatkiem z oznakami geniuszu. Ojciec jego, generał, był czynny
przeciw powstaniu, potem uciekł do Petersburga, tam przeczekuje i wraca do
poskromionego kraju, aby do godności królewskokongresowego senatora wojewody
dorzucić członkostwo w rosyjskiej Radzie Państwa, a niedługo przed śmiercią
tytuł namiestnika Królestwa.


Zygmunt przeszedł próbę życia publicznego między świętą dlań wolą
ojca a tak zwanymi powszechnymi nastrojami jeszcze półtora roku przed
powstaniem. Ojca posłuchał, odmówił udziału w demonstracyjnym pogrzebie
szlacheckiego marszałka Bielińskiego i został na całe życie znieważony
przez bliskiego kolegę, Leona Łubieńskiego. Ojciec Leona, podobnie jak ojciec
Zygmunta, był kiedyś szwoleżerem, obecnie lojalistą; obaj, Leon i Zygmunt,
byli chrześniakami Napoleona. Leon później stał się wybitną salonową
postacią warszawską i musiał znać Norwida od początku jego kariery.
Zygmunt, kiedy odwiedzał po raz pierwszy
Cypriana, miał
już za sobą blisko dwadzieścia lat półemigracji, którą rozpoczął kilka
miesięcy po zajściu z Leonem.

Była to egzystencja wygodna, pod warunkiem, że jak najrzadziej i możliwie
na krótko przekraczał Zygmunt granicę Cesarstwa Rosyjskiego. W stosunkach z
emigracją samoograniczał się lojalnością wobec ojca, więc jeśli nawet
pouczano go w Warszawie, Petersburgu czy Opinogórze, jak ma się prowadzić
politycznie za granicą, było to zupełnie zbędne. Zygmunt - to dla niego
oczywiste - nie pokazywał się wszędzie tam, gdzie ktoś mógłby wyrazić
żal, iż hrabia Wincenty nie został rozszarpany przez tłum w pierwszych
dniach polskiej listopadowej rewolucji, wszędzie tam, gdzie musiałby ojca
wyrzekać się, potępiać albo bronić go beznadziejnie przeciwko napaściom
patriotycznym. Nigdzie i nigdy zresztą nie mógł być pewien, czy nie
przyjdzie mu reagować albo udawać, że nie słyszy jakichś złośliwości
wobec rodu Krasińskich. Jeśli do tej, wciąż zatruwającej życie, sytuacji
dodać jeszcze grzeszne miłości z Joanną Bobrówną, Delfiną Potocką i uświęcone,
a znienawidzone obowiązki rodzinne, metafizyczne żary, światowe zepsucie,
rycerskie marzenia uosobione w postaci ojca i własne gruźlicze cherlactwo,
trudno się dziwić, że mając lat 35 czuł się Zygmunt bardzo zmęczony.

Zygmunt całe życie leczył oczy. Cyprian źle słyszał, z tym że słuch
Cypriana pogorszył się w sytuacji patriotycznej. Ale nie było to jedyne doświadczenie
życiowe Cypriana niedostępne Zygmuntowi. Cyprian wiedział, co to sieroca
dola, kuratela krewnych, awans do warszawskiego salonu, poczucie zagrożenia
przez policję, która operuje wśród bliskich znajomych za granicą, nie kończące
się problemy, aby zapewnić sobie warunki do pracy i utrzymać się w lepszym
świecie, w pobliżu światowej piękności. Ale za to Cyprian nie nudził się,
mimo braku większego powodzenia życiowego i literackiego, nie wątpił w swoją
wartość, prędzej w świat, który nie bardzo umie poznać się na nim. Z tym
wszystkim musiał się wydać Zygmuntowi niesłychanie zajęty i zorganizowany.
W pracowni zauważa Zygmunt od razu kilka ram, jedno płótno, dwie głowy
gipsowe, a przecie wiadomo, że jej gospodarz poza tym jeszcze pisze, czyta,
studiuje i zwiedza.
Jeśli Zygmunt podziwia Cypriana, to musi mu też zazdrościć
samodyscypliny, podporządkowania sztuce wszelkich życiowych spraw. Może
nawet, mimo całej dumy z mitycznej cokolwiek starożytności rodu Krasińskich,
tego neutralnego, szlachetnego brzmienia nazwiska, które nosi Cyprian, bo będzie
Cyprian rozliczany za swoje porażki i zwycięstwa bez polityczno-rodzinnego
kontekstu. Cyprian wie o tym i skazuje się sam na wytężoną pracę. On zaś,
Zygmunt, po Nie-boskiej, Irydionie długo nie potrafi napisać nic ważnego,
zdawać by się mogło, że całą jego poetycką siłę pochłaniają memoriały
i korespondencja. Trzeba mu dopiero przeczucia galicyjskiej masakry, strachu
przed europejską Apokalipsą, by wybuchnąć mesjanistycznie Przedświtem
i Psalmami przyszłości.
Natomiast Cyprianowi nie
potrzeba nadzwyczajnych bodźców. Sam wewnętrzną swoją mocą wprawia się w
twórczy ruch, wciąż aż nadto wiele ma do zrobienia. I może nieobca jest
Cyprianowi myśl, że on w sytuacji Zygmunta potrafiłby bez reszty poświęcić
się sztuce, inaczej mówiąc, potrafiłby szczęśliwym być.

Zygmunt czuje i rozumie, że Cyprian nie jest w stanie pojąć jego problemów:
tym bardziej przejąć się nimi. Że doprawdy pieniądze i podróże nie rozwiązują
wszystkich spraw, takich zwłaszcza, niedostępnych już, których nie da się
nigdzie za sobą
pozostawić. Bo na przykład tylko on, Zygmunt, wierny, kochający syn, jest w
stanie dopatrzeć się w konduicie hrabiego Wincentego patriotycznej intencji i
logiki łączącej szwoleżerskie wyczyny z założeniem biblioteki w Warszawie
czy interwencjami na rzecz przyjaciół u władzy paskiewiczowskiej. Nie życzy
sobie Zygmunt towarzystwa zaprzańców i zaborców, którzy przyznają się do
poufałości z ojcem. Ani tych, co mają swoją rację moralną lecz mylą się,
bezwzględnie potępiając hrabiego generała, wielkiego Polaka, który znalazł
się w trudnej sytuacji.

Słowem, Zygmunt bywa dość osamotniony, tyle że, w odróżnieniu od
Cypriana nikogo nie potrzebuje. I on z kolei nie jest w stanie się domyśleć,
jak samotnie czuje się Cyprian wśród bogatych, eleganckich ludzi. I tak już
musi być w gruncie rzeczy zawsze między Zygmuntem i Cyprianem, ponieważ należą
naprawdę do różnych światów, choćby nominalnie mieścili się w tej samej
klasie społecznej. Różnica między szlachetką a magnatem jest bowiem
najostrzejsza, najwyraźniejsza, bo dotykalna, skoro spotykają się niby na równych
prawach. Większa niż przepaście, jakie dzielą króla i chłopa, feldmarszałka
i ciurę obozowego, bo te stwarzają niewyobrażalny dystans, przy którym możliwe
jest nawet uwielbienie podnoszące się z dołu do góry i łaskawości spadające
jakby w odpowiedzi w dół. Fakt, że obaj, Zygmunt i Cyprian, tworzą,
filozofują, przyjaźnią się, do pewnego czasu maskuje i zaciera ich drastyczną
nierówność życiową; potem tym ostrzej objawi się ona w osobistym życiu i
niechęci.


Cóż stąd bowiem, że obaj mają teoretycznie bliskie poglądy na kwestię
społeczną. Trudno się dziwić Zygmuntowi, że był wrogiem wszelkiego
przewrotu. Czego mógłby się spodziewać jego ojciec senator-generał od
przyszłego polskiego powstania, skoro raz już, któregoś z owych wolnościowych
wieczorów grudnia 1830 roku, cudem uszedł z rąk wściekłego tłumu? Mógł
sobie Zygmunt wyobrażać dalej, co by się prawdopodobnie stało z Opinogórą,
i że dla niego samego, Zygmunta Krasińskiego, też nie byłoby może ratunku.
A Norwid był konserwatywny bezinteresownie i wprawdzie do gwałtu rewolucyjnego
żywił wstręt, pogardę, lecz identyczne odczucie miał wobec wszelkiej
przemocy. Toteż musiał go Zygmunt z czasem pouczyć, że na przykład generał
Changarnier, brutalny komendant garnizonu paryskiego w roku 1849, jest typem człowieka,
w którym należy pokładać nadzieje.


Bezinteresowność Cypriana jako konserwatysty polegała na tym, że nie miał
nic do stracenia: ani dwuznacznie znanego ojca, ani majątku, ani sławy
rodowej. Był wolny, i wiemy, że będzie nim coraz bardziej poprzez doświadczenia
paryskie, nowojorskie i znowu paryskie aż do śmierci w przytułku. Norwid to
konserwatysta jakby na wyrost, z czystego ideowego przekonania i zapewne tęsknoty
do sfery, w której konserwatyzm jest całkowicie naturalny i zrozumiały sam
przez się. Oto biedny poczuwa się do ideowego sojuszu z bogatym, który na
takie deklaracje może odpowiadać tylko filantropią. Przypomina się tu uwaga
Mierosławskiego, że łatwo da się zrozumieć konserwatyzm Anglika czy
Francuza, zadowolonego ze swojej sytuacji dziejowej; konserwatyzm uciemiężonych
Polaków jest dziwolągiem.


Zygmunt, choć zniewolony na różne sposoby, z pewnością takiej swobody,
jaka groziła Cyprianowi, nie zazdrościł. Bieda i kłopoty z biedą, zresztą
na dobre,
na nowo jeszcze przez Cypriana nie doświadczone,
mogły Zygmunta interesować tylko do pewnego stopnia. Z wyraźną ulgą, po
trudnościach dojścia "labiryntowymi" schodami, czuje w pracowni
Cypriana "woń arystokratyczną" i meble ocenia jako niedemokratyczne.
Zygmunt bowiem, choć metafizyk, wystrzega się biedy, obawia się jej
niebezpieczeństw, i niczym specjalista, wierzy we wrogość klas, myśli o niej
i spodziewa się straszliwego jej skutku. Nieszczęśliwa miłość Cypriana do
Marii Kalergis także nie byłaby tematem, który mógłby zafrapować
Zygmunta, zmysłowca i światowca. I być może sam Cyprian czuje, że nie jest
dla Zygmunta dostatecznie równorzędnym partnerem. Następnym razem z pewnością
będą mniej mówili o sztuce, Cyprian wystąpi już jakby w imieniu całego
swojego straconego krajowego pokolenia.

W Warszawie utrzymywał dystans koleżeński wobec cyganerii literackiej oraz
tych rówieśników, których pociągała niebezpieczna gra w spiskową politykę,
którym nie wystarczała poezja, aluzja i wesoły skandal uliczny. Ale teraz po
kilku latach, rozproszone warszawskie pokolenie niczym już nie zagraża
prywatnej Norwidowskiej wolności.

I oto na początku gorącego 1848 roku, być może chcąc obronić się przed
przynależnością do jakiejś, choćby bliskiej mu, partii emigracyjnej, a także
by wobec całej Wielkiej Emigracji podkreślić swoją inność, Cyprian Norwid
trochę samozwańczo podczas rozmowy z Krasińskim mianuje się jakoby
rzecznikiem swojej osobliwej generacji, która niedorosła w listopadzie 1830
roku, rozprasza się w latach czterdziestych z poczuciem że nie pozostawi po
sobie śladu w historii.

Jak dotąd Cyprian traktowany jest przez wielu dostojnych emigrantów przyjaźnie.
Zresztą zachowuje się z należnym szacunkiem wobec starszych i zasłużonych,
nie żądając, jak wielu "skompromitowanych" konspiratorów z kraju,
podziwu i pomocy. Zresztą nie próbuje za takiego uchodzić również przed
Zygmuntem, który ze swej strony emigrantem nie jest. Lecz kiedy Cyprian wylicza
Zygmuntowi po nazwisku owych dwustu rówieśników więzionych, wywiezionych,
zaginionych, a wśród nich męczennika pokolenia Karola Levittoux, swojego
znajomego, chcąc nie chcąc dokonuje udanego szantażu moralnego, co widać po
kolejnym liście Zygmunta do Delfiny. Tym razem nie pisze Zygmunt, czy ta ważna
rozmowa odbyła się, powiedzmy, na spacerze z okolic placu Hiszpańskiego, bo
tam obaj mniej więcej mieszkali, w kierunku Colosseum. Czy ponownie w pracowni
Cypriana albo dla odmiany u Zygmunta - gdzie z pewnością przestronniej i
wygodniej. A może naturalnie w Cafe Greco: artystyczno-europejskie i amoralne
rzymskie powietrze przejmująco by się komponowało z rozpamiętywaniem
polskiego nieszczęścia.

W każdym razie, komentując to, co usłyszał, Zygmunt porównuje Levittoux
- który wywołał pożar w celi i żywcem się spalił, bo nie mógł
wytrzymać śledztwa - z Mucjuszem Scewolą. Lecz jest różnica między
antycznym gestem i współczesnym aktem rozpaczy w brunatnej cytadeli,
wyliczanka Cypriana robi na Krasińskim wielkie wrażenie; widocznie bierze ją
do siebie, włącza do osobistego samopoczucia moralnego.

Cóż bowiem on, Zygmunt Krasiński, uczynił, by nie doszło do zmarnowania
norwidowskiego pokolenia? Tu odpowiedź jeszcze łatwa. A cóż miał robić?
Czy wywierał osobiście kiedykolwiek jakikolwiek wpływ na cokolwiek? Nawet z
własnym
najprywatniejszym życiem nie bardzo sobie umiał poradzić. Lecz następne
pytanie - czymże się zajmował, kiedy młodzież krajowa zatracała swą
duszę? - trudniejsze byłoby do odparcia. Głównie jeździł po świecie i
przejmował się sobą. I choć moralne wyrafinowanie przychodzi Zygmuntowi w
sukurs i każe raczej lamentować nad wtórnym spustoszeniem duchowym wśród
warszawskiej młodzieży, niż potępiać jej prześladowców, przecież w sumie
Zygmunt cierpi, słysząc o tym wszystkim. Niby niczemu nie jest winny, ale
czuje potrzebę jakiegoś zadośćuczynienia. I ma po temu przed sobą żywą
okazję w postaci Cypriana, duszą i ciałem ocalałego z pogromu.

Zygmunt współczuje pokoleniu Cypriana, Cyprianowi osobiście. I sobie również
musi współczuć, bo nikt się nad nim nie użali. Domyśla się bez złudzeń,
co by o Krasińskich myślał i mówił każdy z owych dwustu nieszczęśliwych
młodzieńców wyliczonych przez Norwida. Jeszcze raz uświadomi sobie, jak jest
razem ze swoim ojcem samotny między rodakami. Bo niestety (Cyprian oczywiście
nic do tego nie ma) błędy i zasługi nierówno się sumują w ocenie
narodowej. Zygmunt może mieć tylko synowską nadzieję, że w przyszłej pamięci
ojciec szwoleżer zatriumfuje nad ojcem senatorem. Zresztą, czyż hrabia
Wincenty jako wróg powstania nie miał racji, przeczuwając, że wszystko skończy
się źle? I wreszcie, kim są ci sędziowie, czy nadstawiali piersi za ojczyznę
tak mocno jak człowiek, którego potępiają moralnie? Oni żadnego pojęcia
nie mają ani mieć nie mogą o tych wyborach, jakich dokonuje wybitny Polak, jeśli
postanowił trwać na swojej ziemi. A ci, których ojciec Zygmunta wyciągał ze
śmiertelnych czy dożywotnich tarapatów (robił to przez całe życie, nie bał
się wielkiego księcia Konstantego i potrafił się rozmówić z Paskiewiczem),
też dobrym słowem się nie odwdzięczą. Kiedy trzeba było, korzystali z
protekcji, lecz tym bardziej chcą się przypodobać opinii, milczą, wstydzą
się i wypierają, nieraz nawet potrafią obrzucić błotem dobroczyńcę.
Naturalnie, najwygodniej im uważać, że wstawiennictwa za nimi hrabiego Krasińskiego
były jego zwyczajnym obowiązkiem. I jeśli już komu powinien być tutaj wdzięczny,
to raczej on im, niż oni jemu, bo pozwoli mu zrobić jakiś dobry uczynek.

Oczywiście nie mógł Zygmunt obwiniać Cypriana o to, że rodacy z hrabiego
Wincentego uczynili sobie symbol zaprzaństwa, postawili tego Sarmatę obok tych,
co się zaparli polskiego stroju, obyczaju, języka, i wśród otwartych obcoplemiennych wrogów. Ale mógł od niego oczekiwać jakiejś
przyjacielskiej solidarności.

Niezależnie od Leona, Zygmunt nie znosił Łubieńskich także ideowo jako
"Żydów arystokracji". Krasińscy zresztą zapadali łatwo na
nieelegancką i raczej rzadką w tych sferach dolegliwość antysemityzmu. Piękny
polski generał Wincenty, wciąż w mundurze, konno, przy orderach, o ileż w
oczach Zygmunta górował nad generałem Tomaszem, z jego ciężką szczęką i
kupieckim wejrzeniem.

Jednakże Cyprianowi trudno byłoby po bohatersku dzielić z Zygmuntem jego
fobię wobec Łubieńskich. Cyprian trzymał się w Rzymie z Edwardem, a Władzio,
syn Józefa z Pudliszek, był mu idealnym przyjacielem. Z Łubieńskimi, z
rodziną o stopień mniej niż Krasińscy niepopularną, a przede wszystkim zrównoważoną,
Cyprian nie miał problemów; byli bogaci, szczodrze usposobieni do artysty,
podziwiali go i pomagali mu, uważając to za rzecz naturalną. Należeli do
tych nielicznych poczciwców, którzy po prostu ułatwiali i uprzyjemniali
Cyprianowi wolne bytowanie, czynili niezależność
mniej dla niego uciążliwą i nie kwestionowali jej przez swoje dobre rady.

Zygmunt pozna się na Cyprianie, uwierzy w niego, aż potem rozczarowany,
zniecierpliwiony odtrąci i mszcząc się za klęskę tej przyjaźni, będzie
Cyprianowi na przemian szkodzić i litować się nad nim. Przez Zygmunta
zapadnie Cyprian na zawodową gorączkę literacką: przeczulenie wobec pochwal,
podejrzewanie, że za każdą krytyką może kryć się jakaś intryga
nieprzyjacielska. Po spotkaniu z Zygmuntem nie będzie już Cyprian takim samym
jak dawniej kolekcjonerem wrażeń, motylem towarzyskim, obiecującym talentem w
różnych dziedzinach sztuki, a po kilku rozpaczliwie przepracowanych latach spróbuje
wyleczyć się z tej choroby: za ocean.


VI

Przyjaźń
Zygmunta była dla Cypriana życiową i literacką szansą, czyli pokusą, aby
trzymać się jej za wszelką cenę, udawać pupila, znosić humory, przytakiwać
z przekonaniem i spierać się pozornie. Lecz właśnie dlatego Cyprian źle
znosił przyjacielskie uwagi i robi się prędko drażliwy na punkcie pieniędzy.
Krępuje się Zygmunta i rzeczywiście Zygmunt nie jest wcale cierpliwym, zamiłowanym
filantropem, a kiedy zniechęci się do Cypriana, rzymska przyjaźń zblaknie i
poetyckie pokrewieństwo duchowe stanie się znowu nieistotne wobec różnicy
społecznej. Za wysyłane Cyprianowi pieniądze Zygmunt będzie kupował sobie
prawo do złośliwości i lekceważenia.

Ale na razie, do połowy 1848 roku, w Rzymie są potrzebni sobie wzajemnie
wobec polskiego środowiska, wśród włoskiego świata.
Ówczesne polskie nadzieje nad Tybrem krążą wokół osoby Piusa
IX.
Uciemiężony
polski naród katolicki zasługuje przecież na szczególną uwagę i protekcję
papieża, który niewątpliwie rozumie, że świat urządzono niesprawiedliwie i
nie chrześcijańsku. I oto Rzym, który tak nieustannie pobudza poetycko i
historiozoficznie Zygmunta i Cypriana, staje się wspaniałą dekoracją dla
sezonowego polskiego teatru polityczno-literackiego, w którym obaj poeci zagrają
prawdziwe role.
Toczy się bratobójcza walka o papieskie błogosławieństwo i rząd dusz
współrodaków. Najbliżej papieża stoją zmartwychwstańcy. Poważną pozycję
zajmuje Ludwik Orpiszewski w imieniu księcia Czartoryskiego. Rywalizując ze
sobą wśród wzajemnych rewerencji, obie partie zawierają sojusz taktyczny
przeciwko Mickiewiczowi, kiedy Mickiewicz, mieszając towianizm z radykalizmem,
zjeżdża do Rzymu, aby hołdowniczo przekonać papieża do swego legionowego
pomysłu i porwać za sobą rodaków.
Trudno jest ojcom zmartwychwstańcom i Orpiszewskiemu otwarcie występować
przeciwko Mickiewiczowi. Zbyt długo znają go i podziwiają. Zygmuntowi to nie wypada; wyglądałoby, że Mickiewiczowi zazdrości. Ale Zygmunta młody
przyjaciel, Cyprian Norwid, świetnie krytykuje Mickiewicza. Uwagi, którymi
Cyprian dzieli się korespondencyjnie z generałem Skrzyneckim, są zgodne z
poglądami Zygmunta, być może powstały pod ich wpływem. A więc wykpiwa
Cyprian czarnoksięskie, towiańskie obyczaje Mistrza. Z pozycji rzetelnego
polskiego patrioty Cyprian tropi kosmopolityczno-socjalistyczne frazeologie w Składzie
zasad legionu. Rymują się te
szyderstwa z obawami Krasińskiego i Hotelu Lambert, aby zgrzebna, trudna miłość
do nieszczęsnego kraju nie była zagrożona narkotyczną, grzeszną myślą o
światowych rewolucjach. Pojawia się już słowo "komunizm": w odczuciu
Zygmunta albo Cypriana jest niebezpieczne dla polskiej młodzieży, bardziej niż
zdrada narodowa, bo zrodzone ze zwodniczych pobudek. Cyprian nie obciążony póki
co towarzysko, tak jak Zygmunt, znajomością z Adamem używa sobie na Składzie
zasad, tam i z powrotem w
istnym zapamiętaniu reakcyjnym. Donosi, tym razem Józefowi Bohdanowi
Zaleskiemu, o "niedorzeczności", "doskonałym fałszu", które
chwilami wydają się "zbrodnicze", a zawarte w Składzie
myśl o emancypacji kobiet
traktuje jako przykład "doskonałego głupstwa".

Wszystkich gorszy awantura, której dopuścił się Adam wobec głowy Kościoła.
Przegrywa rozmowę z papieżem, tylko część rodaków gotowa jest mu się
podporządkować. Wieszcza zwalcza się zaocznie na różnych polskich
herbatkach, a potem wprost podczas ogólnego zebrania polskiej rzymskiej
emigracji.

Tam właśnie Cyprian Norwid wystąpi publicznie przeciw Adamowi
Mickiewiczowi. Niemądrze byłoby sądzić, że musiał zostać do tego wystąpienia
popchnięty przez którąś z trzech przyjaznych mu stron. Za namową Krasińskiego,
Orpiszewskiego albo zmartwychwstańców. Nie ma zresztą nie tylko śladu
jakiegoś ukartowania sprawy (co byłoby zbyteczne ze względu na gotowość i
przekonania Norwida), ale w ogóle poza Orpiszewskim nikt o tym epizodzie nie
wspomina. Prócz samego Cypriana oczywiście. Gdyby wierzyć jego słowom, udało
mu się wywołać wielkie poruszenie. Tak w każdym razie widział, chciał
widzieć swoją rolę na zebraniu i za tym życzeniem wyraźnie stoi osobista
emocja. Norwid porywa się na wieszcza, choćby nie został przezeń zauważony
i rozpoznany: widzieli się dotąd raz przelotnie, niedawno, przy jakiejś
towarzyskiej okazji. Ale znają się już wiele lat jednostronnie. To znaczy
Norwid zna Mickiewicza, począwszy jeszcze od młodzieńczej, zakazanej,
niebezpiecznej lektury.

I tym razem Norwid zabiera głos w imieniu własnym, nie pokoleniowym,
ponieważ chce się przez ten spór z wieszczem sam określić. I w tym zamachu
na wieszcza jest może coś wspólnego z innymi porywami Norwida: decyzją
wyprawy do Ameryki czy konkurowaniem o względy Marii Kalergis. Są to rozmaite
próby podejmowane ponad siły, możności czy nawet wbrew sobie. Jakby upierał
się odmienić dotychczasowe życie, popchnąć je w inną stronę, naprzód.

Lecz szarża Cypriana przeciwko Adamowi przejdzie wśród ogólnego gardłowania
niepostrzeżenie, a każdym razie bez następstw towarzyskich. Chyba na szczęście,
bo określiłaby go politycznie w rzymskich konfiguracjach, które wkrótce mają
się skończyć. Mickiewicz dokona symbolicznego gestu, wymaszerowując z Rzymu
na czele kilkunastu legionistów, a Wiosna Ludów potrwa krótko. A poza tym
Norwid przecenia ważność jakiegokolwiek swojego wystąpienia, bo przecież
mimo rozmaitych pochlebnych opinii o sobie nie liczy się naprawdę w polsko-rzymskim świecie.

Oto przywódca rzymskiego ludu Ciceronacchio przyjmuje Polaków. Są to
Orpiszewski, generał Zamoyski, Zygmunt Krasiński; natomiast o Norwidzie nikt
nie wspomni, chociaż Norwid w liście do Józefa Bohdana Zaleskiego szkicuje
nawet portret gospodarza. I tuż przed opuszczeniem Rzymu skarży się Norwid
księdzu Jełowieckiemu, że zapomniano o nim, zbierając podpisy pod polskim
adresem do papieża. Doprasza się o potwierdzenie, że "wierność Kościołowi
i polskość uczyć dostateczną jest klasyfikacją w tym względzie". A w
dwa tygodnie później pisze do generała zmartwychwstańców, ojca Józefa Hubę
(to on właśnie pominął go na zaszczytnej liście), że niespodziewanie wyjeżdża
i może nie będzie miał czasu się pożegnać. Oddaje "żywot św.
Bazylego, pożyczony z biblioteki św. Klaudiusza, i dubeltówkę
Orpiszewskiego, który mi polecił, aby w bibliotece Ojców na dalsze jego
polecenia zaczekała".


Owa pożyczona dubeltówka jest materialnym świadectwem "wierności Kościołowi
i polskości uczuć"; stanowiła uzbrojenie Norwida, kiedy w nocy z 29 na
30 kwietnia 1848 roku spieszyli obaj, Cyprian i Zygmunt, na Kwirynał, aby bronić
papieża. Papież właśnie rozjuszył rzymskie masy swoją niespodziewanie
reakcyjną i represyjną allokucją. Do walk nie doszło, Zygmunt i Cyprian nie
muszą się uskarżać, natomiast sami barykadują się u Krasińskiego na
wszelki wypadek. Jest z nimi Orpiszewski, który kilka miesięcy później poda
się księciu Adamowi do dymisji, uważając, że nie ma już nic do roboty jako
rzymski agent główny Hotelu Lambert. Póki co z pewnością obaj poeci czują
się wyraźniej w jego towarzystwie, byłego spiskowca i listopadowego żołnierza.
Zresztą nikt się nimi nie interesuje, a po kilku dniach Rzym się uspokaja.
Ale Norwid znowu doświadcza sytuacji historycznej, do której się nie nadaje,
która, choć tym razem znalazł się w niej z własnego wyboru, przeciwna jest
jego naturze, bo nie chce zginąć, mając tak wiele do zrobienia, ani nie życzy
sobie zabijać nikogo. Nie znosi przemocy, jest zatem duchowym arystokratą
bardziej niż Krasiński, który, bojąc się niespokojnych mas, potępiając własną
klasę, ma pewną słabość do mocnych umundurowanych ludzi, od własnego ojca
poczynając.


Po kilku tygodniach Krasiński wyrusza przed siebie, tym razem do Paryża.
Zostawiając Cyprianowi pieniądze i obiecuje zająć się drukiem kilku jego
wierszy. Wkrótce Norwid uzyskuje specjalną audiencję u papieża, a na niej
odpust zupełny w chwili śmierci oraz prawo obdarowania takimże przywilejem 50
wybranych osób. Można by przypuścić, że teraz, po trudnych chwilach spędzonych
wśród zamętu, Norwid znajdzie przejściowe choćby uspokojenie w pracy. Lecz
obszerny list z 1 lipca 1848 roku do generała Skrzyneckiego jest przygnębiającym
samoobrachunkiem Norwida, świadectwem głębokiego zniechęcenia do świata i
ludzi. Takie bilanse będzie czynił Norwid jeszcze nieraz, jakby sam ich
perwersyjnie potrzebował do podjęcia nowego wysiłku.


W pierwszych słowach swojego listu dziękuje Norwid za jakieś generalskie
strofowanie. Odnosi się do Skrzyneckiego chwilami po synowsku. Zygmunt ma
prawdziwego ojca generała i może Cyprian szuka oparcia we wspaniałym mundurze
i marsowej postawie, tym bardziej że te atrybuty poparte są u byłego wodza
naczelnego żarliwą religijnością. Więc skarży się historiozoficznie za
swoje
pokolenie, które nikomu niepotrzebne i wylicza własne prywatne niedole.
Okazuje się, że nigdy nie skończy ogromnego malowidła, nad którym ciężko
pracował, ponieważ zburzono budynek, w którym miało być umieszczone. Ledwo
zaczęto go drukować w Paryżu, musiała tam wybuchnąć rewolucja. Słowem,
wszystko przeciw niemu się sprzysięga: od rzymskich problemów budowlanych do
francuskiej polityki. A zaraz potem informacja, że brat (chodzi o najmłodszego
- Ksawerego) wyemigrował. I zastanawiająca pointa: "słowem, nie ma miesiąca,
żeby mnie nieszczęście nie spotkało".


To znaczy, że po czterech latach półemigracji, którą liczymy do berlińskiej
rozmowy w rosyjskiej ambasadzie, i po dwóch latach emigracji pełnej, rozpoczętej
w pruskim areszcie, politycznej, Norwid uznaje kondycję emigracyjną, która
spotkała jego brata, za nieszczęście. Kilka linijek dalej kwestionuje
emigracji sens pisząc, że "czynność w emigracyjnym sensie to grzech największy
emigracji". Za grzech uważa "wydzieranie się" w bieżącej europejskiej
sytuacji. Fakt, że tą właśnie metodą osiąga sukcesy Mierosławski, cytuje
na dowód, iż "publiczności w Polsce nie ma". I w ogóle w tym
krytycznym nastroju 1 lipca 1848 roku Norwidowi nie chce się pisać dla
polskiej publiczności, bo to próżne zajęcie. O powrocie do kraju nie ma
oczywiście mowy, na emigracji czuje się Norwid nieszczęśliwy i niepotrzebny.
Słowem, nie ma dla niego miejsca na świecie. I tu znów przywołuje "nędzę"
swojego pokolenia, które podwójnie jest "niedołężne", bo zdaje sobie
ze swego "plewiego stanu" sprawę.


Załamanie Norwida jest podwójne: osobiste i społeczne. Traci rzymskie
nadzieje jako patriota, a jednocześnie z chwilą, kiedy kończą się one, nie
ma co robić ze sobą. Natomiast przyjaciele Norwida mają dokąd się udać.
Krasiński rusza dalej w nieustającą podróż swego życia. Orpiszewski złoży
księciu Adamowi dymisję, ale wiadomo, że do jakiejś najbliższej
patriotycznej okazji będzie przez Hotel Lambert użyty. Zmartwychwstańcy
jeszcze mocniej niż dotąd staną przy Ojcu Świętym. A Norwid nie może
nikomu z nich towarzyszyć. Nie stać go, aby naśladować Krasińskiego. Zresztą,
jak miałby to robić, skoro Zygmunt chce być Cyprianowi zarazem przyjacielem,
dobroczyńcą i mentorem. Skoro gry i programy polityczne Hotelu Lambert nie
interesują Norwida, jaka byłaby jego przydatność? Zmartwychwstańcy, są
nieskończenie bardziej serio niż Orpiszewski, ponieważ nie działają w
poczuciu jakiejś służby, ale misji, stąd Norwid, niezmiernie zazdrosny o
swoją samorządność, nie widzi się ojcom zgromadzenia. Rozpoznają
neurasteniczną naturę Norwidowską, a przecie do kapłaństwa, również
zakonnego, nie przyjmuje się ludzi ułomnych, chociaż w prawie kościelnym mówi
się tylko o najdosłowniejszej fizycznej ułomności. Więc nie może się
Norwid, albo nie chce, na nikim naprawdę oprzeć, chociaż wszyscy wymienieni
powyżej będą się jeszcze, na rozmaite sposoby, Norwidem interesować. Krasiński
da pieniądze i pouczenia - będzie wnikliwie chwalić i krytykować, także
szkodzić Norwidowi wśród wspólnych znajomych. Zmartwychwstańcy udzielają
niejednego duchowego napomnienia. Hotel Lambert wreszcie pozostanie Norwidowi
przyjazny, w końcu Władysław Zamoyski ułatwi mu wielką życiową decyzje,
załatwiając miejsce na statek do Ameryki.


W trzy tygodnie po owym rozpaczliwym liście do Skrzyneckiego wraca Norwid do
siebie, radzi bowiem swojej powiernicy Marii Trębickiej, że "pamiętać tedy siebie, wiedzieć
siebie, trzymać siebie należy". I z takim programem wyrusza na krótko do
Łubieńskich do Pudliszek, a potem znowu przez Rzym na południe. Raz jeszcze
odwiedza Neapol: czy może przypuszczać, że za parę lat znajdzie się na tej
samej szerokości geograficznej po drugiej stronie Atlantyku, w Nowym Jorku? Znów
jest w Herculanum i Pompei, następnie przecina Morze Tyrreńskie statkiem
parowym, ląduje w Palermo, stamtąd płynie w kierunku Krety i dopiero w początkach
listopada wraca do Rzymu. Nareszcie zdarza mu się wspaniała samotna podróż
literacka po wszystkich owych niedawnych zbiorowych przeżyciach. Norwid należy
znów do siebie, szkicuje dramat i poemat, pisze wiersze, a zarazem żegna się
z Morzem Śródziemnym; gdyby wiedział, że to na zawsze, być może wolniej
przechadzałby się wśród grecko-rzymskich ruin, staranniej zapamiętywał ich
profile na tle morza, nieba i ziemi, delikatniej dotykał kamieni ciosanych i
rzeźbionych przez ludzi, słońce, wodę, wiatr.

W Rzymie potwierdza się po raz trzeci w ciągu paru miesięcy - to samo
musiał czuć przed podróżą poznańską i przed śródziemnomorską - że
nie jest tu potrzebny. Wyjeżdża więc z dnia na dzień do Paryża, tam gdzie
polskie życie emigracyjne istnieje nieprzerwanie od blisko 20 lat. Chce
udowodnić, kim jest, chociaż poświęcić się wyłącznie pisaniu nie może.
Jak Zygmunt bogaty z domu, jak Juliusz, któremu matka zgodnie z testamentem
ojca przesyła procenty od połowy pozostawionego kapitału, a zresztą Juliusz
ma własny talent do gry na giełdzie. Jak Adam wreszcie, który, niezależnie
od swoich radykalnych wyskoków zawsze może być pewien, jako narodowy, wieszcz
protekcji księcia Czartoryskiego. Norwid liczy oczywiście na starych i nowych
znajomych, przyjaciół, krewnych, ale podstawy egzystencji upatruje we własnej
pracy rzeźbiarskiej, malarskiej, rysunkowej. I musi się odnaleźć w zupełnie
innym niż rzymski klimacie, paryskim. Nie darmo spotyka się w eleganckich pamiętnikach
z połowy XIX w. opinię, że człowiek wyrafinowany spędza osiem miesięcy w
roku w Rzymie, a tylko cztery w Paryżu. Wraca Norwid na północ, do miasta, którego
życie, stolicy kontynentu podbitego przez cywilizację francuską, brutalne i
kolorowe, niewiele pozostawia czasu na rozpamiętywanie historii i poetyckie
nastroje. Gdzie "wojażujący panicze", typowi dla rzymskiej polonii,
stanowią cząstkę zaledwie emigracyjnego społeczeństwa, bowiem po klęskach
Wiosny Ludów tutaj zewsząd ściągają pobici żołnierze, wykryci
konspiratorzy, i tu rzeczywiście wyraźnie stają wobec siebie stara i nowa
emigracja.

VII


Teraz dopiero, gdy sytuacja utwierdziła się w klęsce, obie emigracje mogą
przyjrzeć się sobie wzajemnie. Młodzi zazdroszczą tym jakiegoś już urządzenia
się we Francji, co najmniej przyzwyczajenia do stanu emigracyjnego. Oraz zasiłków;
rząd francuski stopniowo je obcina, ale nadal pozostają niedościgłym
marzeniem dla rozbitków, polskich bojowników Wiosny Ludów z trzech zaborów i
różnych rewolucji europejskich. Starym pięknieją z roku na rok
wspomnienia wspaniałych bitew, dlatego przechowują zasłużone mundury i
sztandary i coraz bardziej przekonują się wzajemnie, że spełnili swój obowiązek.
Młodzi potrafią mówić o więzieniach, kryjówkach, przejściach granicznych
i nieudanych próbach nawiązania nierównej, otwartej walki. I to mówić do
siebie, między sobą, bo starsi ich nie rozumieją, mogą współczuć,
interesować się, ale osobiście wewnętrznie czują, że prawdziwa poważna
walka o niepodległość urwała się w chwilach, kiedy regularna polska armia,
ich armia, przekraczała poszczególnymi korpusami granicę pruską lub
austriacką pod rosyjskim naciskiem. Czymże wobec tej armii, której pamięć w
pierwszych latach emigracji gryzła sumienia, czymże wobec tej armii były
jakieś rzemieślnicze i gimnazjalne spiski, przebieranka emisariuszów i
kosynierska doktryna wojenna? Starsi mają nad młodymi przewagę swojej
kolorowej legendy, młodzi jej zazdroszczą i wypominają przy różnych
okazjach zmarnowaną szansę. Denerwuje młodą emigrację zobojętnienie starej
na sprawy krajowe, jeśli zainteresowanie krajem - to raczej rodziną, sąsiadami,
znajomymi. I w ogóle lekceważenie całej popowstaniowej, nadwiślańskiej
rzeczywistości, a więc, logicznie, w tym również jej wolnościowych prób.
Denerwuje zarówno bezkompromisowa, staro-emigracyjna bojowość, jak i rozsądne
rady, zachwalanie krajowej poczciwości, rozkładanie nadziei na nieokreśloną
przyszłość.


Norwid wprawdzie należy do młodych emigrantów metrykalnie, lecz, jako że
od paru już lat za granicą, nie przeżył tak jak oni zagrożenia, klęski i
ucieczki, właściwie politycznie wylegitymować się może nadal jedynie berlińską
"kompromitacją". Jeżeli więc czuje się solidarnie związany ze swoją
generacją wobec Krasińskiego, Mickiewicza albo księcia Czartoryskiego to także
poprzez swoje niepowodzenie literackie; on również jest tutaj nie wysłuchany
i nie doceniany. Ale nie chce takim być i stąd w Paryżu jego choroba
literacka przechodzi w literacką gorączkę.


Czuje się dłużnikiem wobec społeczeństwa, dobroczyńców i zapewne
siebie samego. Całym swoim sposobem bycia od kilku lat przecież obiecywał,
zapowiadał, nawet pomoc przyjacielską traktował jako pożyczkę od społeczeństwa.
I rzeczywiście pisze teraz w Paryżu utwory, których wartość przekroczy
nieskończenie sumę wszystkich datków, zaproszeń i protekcji, jakich doświadczył
dotychczas. Ale tak naprawdę zdaje sobie z tego sprawę tylko on sam, czasem
ktoś mądry, kiedy akurat zechce mu być życzliwy. Ta samotność w korzystnej
o sobie opinii byłaby jeszcze do zniesienia, należy ona w końcu do emocji, do
kosztów zawodu literackiego, ale tutaj sprawa jest poważniejsza, bo ponosi
Norwid w Paryżu porażkę literacką.


Stopniowo utrwala się opinia o niezrozumialstwie i dziwactwie Norwidowskim,
wypowiadana przez krytyków i poetów w imieniu zawiedzionej publiczności.


Norwid znosi to wszystko fatalnie. "Miejcie odwagę przyznać - pisze
Janowi Koźmianowi, który drukuje Norwida, chociaż niechętnie - że nie ja
ciemno piszę, ale wy ciemno czytacie". Zresztą na wszelką krytykę,
wnikliwą albo głupią, złośliwą czy przyjacielską, reaguje alergicznie;
obraża się, żali, wykłóca. Brak mu wobec własnej twórczości, bardziej
jeszcze wobec jej odbioru, wszelkiego dystansu, ponieważ
staje się ona dla Norwida kwestią życia i śmierci, a także, mniej górnie,
sprawą egzystencji fizycznej, dosłownego bytowania artysty, który pragnąłby
spełniać swoje powołanie czy, jak to woli, wykonywać zawód, do którego
został powołany. I właśnie dla jakiegoś zabezpieczenia, które obroniłoby
Norwida przed troską o jutro i pojutrze, a także pozwoliło pojechać do Włoch
czy na kurację do wód, potrzebny jest mu sukces wyraźny, i to natychmiast,
nie gdzieś przyszłościowo, bezterminowo. Więc walczy o swoje powodzenie
obsesyjnie i bezskutecznie. Kiedy Koźmian pisze mu grzecznie, "nie zniżam się
do pochwał", i ta formuła - nie jest, być może, całkiem szczera -
dotyka Norwida tak boleśnie, że cytuje ją wzburzony w kilku listach. Nie
hamuje wybuchów "pychy artystowskiej", które przeplatają się z naiwną
przebiegłością albo niby-uniżonością, spod której niemalże ostentacyjnie
przeziera źle maskowane zniecierpliwienie, a wszystko to sprawia niekorzystne
wrażenie.

Nie potrafi znieść pokornie albo przynajmniej dyskretnie ukryć głodu
literackiego zwycięstwa. Nikt nie mówi, żeby miał się pogodzić z porażką,
ale niepotrzebnie jeszcze sam, przez swoje awantury korespondencyjne i dziwaczne
zachowanie, powiększa jej rozmiary. I ludzie, których interesuje, zaczynają
ostrzej przyglądać się tak niedawno jeszcze zniewalającej osobowości,
charakterowi, poglądom Norwida. Co do tych ostatnich staje się widoczne, że
nie mogą być całkiem konsekwentne, skoro nie pasują do sytuacji społecznej
ich właściciela. Ta sytuacja, ogólnie biorąc, pcha go w dół i na lewo, on
się przed tym broni i demokraci emigracyjni, jeśli w ogóle coś bliższego o
istnieniu Norwida wiedzą, mają prawo uważać go w dalszym ciągu za człowieka
arystokracji. Ale on sam, choć wypowiada się przeciw wszelkim rewolucjom, nie
może być uznany nawet za przeciwnika demokracji. Prawdziwi jej nieprzyjaciele
to kosmopolityczni panicze, nadwiślańscy zdrajcy w imię swoich przywilejów,
żołdacy w generalskich stopniach, winni listopadowej klęski, wreszcie sam książę
Czartoryski i jego dwór. Norwid tu się nie liczy, on tylko, biedny, prosi możnych
o wsparcie.


W partii arystokratycznej, żeby posłużyć się tym ogólnikowym terminem
ukutym przez demokratów, będzie Norwid przynajmniej znany towarzysko. Lecz
filantropia, bez której nie możne się obejść, utrwala w nim poczucie zależności,
biedy, krzywdy i stąd odruchy niewdzięczności, chwilami na kształt jakiegoś
klasowego gniewu. Jeszcze z Rzymu ironicznie donosi Trębickiej, że nie należy
do "arcywybranych". Tłumaczy się, że nie był przy śmierci Chopina
(to już w Paryżu), "bo za wiele atłasów i koronek otaczało łoże cierpiącego".
Kiedy wymawia się od zaproszenia do kosmopolitycznego paryskiego salonu Emmy
Herwegh, powołuje się wątpliwą francuszczyzną na swój "etat proletaire".
W jednym z listów do Zalewskiego niemal równorzędnie zestawia ze sobą obie
orientacje: "To co konserwatywne, zakryte ma oczy na wszystko, co się dzieje,
przymrużone na to, co się działo, zasłonięte rękami na to, co się dziać
będzie. Wszak to są jeszcze ludzie. To co postępowego jest naprzód bez
przyszłości, a więc bez wiary w siebie".


Zdarza się Norwidowi napisać arogancki list (świadczący także o
zachwianym poczuciu rzeczywistości) do księcia Czartoryskiego, w którym
wstawiając się za znajomym, czyni księciu podbarwiony moralnie wyrzut, że
nie znalazł książę dotąd czasu, aby przekroczyć skromne norwidowskie
progi. O możnym
generale Zamoyskim wyraża
się zuchwale, że generał "nie pojmuje różnicy między władzą a
despotyzmem". Gdzie indziej znów przypuszcza, ze dla zwolennika partie
de l'ordre on, Norwid, "jest niebezpieczny socjalista i że dobrze by
go zatracić powolnym prześladowaniem". I przeciwko uważaniu go za
socjalistę zupełnie już nie protestuje. Wreszcie w rozdrażnionym liście do
Jana Koźmiana, pisanym jeszcze w kwietniu 1850 roku, a więc kilkanaście
zaledwie miesięcy od chwili przybycia do Paryża, łączy swoją niedolę
literacką z nędzą życiową. Żali się: "nie oczyma fantazji po kilka razy
na rok głód kilkudniowy w drzwiach swoich widzę". Grozi: "krytykom
moim życzę tyle lat szczęścia, ile dni ja w życiu głód cierpiałem - z
uśmiechem - i cierpieć będę". I wreszcie stawia oskarżycielską tezę
wprost: "Nie ma talentów, które by nędza nie pożarła, służebnictwo nie
obróciło wniwecz, nie ma sił niespożytych. Jak kto się nie urodzi w liczbie
wybranych majątkowo, może przepaści brylantów w sobie mieć - nędza i
poniżenie wniwecz obróci je. Czekajcie, aż pisarz lub artysta z pierwszej
liczby majętnych się wywiedzie".

Ale sam chyba wie, że już się wywiódł i jest nim Zygmunt Krasiński, który
kłopocze się przez czas dłuższy talentem Norwida, gdy ten zbyt ciemno, nie
dość jasno przemawia. A poza tym, co w ustach Krasińskiego brzmi błyskotliwie,
że obchodzi się z ludźmi jak arystokrata, podczas gdy "tu potrzeba być
demokratą".

Zarazem poucza młodszego przyjaciela, aby nie poddawał się słabości
wobec buntowników społecznych (widocznie Cyprian z takiego uczucia zwierzył
się Zygmuntowi), przestrzega przed "litością dla niegodziwych". Ale
przecież takie zachowania się ideowe Cypriana byłoby całkowicie do wytłumaczenia
i do wybaczenia. Przebaczyłby Zygmunt Cyprianowi inny niż w Rzymie stosunek do
Mickiewicza, odnowienie warszawskiej znajomości z radykałem Chojeckim,
kontakty z Mierosławskim, bywanie w liberalnym salonie pani Herwegh i tam
spotkanie z Hercenem oraz Turgieniewem, którzy jako liberałowie i Moskale podwójnie
są Zygmuntowi, patriocie i arystokracie, niemili. Lecz również do sztuki
Cypriana, do jego charakteru, jak i do poglądów odnoszą się uwagi Zygmunta o
tym, że żyje Cyprian zbytnio "wiecznymi prawdami", że powinien znaleźć
w sobie więcej prostoty, a mniej "podejrzliwości i drażliwości".
Właśnie ten charakter, zdolny do niewdzięczności i afrontów, oburza
Zygmunta. W listach do Cieszkowskiego czy Koźmiana wymyśla Cyprianowi. I
stopniowo przestaje się obawiać Cypriana lewicowych pokus czy kłopotać zawiłością
Cyprianowego stylu. Jakby doszedł do wniosku, że już nie ma co, że nie
warto, pisze Cieszkowskiemu, że Norwid (coraz częściej wraca do pisania po
nazwisku) przypomina baletniczki ("znałem takie w Paryżu"), które
"raz łaszą się, raz plują w twarz". Krasiński uważa, iż Norwid chce
swoich dobroczyńców uczynić współodpowiedzialnymi za wszystko, co mu się
nie powiodło. Cytując oskarżenia i użalania się Norwida, dochodzi do
wniosku, że to "arcywyrachowany komediant", który próbuje wymusić na
ludziach życzliwych mu pieniężną rekompensatę za swój zły los. I Krasiński
gotów jest nawet ulec szantażowi, deklaruje dalszą pomoc anonyme, ale
za ową gotowością stoją już złe uczucia wobec Norwida: politowanie,
strach, pogarda.

Forma anonyme była w tej sytuacji, przy każdym takim nastawieniu,
zapewne jedyną możliwą dla Krasińskiego i być może urządzałaby Norwida.
Lecz Krasiński
sam ją złamał, informując o tym Cieszkowskiego, co oznaczało, że ów
sekret stanie się własnością całej koterii. Krasiński w złej wierze, być
może wprowadzony w błąd, rozpowszechnia ośmieszającą Norwida wersję jego
obrachunków z Adamem Potockim. Otóż Norwid zamiast zaliczkowanego dzieła z
historii sztuki (był to jeden z owych zarobkowych pomysłów Norwida) posłał
Potockiemu rysunki, znacznej wartości, z sugestią, aby ten oddał je do
krakowskiego muzeum. Krasiński twierdzi natomiast, że Norwid tylko pożyczył
rysunki wierzycielowi na jakiś czas i żąda ich zwrotu. A wreszcie kiedyś
"trzej hrabiowie", to jest Krasiński, Cieszkowski, Potocki, uradzają między
sobą, że lepiej pomóc Julianowi Klaczce, a dopiero, gdyby ten honorowy człowiek
pomocy nie przyjął, okazać ją Norwidowi. Wszelako nie całą sumę naraz, żeby
jej lekkomyślnie nie roztrwonił, tylko ostrożnie, ratami.
Następną rzeczą, która szkodzi Norwidowi wobec uporczywego braku
powodzenia, jest jego niezwykłe myślenie na temat sztuki narodowej kraju,
emigracji, wychodzące często od prywatnej urazy i prędko wznoszące się na
wyżyny elegancji, odwagi intelektualnej. Lecz skoro nie został jeszcze żadnym
sposobem uznany za wielkiego czy choćby ważnego, właśnie odkrywczość
prowokuje pytania: kim jest właściwie, kto mu dał prawo narzekać, szydzić,
pouczać, wypowiadać sądy ogólne i szczegółowe oceny? Więc skoro ani czyny
bojowe, ani cierpienia za sprawę, ani sława poetycka nie stoją za myślą
Norwida, myśl owa, która w innych, bardziej wiarygodnych ustach zostałaby
przyjęta, przynajmniej częściowo zrozumiana, u Norwida potraktowana będzie
jako pretensja, niestosowność, dziwactwo. Bowiem stopniowo, począwszy od
przybycia do Paryża, aż do ostatnich dni życia, uwyraźniać się będzie w
opinii emigracyjnej postać Norwida jako dziwaka, tym dziwaczniejszego, że do
dziwactwa nie wydaje się upoważniony ani przez swoją sztukę, ani przez jakieś
nadzwyczajne koleje życia. I nie szepcze się o nim ze zgorszeniem czy
fascynacją, dopatrując się dziwaczności zewnętrznej oznaki geniuszu: bliżsi
znajomi, bo przecież szerzej znany nie był, przyzwyczajają się po prostu. I
zwyczajne staje się w końcu dla wszystkich, że jest Norwid zdolny, dziwny,
trudny, biedny, że należy mu jakoś pomagać, bo sam sobie rady nie daje.
Bardzo prędko, nie wiedzieć kiedy, przestaje być w ludzkich oczach dumnym i
szlachetnym młodzieńcem o zagadkowym talencie, ciekawych sądach, którego
chciały zjednać dla siebie rozmaite koterie i orientacje.

Zaprzestano się przejmować Norwidem, bo też czasy zrobiły się trudne dla
wszystkich, a także z jego własnej winy, skoro nie znał w swoich skargach
poczucia proporcji i niewiele przejmował się adresatem, sobą jedynie. Norwid
ustawicznie skarży się na swoje samopoczucie i wciąż wszystkim
korespondentom podaje komunikaty o stanie swego zdrowia: "sił jak zawsze
niewiele", "zdrowie liche", "organizm odmawia mi służby",
"jako człowiek zdrowia nie mam, sił więcej nie mam", "byłem cierpiący",
"w te dni brzydkie cierpiący jestem", "bądźcie zdrowi, tj. zdrowsi
niż sługa wasz", "zdrowia brak, czasu zapewne niewiele", "Bóg
widzi, jak fatalnie zniszczone zdrowie moje". Albo na ten sam temat myśl
rozpoczęta: "jeślim był wam czym nieprzyjemny, przypiszcie to stanowi
zdrowia mego, z którym w walce jestem". A czasem skarga konkretna: na głuchotę,
"nerwy stargane do najwyższego stopnia", ataki konwulsji i "febryczność,
która na przykład myśl w organizmie moim powoduje". Łączy to wszystko
z nędzą, niepowodzeniami, pisze o "przystanku
koniecznym". I nawet, że "może na jakiś czas nie będzie mi wolno
niczym się zatrudniać". Albo "doktorowie zajmowania mi się myśleniem
odradzają mi teraz". Więc, może w myśl lekarskiego zalecenia: "nie
odpisuję, bo pracuję nad uspokojeniem się".
Po kilkunastu zaledwie paryskich miesiącach i trzydziestu niespełna latach
życia Norwid stwierdza: "niczym się teraz nie zajmuję - począwszy, że
tracę siły zmysłów, zatrzymują się. Tak wstrzymałem się dawniej, kiedy
traciłem wzrok, później, kiedy mowę, teraz, kiedy słuch tracę". Z
tych kolejnych kalectw tylko to ostatnie jest historycznie pewne, co nie znaczy,
że Norwid miałby się tu mylić albo przesadzać. Ale skargi jego są niezręczne:
stan zdrowia łączy się w nich z targami literackimi, prośbą czy żądaniem
wsparcia, wyrzekaniem na świat i ludzi. Z pewnością czuje się bardzo źle,
ale jest to stan między emigrantami polskimi dość powszechny, zwłaszcza w
tych latach klęski. W tym choćby właśnie roku 1849, kiedy Norwid ściąga do
Paryża, umierają Chopin i Słowacki. A co do Krasińskiego, któremu Norwid
zazdrości być może różnych wód i kąpieli, jest Krasiński akurat ofiarą
najlepszych lekarzy i uzdrowisk, systematycznie przez 35 lat męczoną aż do śmiertelnego
skutku. Cierpi na przetoki, likwidowane lancetem, fistuły, wrzody, które wówczas
wypalano gorącym żelazem, hemoroidy, szum w uszach i bóle serca, wskazujące
na chorobę ciśnieniową, upławy nasienne, czyli nasieniotok, kamienie w pęcherzu,
"spazmy w piersiach", "w oczach obłędne widzenie", kurcze żołądka,
katary kiszek, artretyzm, podagrę, reumatyzm, bóle newralgiczne, a większość
z tych cierpień na tle wrodzonej gruźlicy, która zanim zadała ostateczny
cios płucom, niszczyła organizm, atakowała nerki. Jeśli dodamy do powyższej
listy wyliczane już cierpienia duchowe, a więc rozdarcie patriotyczne
(ojciec-ojczyzna), a także ciężki dla głęboko wierzącego człowieka grzech
podwójnego życia, staje się zrozumiałe, że Krasiński mógł tylko do
pewnego stopnia przejmować się nieszczęściem Norwida i, niby to
uprzywilejowany przez los, poczuwać się do jakiejś winy wobec młodszego
poety. Co zaś do złych nastrojów Norwida, to wypada powtórzyć raz jeszcze,
że nikomu w polskim Paryżu nie mogły zaimponować, dla każdego były
normalne i zrozumiale. W dodatku Norwid lituje się wyraźnie nad samym sobą,
podczas gdy wśród wygnańców rozpowszechniony jest model egzaltacji
patriotycznej aż do samobójstwa. "Upadku ojczyzny i niedoli współtowarzyszy
moich przeżyć nie mogłem" - tłumaczy w swoim ostatnim liście pułkownik
Kikiernicki, pierwsza bodaj samobójcza ofiara psychozy wygnania -
"ktokolwiek weźmiesz to pismo do ręki, wiedz, że nie ma szczęścia, nie ma
życia, gdy nie ma ojczyzny. Kto zaś nie zna tych świętych uczuć, jest
wyrzutkiem społeczności, nie ma żadnej cnoty".

A Norwid w Paryżu około roku 1850 ma życie przed sobą. Umie rzeźbić,
rysować i malować, śmiertelnie chory nie jest, upartym samouctwem zdobył
wiedzę o sztuce, zna nieźle Europę, a w niej prawie wszystkich ważniejszych
Polaków, posiada admiratorów swojego intelektu i dowcipu, a panie lubią
przebywać w jego towarzystwie. Nawet poezja Norwida, biorąc pod uwagę jej wyjątkowość,
której przecież jest świadomy, też jakoś istnieje dla amatorów, takich choćby
jak Krasiński. Czy więc w sumie nie przesadza desperując? Otóż nie, bo
tylko on zdaje sobie w pełni sprawę z własnych możliwości, które mogą się
zmarnować. Ale sam sobie szkodzi, po prostu wszystkich przyzwyczaja do swoich
lamentów,
alarmów i złośliwości. Niestety, denerwując się ich malejącą skutecznością,
wciąż ponawia i pomnaża swoje skargi, wyprzedaje swój naturalny
arystokratyzm, który tak się spodobał Krasińskiemu przy pierwszym
spotkaniu. Z pewnością sam czuje, że grozi mu w opinii społecznej i
towarzyskiej obsunięcie się niżej, miedzy nieszczęśników, nieudaczników i
naciągaczy, których zrodziła klęska narodowa. A więc tym mocniej musi zwyciężać
jako artysta: wytężyć wszystkie siły, wykorzystać każdą pomoc, bo inaczej
skompromitują go naraz wszystkie dokonane już przezeń nadużycia cierpliwości
ludzkiej i dobrego tonu, jakich się dopuścił. Zatem, jeśli zdaje sobie sprawę
z własnej histerii, stanowi to dodatkowy szantaż, wyzwanie, zaklęcie, aby mu
się udało, aby zdążył zabłysnąć, zanim w opinii utrwali się jako
artysta nadający się głównie do literackiego opisu.
Ale jeżeli jednak nie uda się, co wtedy? Samobójstwo Norwidowi nie grozi,
zbyt mocna jest jego wiara katolicka, a także wiara, mimo wszystko, w siebie
jako osobowość zbyt cenną, aby można ją było przedwcześnie odbierać światu.

Powrót do kraju wydaje się psychologicznie niemożliwy, z administracyjnego
punktu widzenia skomplikowany, może nawet ryzykowny. Jest to zresztą, jak
zawsze po dziesięciu latach nieobecności, już jakiś inny kraj, w którym
wiele rzeczy zdarzyło się już bez Norwida. Jego Warszawa rozproszyła się po
świecie, wymarła albo postarzała się. I on sam się zmienił: tamtego Orła-Norwida,
dwudziestoletniego ulubieńca nadwiślańskich salonów, po prostu już nie ma.

Pozostaje więc, wobec upartego niepowodzenia, ucieczka. Wyjazd. Właściwie
bardzo prędko po osiedleniu się w Paryżu myśli Norwid, aby to miasto opuścić.
Dokąd? Wszystko jedno, przynajmniej na jakiś czas, do wód, na południe.
Najchętniej z powrotem do Włoch. Nawet na pole bitwy, co w przypadku Norwida
sprawia trochę wrażenie patriotycznej kokieterii; oto donosi Janowi Koźmianowi,
że polepszywszy zdrowie, zamierza udać się tam, gdzie "za dobrą jaką
sprawą kulkę w piersi będzie można dostać". Albo wydawcy poznańskiemu
Władysławowi Bentkowskiemu, byłemu żołnierzowi, deklaruje, że za pół
roku gotów służyć pod jego komendą jako artylerzysta. Ponieważ wyjazd do Włoch
wydaje się mało realny, rozważa Norwid możliwość odwiedzenia Włodzia Łubieńskiego
w Pudliszkach, a po śmierci przyjaciela przyjęcia zaproszenia od ojca Włodzia,
hrabiego Józefa. Od tego zamiaru jednakże powstrzymuje go wspomnienie berlińskiej
policji pruskiej działającej w porozumieniu z władzami rosyjskimi.

I oto pod datą 9 maja 1851 roku Józef Bohdan Zalewski zapisuje w swoim
notatniku, że próbował "reflektować" Norwida względem wyjazdu do
Ameryki.

VIII


Od kiedy Norwid myśli o Ameryce? W każdym razie wyraźnie ukrywa jakby ten
pomysł. Jakby nie był całkiem pewny jego sensu. Przez wiele miesięcy będzie
czynił jakieś ogólnikowe, patetyczne aluzje, niczym człowiek przygotowujący
się do samobójstwa, który się rozsmakowuje w żalu nad sobą, w nieuchronności
swojego losu, a jednocześnie
zrazu dość otwarcie, potem podświadomie pragnie, aby go ludzie odwiedli od
straszliwej decyzji, uratowali. Jeszcze przez rok co najmniej będzie walczył o
powodzenie literackie. Jeszcze na miesiąc przed opuszczeniem Paryża w kierunku
Ameryki przez Anglię napisze Janowi Koźmianowi, że właśnie nie wiedział,
jak "odmówić panu Józefowi Łubieńskiemu", to znaczy odmówić przyjęcia
zaproszenia do Pudliszek, że zapewne wyjedzie do Chin, gdzie kuzyn Michał
Kleczkowski jest francuskim dyplomatą. A przecież już pół roku wcześniej
był Norwid w kontakcie z "panem Soldenhoff', który ma przedstawić generałowi
Zamoyskiemu prośbę Norwida o pomoc w wyjeździe do Ameryki.

Nazajutrz po spotkaniu z Zalewskim Norwid, najwidoczniej rozmową nie
usatysfakcjonowany (według Zaleskiego trwała zaledwie pół godziny), pisze do
rozmówcy obszerny list, w którym - być może pozornie, czasowo -
odwiedziony od amerykańskich zamiarów, krytykuje praktyczny pomysł Domeyki
dla emigracji jako "zagrożony amerykanizmem". Uważa bowiem, że
praktyczność należy pozostawić krajowi, emigracji natomiast przystoi idea,
idealizm. I trudno się dziwić, że Ameryka, odkąd zaczął się Norwid nią
interesować, nie jawi mu się zbyt powabnie. Ci spośród emigrantów, którzy
pomyślniej się tam urządzili, na ogół nic nie donoszą, po prostu nic więcej
nie mając już rodakom do powiedzenia, pochłonięci swoim nowym życiem.
Powtarzają się natomiast listy zza oceanu opisujące okropności amerykańskiego
życia albo relacje osób, którym udało się stamtąd wyrwać z powrotem do
Europy i które pragnęłyby przestrzec rodaków przed podobnymi pomysłami.
Zdarzają się wyjątki: ludzie, którzy pobyt w Ameryce traktują jako fragment
swoich polskich obowiązków patriotycznych. W związku z tym zdolni są życzliwie,
rzeczowo patrzeć na niezwykły Nowy Świat.

Na przykład major Józef Hordyński, który postawił sobie za cel
zaznajomienie amerykańskich czytelników z walką Polaków o wolność. Hordyński
przebywa w Bostonie kilka miesięcy, tyle akurat, ile mu było potrzeba na
pisanie książki i jej wydanie.

Przez cały czas strzeże swojego polskiego wojskowego honoru. "Znajomość
w Ameryce nie daje mi powagi, nie jest mi wcale potrzebna, zatem unikać jej z
bogatymi, może by myśleli, że ich łaski potrzebuję. Polak do tego nadto
jest ambitny - jestem majorem polskim, dla mnie to jest wszystko".
Strofuje się. "Nigdy publicznie nie okazuj wesołości, niech mina twa
stosuje się do naszych nieszczęść, bądź przyjemnym, lecz wstrzemięźliwym".

Jeżeli walka za Polskę jednak byłaby niemożliwa, Hordyński gotów jest
walczyć o pomyślność innego narodu; podoba mu się demokratyczny obyczaj
amerykański, otwartość ludzi, umiłowanie wolności. Lecz ani przez chwilę
nie wątpi, gdzie jest jego miejsce. I już wkrótce ma to, czego chciał.
Podczas wyprawy Zaliwskiego wiosną 1833 roku, schwytany przez Kozaków, umiera
jako polski oficer na Syberii.

Równie zrównoważony w swoim stosunku do Ameryki jest były adiutant Kościuszki,
obecnie nestor emigracyjny - Niemcewicz. "Jakże byłbym szczęśliwy pośród
was skończyć nędzny żywot" - pisze Niemcewicz z Paryża do amerykańskich
przyjaciół. "Kamień polny położony na mogile mojej w tej wolnej krainie
milszym byłby dla mnie jak najozdobniejszy na niewolniczej ziemi
grobowiec". Ale przecież nie wyniesie się Niemcewicz z emigracyjnego Paryża,
chociaż
czeka w Ameryce żona, którą przed laty, aby w Europie poświęcić się
Sprawie, pozostawił w separacji, i czekają w Ameryce realne majątkowe możliwości.
A dowodem, że niewątpliwie kochając Amerykę pozostawał nieczuły na jej
zwodniczy, zaborczy urok, są rady, jakie daje współemigrantom polistopadowym.
"Gdyby któremuś z was przyszło ożenić się z Amerykanką, niech stara się,
ile można, uczyć ją po polsku, a nade wszystko niech od urodzenia do dziecka
swego mówi w ojczystym języku".

Wobec pokusy, jaką dla polskiej emigracji zaczynała stanowić Ameryka, słowa
Niemcewicza brzmią bardzo poczciwie i naiwnie. Pisał Lelewel fatalistycznie,
że: "wszystkich nas czeka Ameryka", a pamiętnikarz emigracyjny
stwierdzał, że w Ameryce można wyjść na człowieka, ale Polakiem być się
przestaje. I jeśli dla kogoś najważniejsze, aby Polakiem pozostać, to lepiej
byłoby mu trafić na Syberię, skąd może szczęśliwy los go wyzwoli.
Natomiast zarażenie się amerykanizmem jest dla ducha polskiego chorobą śmiertelną.


W relacjach cudem uratowanych przed Ameryką, które Norwid mógł znać z
paryskiej prasy emigracyjnej, powtarzają się skargi na tamtejszy egoizm,
utylitaryzm, na wszechwładzę pieniądza, prostactwo obyczajów, dzikość
przyrody. Trudno się oprzeć wrażeniu, że jest w tym sporo zarzekania się
przed pokusami albo dorabiania moralnych uzasadnień do poczucia życiowej pomyłki,
porażki, nieumiejętności przystosowania się. Świadczy o tym jeszcze jeden
amerykański argument: konieczność ciężkiej, często deklasującej pracy.
"Piotrowski, Haro, Morciński trudnią się szmuklerską robotą - donosi
rodak zza oceanu. - Dobiecki, Putrament (uczeń wileńskiego uniwersytetu)
pracują w fabryce czapek u Żyda, a za 16 godzin pracy nędzny stół mają".
Emigrant Rostkowski w poszukiwaniu lepszego losu przemierza piechotą odległość
z Filadelfii do Columbus, Ohio i wreszcie, nie mogąc znieść niedostatku,
brzytwą podrzyna sobie gardło. Z kolei emigrant Konarzewski nie załamuje się
karczowaniem, wycinaniem lasu, osuszaniem błot, uczy się pracować często bez
żadnej zapłaty. Czy można się dziwić ludziom, którzy znaleźli się w
podobnych okolicznościach, że ich poprzednie, polskie życie w kraju, na
polach bitew powstania listopadowego i podczas europejskich lat emigracyjnych
oddala się, traci swój dramatyzm, staje się tylko wspomnieniem. Dlatego
ostrzega rodak Bertold Wierciński: "Co za wyrachowanie przybywać w te strony
- o jakże często ciężko opłacają nieświadomość lub uporczywość swoją!
Można ich przyrównać do tych, co głodni w nadziei posilenia się przychodzą
za późno na ucztę [...], lecz my nie mamy sobie nic do wyrzucenia, przybyliśmy
zmuszeni, o jakże byśmy z chęcią przy pierwszej zręczności tę krainę, której
jedynym bożyszczem jest zysk i egoizm, opuścili".


W dalszym ciągu swego listu Wierciński odwołuje się jednak do argumentów
patriotyczno-moralnych, co wskazuje, że nie wszyscy koledzy, tak jak on,
przerazili się, zgorszyli Amerykę, a niektórzy pewnie uważają, że do tego
akurat kraju nikt nie przybywa za późno. "Zdaniem moim, każdy Polak udający
się dobrowolnie do Stanów Zjednoczonych nie tylko grzeszy przeciw sobie, ale
przeciw obowiązkowi dla własnej ojczyzny. Któż bowiem z nas, udając się w
tak odległą krainę, mającą tak innych mieszkańców, powiedzieć sobie może:
przybędę, gdy ojczyzna moja swoich synów wzywać będzie?" - pyta
Wierciński. I dodaje: "ta myśl jest konieczna dla serc naszych".


Konieczną, ale tylko dla tych, którzy chcą uznać jej konieczność. A
poza tym, jeśli przybywający do Stanów Zjednoczonych ma jakieś kwalifikacje,
potrafi na przykład uczyć francuskiego (znając angielski), fechtunku, muzyki
czy konnej jazdy, które to umiejętności zdarzały się polskim wojskowym,
jego sytuacja wobec Nowego Świata jest inna niż rodaka skazanego na pracę
fizyczną, aby zarobić na bilet powrotny do Europy. Z listem Wiercińskiego,
nieuleczalnego patrioty polskiego, osobliwie współbrzmią uwagi, jakimi Samuel
Howe, przyjaciel Polaków, dzieli się listownie z księciem Czartoryskim.
"Naprzód - pisze Howe - zacząć muszę od przestrogi dla Polaków będących
w Europie, aby żaden z nich tu nie przybywał, dopóki tam jeszcze przebywać
może". A dalej życzliwy Howe tłumaczy amerykański punkt widzenia.
Pisze: "Polacy nie czują i nie powinni czuć, jakoby ich wygnanie miało być
wiecznym, ale śmiem twierdzić, że żaden Polak nie uważa się za wiecznie
swej ojczyzny pozbawionego, żaden nie utracił nadziei jej wyswobodzenia,
wszyscy więc muszą uważać się tylko za chwilowych wygnańców, muszą ciągle
wyglądać nowego powołania do walki o Polskę, a zatem w podobnym stanie umysłów
nie są sposobni do tej gorliwości i wytrwałości w pracach, które jedynie
pomyślność w kraju naszym zapowiadają. U nas więcej niż gdziekolwiek
indziej człowiek próżnujący nie ma poważania, nie ma tu ubogich i nie ma
bogaczów, wszyscy nie mogą na nic innego rachować jak na własny
zarobek".


Może niezbyt grzecznie brzmią te pouczenia, ale powołuje się Howe na
liczby: na 425 wygnańców objętych statystyką 5 urządziło się dobrze, 250
dość wygodnie, reszta boryka się z losem, bez regularnej pracy i bez
"zdatności", a spośród nich aż 40 żyje z zasiłku, przy czym
rozmaite komitety obywatelskie są w stanie utrzymać nowo przybyłych tylko
przez dwa-trzy miesiące.


Szczegółowe dane uzupełnia Howe przenikliwą oceną mentalności polskich
wychodźców. Skarży się; "Najwięcej mieliśmy trudności w umieszczeniu
oficerów i szlachty, bo żołnierz i włościanin, co bywał już użyty do ręcznej
pracy, prędzej znalazł zarobek. Lecz ludzie, których ręce są delikatne, cała
budowa ciała do prac fizycznych nie ułożona, opinie nawet zarażone fałszywymi
i nierozsądnymi przekonaniami o tym, że coś jest w pracy uniżającego, nie
mogli znaleźć dla siebie żadnego umieszczenia". Dżentelmeński
przyjaciel Polaków musi jednak stwierdzić z przyjemnością, że wśród nich
"znaleźli się ludzie wyższego wychowania i wyższych uczuć, którzy
uznali, że jest szlachetniej własnymi rękami na życie zarabiać, niż żyć
z łaski".


Listy Wiercińskiego i Howe'a pochodzą jeszcze z lat trzydziestych, ale na
pewno mogły dotyczyć również Polaków zbierających się do Ameryki kilkanaście
lat później, to jest w tym samym czasie co Norwid. I Norwida dotyczyć szczególnie
jako właśnie człowieka "wyższego wychowania", który kocha pracę, a
jako artysta uzdolniony, wykształcony również malarsko i rzeźbiarsko, może
ją wykonywać fizycznie, to jest własnymi rękami. A nawet zajmuje go sama
idea pracy, wszystkie jej dla życia ludzkiego znaczenia, także polityczne,
polskie, bo poprzez pracę duchową i fizyczną według Norwida naród
najpewniej zbliża się do wytęsknionej wolności. Natomiast okoliczności
amerykańskie, w których miałby się teoretycznie i praktycznie borykać z tym
problemem, z pewnością mogły odstraszać Norwida.

A także
fakt, że wyjazd z Paryża do Stanów Zjednoczonych nie był czymś eleganckim.
Na pewno nikt z lepszego towarzystwa nawet nie interesował się tym wszystkim,
co mogło się dziać za oceanem. I to też miało dla Norwida znaczenie szczególne,
postanowił postąpić wbrew sobie. Wyjazdy ludzi z nazwiskami zdarzały się
bowiem wyjątkowo: niefortunny dyktator powstania krakowskiego Jan Tysowski czy
hrabia Adam Gurowski, radykał w powstaniu i na emigracji, a potem
odszczepieniec narodowy, z którym nikt uczciwy ani towarzysko ceniony w
Warszawie, Petersburgu czy Paryżu już nie chciał rozmawiać. Zdarzały się
wreszcie sytuacje dosłownie przymusowe, jak księcia Marcelego Lubomirskiego,
który, aby gdzieś na świecie schronić się przed upartymi wierzycielami,
wybrał Nowy Jork.

Im niższe sfery, tym mniej wytwornie wyglądały podobne sytuacje: "Oddaj
pieniądze, Makowski - pisze emigrant Drewnicki w liście, który trafił do
teczki z nagłówkiem "Acta Scandalika" w archiwum Czartoryskich -
gdybyś do Ameryki uciekł i tak tam cię dopadnie moja denuncjacja". To już
na pewno nie było towarzystwo dla Norwida, a może jeszcze bardziej nie nadawałby
się Norwid do afer finansowo-politycznych, które zdarzały się wśród Polaków
w Ameryce, budząc niesmak paryskich autorytetów emigracyjnych.

Czy rację miał Marcin Rosienkiewicz, przybyły z Triestu do Nowego Jorku na
austriackim statku, założyciel komitetu Polskiego, czy też rodacy zarzucający
mu firmowanie jedynie własnych interesów? Na czym polegała, do jakich rozmiarów
doszła defraudacja dokonana przez Ludwika Chłopickiego, bratanka generała,
przy projekcie założenia kolonii polskiej w Illinois? Kto z rodaków zawinił,
że owa idea stworzenia nowej rolniczej ojczyzny w oparciu o rządowe przydziały
ziemi została w końcu przez Amerykanów odrzucona i zaniechana? Czy też od
samego początku nie było szans na jej urzeczywistnienie? Nie mogły wówczas
ani Hotel Lambert, ani Towarzystwo Demokratyczne Polskie odpowiedzieć na takie
pytania: tym bardziej Norwid, który, wyjąwszy może przygodę paszportową na
Śląsku w 1844 roku, nie miał do czynienia z sytuacjami dwuznacznymi. A jeśli
o tym wszystkim słyszał, szykując się do porzucenia Europy, być może szukał
perwersyjnej przyjemności w rozpamiętywaniu obcości amerykańskiej, poniżeń,
których może się tam spodziewać. Oto na co narazili go rodacy uporczywym
niezrozumieniem i niedocenianiem.

A więc zrobić na złość i zawstydzić niewdzięcznych ziomków swoim
wyjazdem do Ameryki? A może mniej przewrotnie: po prostu nie będzie miał do
czynienia z ludźmi, od których jest tutaj zależny, nie będzie oglądał ich
na oczy, wypatrywał listów, ani układał celnych replik. Co za ulga! Nie będzie
patrzył w paryskie niebo, które określił jako "brudne" i które okazało
się tak wyraźne dla niego niełaskawe.

Bo przecież nie tyle Ameryka go pociąga, co dosyć ma Europy. I obrachunek
10 lat spędzonych w Europie utwierdza go w tym przekonaniu.

Gdyby zacząć romantycznie, ma za sobą beznadziejną, wieloletnią miłość
do Marii Kalergis. Co do przyjaźni skończyła się ta główna z Zygmuntem
Krasińskim. Towarzysko: traci pozycję. Finansowo: ma nie kończące się
problemy, zdany jest na kaprysy albo dobrą wolę bardzo rozmaitych ludzi.
Ambicjonalnie cierpi katusze poskaramianej dumy. A wszystko przez brak należnego
sukcesu, wśród obojętności polskiej, co w tych latach znaczyło głównie poznańskiej
publiczności. Dowodem kryzysu paryskiego jest również to, że on, tak "trzeźwy
w mistycyzmie" dotąd, skłania się teraz w niespodziewanie ku towiańczykom
i przez wiele tygodni przy pomocy księdza Edwarda Duńskiego usiłuje
przewalczyć swoje wątpliwości wobec towianizmu. Ale co najważniejsze, wciąż
nie udaje się Norwidowi ściślej związać ze zmartwychwstańcami.

Kilka miesięcy po przyjeździe do Paryża błaga ojca Semenenkę o jakąś
nagłą spowiedź, trzy lata później żąda, aby ten spalił jakieś pisma
rekolekcyjne, które mają stanowić część spowiedzi Norwida, tamtej być może.
Z kolei księdzu Kajsiewiczowi posyła Norwid rękopisy, prosząc o lekturę a
zarazem o pomoc w ich wydaniu: chce się przy tym Norwid upewnić, czy
Kajsiewicz zatrzyma przy sobie utwór i zajmie się jego losami, bo jeśli nie,
to niech obieca i potwierdzi, że odeśle natychmiast. Są w paryskich listach
Norwida do zmartwychwstańców znane motywy: ogólny smutek i narzekania, złe
zdrowie, tęsknota do konnej jazdy i kąpieli morskich, skargi na polską
publiczność. Lecz w sumie wobec ojców Norwid się miarkuje: zależy mu na
dobrej opinii, bo zapewne od dawna nurtuje go myśl, która powróci najmocniej
w Nowym Jorku, że najszczęśliwszym przeznaczeniem byłoby dlań schronić się
przed niełaskawym światem za murami tego właśnie zgromadzenia.

W Paryżu, listy o tym świadczą, doznaje Norwid znacznego zachwiania równowagi
intelektualnej: często w obrębie tego samego akapitu zdarzają się wielkie głupstwa
i myśl celna. Pisze na przykład do Cezarego Platera w czerwcu 1850 roku:
"Widziałem w tych dniach rysunki Kościuszki - jakie znakomite! - byłby
wielkim artystą, gdyby czasu swego nie zmarnował!! O tak to z nami wszystkimi
mniej lub więcej - któż tak obojętnością silny jest, aby się odsunął
w żywot swój, w swoją pojedynczą tylko myśl?".
Przykład z Kościuszką może wydać się idiotyczny, ale następne zdanie
wyraża całkowicie jasno i z wielką siłą i główną tęsknotę Norwida: do
samotności. I pod tym względem zrobi Norwid w Paryżu wielkie postępy.
Opornie pozbywa się wygodnego złudzenia, że ktoś powinien mu tę obojętność
umożliwić, zapłacić za nią, skoro on sam nie jest w stanie jej sobie
zafundować.

Nie układa się również Norwidowi życie polityczne. Kontakty z
demokratami są przelotne, zaś Hotel Lambert przestaje go żywiej interesować.

Powołuje się znowu na swoją metrykę, która daje mu prawo zaliczenia się
do emigracji najmłodszej. Tę określa jako "najnieszczęśliwszą część"
narodu, bo "nie wyszła z chorągiewkami w triumfie, ale pod kamieniami i
plwocinami ludu". Bo "nie zastała gościnności, ale wyczerpnięcie i
nadużycie jej przez starszych". I dalej skarga, że "z jednej strony
Towarzystwo Dam Polskich, z drugiej strony Demokratyczne nie daje". Tyle,
że Norwid osobiście z demokratami niewiele ma wspólnego, a dobroczynność
dam polskich nie dla niego jest przeznaczona. Tutaj bowiem, w Paryżu, aby
wykonywać zawód artysty, mając przy tym 10 lat więcej niż w Warszawie i
brak powodzenia, nie wystarcza koszula z irlandzkiego płótna. Damy polskie zaś
rozdają bluzy, kalesony, koszule, spodnie, surduty i skarpetki z tanich magazynów.
I jeśli ktoś ma zamiar grymasić i przebierać, niech się lepiej nie zgłasza,
bo potrzebujących nie brakuje, a każda sztuka odzieży, każda skarpetka czy
kamizelka znajdzie wdzięcznego właściciela oraz miejsce w filantropijnej ewidencji. A tymczasem Norwidowi do życia
potrzebne byłoby właśnie to, co zbędne, luksusowe, choćby jaki detal
ubioru, na przykład wykwintne rękawiczki, w których kochał się przez całe
życie. Do tego poczciwość patriotyczna z pewnością już nie mogła
wystarczyć Norwidowi. Hotel Lambert głosił ją dalej z godną podziwu stałością,
po szoku rzezi galicyjskiej, po wszystkich klęskach 1848 roku. Lecz co prócz
przestróg, wierzchnich okryć, zachęty do nauki, wezwań do wytrwałości i
zapewnień, że sprawiedliwość zwycięży, miał Hotel Lambert do powiedzenia?
Było to i tak znacznie więcej, niż obiecywały inne grupy emigracyjne w tych
kilku krytycznych latach między rokiem 1848 a konfliktem krymskim. A poza tym w
otoczeniu księcia Czartoryskiego zaczęto coraz częściej mówić o Ameryce.
Hotel Lambert już wcześniej był przygotowany na egzotyczne pomysły
emigracyjne: popierał afrykańską służbę Polaków w Legii Cudzoziemskiej,
interesował się możliwościami polskiej kolonizacji w Ameryce Łacińskiej,
tolerancyjnie traktował wyjazdy do Stanów Zjednoczonych. Teraz zaczął je
nawet organizować (emigracją z różnych krajów europejskich był
zainteresowany rząd amerykański), bo rzeczywiście Sprawa odsunęła się na
czas nieokreślony; we Francji było Polaków za dużo, nie bardzo mieli z czego
żyć, co robić. W tej słusznej ocenie nie brakowało rzecz jasna, interesowności
politycznej: rozczarowani emigranci, młodzi zwłaszcza, ulegali wpływom
radykalnym, często, nad czym szczególnie bolało otoczenie księcia
Czartoryskiego, wpadali w międzynarodowe, kosmopolityczne środowisko -
towarzysko rewolucyjne. Należy jednak zastrzec, że owe wyjazdy do Ameryki umożliwiano
póki co raczej wychodźcom nieudanym, nieznanym i z pewnością znalezienie się
na takiej liście Norwida zaskakiwałoby. Z pewnością też wszyscy bliżsi
znajomi Norwida uważali podróż amerykańską za błąd i ryzyko, ale jak na
ludzi dobrze wychowanych, a także zaprzątniętych własnymi kłopotami przystało,
uznali widocznie, że człowiek tak wybitny i tak czuły na punkcie swoich
osobistych racji ma prawo do błędu, bo może on sam najlepiej ocenia własne
szanse życiowe. A poza tym chyba wszyscy po trosze zechcieli odpocząć od
Norwida.

I nawzajem. On również niewątpliwie dosyć miał polskiego życia
paryskiego, herbatek i pogrzebów, nie gustował też zupełnie w ubóstwie i
zgrzebnej poczciwości emigracyjnej. Również 30 lat później, kiedy jako
pensjonariusz Domu Św. Kazimierza już naprawdę należy do proletariatu uchodźczego,
nie poczuwa się do solidarności ze "Scytami", jak niegrzecznie nazywa
towarzyszy ostatnich lat, a wśród nich weteranów Listopada.

Chyba celowo i symbolicznie wybrał rocznicowy dzień 29 listopada na swój
wyjazd z Paryża - przez Anglię - do Ameryki - na zawsze. Jako dzień
rozstania, wielokrotnie zapowiadanego, ostatecznego tym razem z polską
publicznością: miała ona pozostać tutaj, w Paryżu, w Poznaniu czy w
Krakowie, w każdym razie z drugiej strony oceanu. Być może winszował sobie,
że ominie go jubileuszowy widok tych samych, coraz wyraźniej zmęczonych oczu,
niepewnych kroków, zmąconych umysłów, poddających się polskiemu wzruszeniu
zbiorowo, co najmniej raz do roku, ceremonialnie 29 listopada właśnie.

Wszyscy znów się spotkają i wtedy okaże się, że brakuje właśnie
Norwida. Będzie zatem okazja, aby spytać, co się z nim właściwie stało,
dlaczego i kto jest
temu winien, że Norwid wyjechał. Ciekawe, kto i jak skorzysta z tej okazji.
A jeśli nikt, trudno, tym lepiej, bo będzie to znaczyło, że miał rację,
usuwając się daleko stąd. W dyliżansie, który przez wiele godzin oddalał
się z Paryża, przez jednostajne pejzaże północnej Francji ku wybrzeżom
kanału La Manche, Norwid miał dosyć czasu, aby upewnić się w swoich racjach
wyjazdowych.

Oczywiście 29 listopada demokraci znowu się powołują na Wiosnę 1848 roku
jako na wspaniały moment historyczny, przypomną braterstwo ludów, chociaż się
dopiero co skompromitowało, obiecują lepszą przyszłość, kiedyś. Partia
arystokratyczna rozsnuje raz jeszcze misterną pajęczynę nadziei
dyplomatycznych, zaleci wszystkim pracowitą wytrwałość. A poza tym szczęśliwie
się składa, że Norwid jest poza krajem dopiero 10 lat, a z polityką ma do
czynienia kilka lat zaledwie, i to w sposób ograniczony. I nie zna
pompatycznych imprez, w jakich gustowała wcześniej emigracja.

Jego ironiczny umysł mógłby podchwycić ogromną satysfakcję, jaką
wyraziła ongiś polska prasa w Paryżu, wyrokując, że osławiony książę
Drucki-Lubecki przysłany został tutaj od cara Mikołaja z misją pośledniej
wagi. Bo przyjął go raz zaledwie radca stanu Meunier, szef biura Dubusse, i
wcale Lubecki nie jadł u króla, tylko wziął udział w stuosobowym przyjęciu.
A zatem sukces dla emigracji, dowód, że ostracyzm moralno-polityczny Zachodu
wobec cara i jego zauszników trwa.

Kiedy tymczasem Polacy, a szczególnie książę Czartoryski, wszędzie mają
być przyjmowani i słuchani z największą uwagą. Książę podczas wizyty w
Anglii obiaduje z takimi lordami, jak Palmerston, Ferguson czy Stuart. Toasty
wymieniane przy tych uroczystych okazjach świadczą o pełnej zgodności ideałów,
wzajemnych interesach, wspólnych antypatiach. Zwłaszcza lord Dudley Stuart wręcz
kocha się w Sprawie polskiej. Ten pierwszy z oryginałów polonofilów, którzy
od 150 lat, niestety zwykle w pojedynczych egzemplarzach, pojawiają się na
Zachodzie, przy każdej polskiej okazji zabiera głos w Parlamencie, uczestniczy
we wszystkich propolskich manifestacjach, słowem, jest niezastąpiony. Więc
czyż można się dziwić, że trwa wśród wychodźców składka pieniężna na
portret dobrego lorda. Wreszcie, wykonany przez Oleszczyńskiego, zostaje
Stuartowi uroczyście wręczony 30 października 1837 roku, a następnie
"wysztychowany" i jest do nabycia po 10 sous.

Jeśli już o sukcesach angielskich mowa, można by do nich zaliczyć niewątpliwie
dekorację siedziby Towarzystwa Przyjaciół Polski na Duke Street, St. James 10
w Londynie z okazji koronacji królowej. Według dziennikarskiego opisu
"wszystkie okna od frontu były przystrojone w laurowe sploty przedzielone
kwiatami, pomiędzy którymi górowała czerwona i biała barwa jako narodowa. W
jednym oknie było przezrocze wystawiające królową z koroną na głowie i w
szacie królewskiej, w jednej ręce trzymała berło, a drugą wyciągnęła do
leżącej na ziemi uzbrojonej niewiasty w postaci błagalnej. Niewiasta ta
wystawiała Polskę, chorągiew z orłem białym służyła jej za welon, a obok
stał grobowiec z napisem: Jeszcze Polska nie zginęła. Nad wszystkim unosiła
się bogini zwycięstwa Wiktoria, owita w laury i róże, a z każdej strony
przezrocza wisiały połączone ze sobą jakby w objęciach polskie i angielskie
sztandary". Innym razem, w londyńskim ogrodzie zoologicznym,
zainscenizowano na polskim festynie wybuch Wezuwiusza. Imprezy polskie były w
ogóle wysoko cenione, jeżeli chodzi o pomysłowość sztucznych ogni. Świadczyły
o tym doskonałe wyniki: ofiary kwitowane były uśmiechami pięknych Polek i
formułą
accept the exiles thanks.


We Francji w uroczystościach emigracyjnych brali udział między innymi
szlachetny Odillon Redon, legendarny La Fayette, uduchowiony Montalembert.
Winszowano sobie w okolicach Hotelu Lambert, że "dziś Turcja i Francja są
co do nas w takim położeniu, że im tylko jedną winę można zarzucić: że
Rosyi wojny nie wydają". Zaś demokraci arytmetycznie podniecali się porównaniami
sił zjednoczonych ludów i osamotnionych tyranów. Ale gdyby taki Norwid chciał
się wyzłośliwiać: po co to wszystko? Czy przypadkiem nie po to, aby, jak to
czyni każda emigracja, sobie samej udowodnić, jaka jest pożyteczna i
skuteczna, że żyje i działa naprawdę? Co z tego wszystkiego zostanie? Mógłby
uzyskać na te pytania bardzo szczegółowe coroczne odpowiedzi. I tak na przykład
w roku 1835 paryskie Towarzystwo Dam Polskich pod kierownictwem księżnej
Czartoryskiej zakupiło i rozdało między rodaków 183 koszule, 6 czapek, 11
dziecinnych ubrań, 10 kamizelek, 136 sztuk innej odzieży męskiej, damskiej i
dziecięcej oraz za 60 franków kupiło sztuczne ramię dla jednego z rodaków
inwalidów. Cztery lata później konfekcji było mniej, za to pojawiły się
bilety obiadowe, aptekarz nazwiskiem Johnson sumę 59 franków 70 centymów,
uzyskaną ze sprzedaży lekarstw, ofiarował na dochód Towarzystwa. Kiedyś znów
lekarze polscy udzielali porad bezpłatnie. Albo inny udany pomysł: bazar
paryski dam polskich. Sprzedano na cel filantropijno-patriotyczny między innymi
2 sztychy Horacego Verneta, portret pani Grassini pędzla Vigee-Lebrun, obraz
Jana Floresa, ucznia Rembrandta. Sprawozdawca podkreśla uroczą atmosferę:
"często rzucony talar nie odbierał zdawkowej monety, tylko miły uśmiech
podającej i fundatorki pączków, pani Thoer, z domu księżniczki de Podolie".

Te wszystkie pączki, te uśmiechy, skarpetki i toasty, jakże groteskowe mogły
się wydawać Norwidowi wobec jego potrzeb, jego cierpień jako artysty i
przedstawiciela młodej emigracji. Przegrali zresztą wszyscy przywódcy
emigracyjni i Norwid, w charakterze którego solidarność nie była z pewnością
cechą dominującą, nie widział powodu, aby im współczuć. Bo czy społeczeństwo
polskie w ogóle okazało mu ze swej strony stosowną pomoc i współczucie?
Dlaczegóż by więc teraz miał się ze Sprawą utożsamiać? Czy tylko
dlatego, że jest przegrana?

Doprawdy mógł wreszcie uznać, że sam dosyć już zniósł porażek, aby
wiecznie przebywać wśród przegrywających. Brawo, to brzmiałoby już po
amerykańsku, chociaż dotyczyło wciąż jeszcze Europy.


IX

Otóż
zamierzał Norwid uwolnić się od polskiej beznadziei, znaleźć się między
wygrywającymi tego świata, próbując zostać artystą francuskim.
Kilkakrotnie komunikuje wybitnym, znajomym sobie przedstawicielom polskiej
publiczności o tych zamiarach. Augustowi Cieszkowskiemu pisze w sierpniu 1850
roku: "Jeżeli Bóg mnie nie opuści, tak jak mnie wszystko opuściło
- Bóg
sierot i szaleńców świata tego - to Francja będzie mieć jednego więcej
artystę". Jeszcze przez blisko dwa lata od chwili napisania tych słów będzie
Norwid na przemian to upominać się o druk, to żądać spalenia swoich utworów
(i listów). I znów wielokrotnie radykalnie porzucać polską publiczność
literacką, co nie jest jedynie typowo Norwidowskim szantażem moralnym.
Rzeczywiście próbuje zarobku, sukcesu w sztukach pięknych. Bez wątpienia
stara się dostać na rynek francuski, współpracuje z paryskimi złotnikami
jako projektant, zabiega, zdaje się, że z powodzeniem, o uznanie i protekcję
Ary Scheffera. Bo chociaż w tym czasie Ameryka chodzi mu już po głowie, wciąż
nie traci chyba nadziei, że nie dojdzie do wyjazdowej konieczności: posyła swój
rysunek na Wiosenny Salon 1852 roku. I znów niepowodzenie, lecz prawdę mówiąc,
jeśli się popatrzy na jeden z sukcesów owego Salonu, płótno Theodore
Chasseriau Wodzowie plemion arabskich walczących
ze sobą w pojedynku pod murami miasta, którego
treść odpowiada tytułowi, albo o rok późniejsze tego autora Tepidarium, przedstawiające
liczne mieszanki haremu w owym specjalnym pomieszczeniu, gdzie wśród rozmów i
muzyki należało wysychać po kąpieli, staje się jasne, dlaczego zgrzebny
jakiś rysunek piórkiem Norwida nie miał szans. Oczywiście Norwid próbuje się
pocieszyć, że na 55 kandydatur przyjęto tylko 5 dzieł, że brakowało mu
jednego głosu, że początkowa wiadomość była nawet pomyślna. A kiedy okazało
się, że został jednak odrzucony, odda swoją pracę "usługującym",
bo "podobnie uczynił Michał Anioł w Ferrarze, kiedy książę Ferrary odesłał
mu jego Ledę".

Pisze o tym Norwid swoim przyjaciołom w końcu marca; zdanie z Michałem
Aniołem można by uważać za dowód nie zwalczonej szczęśliwości
charakteru. Ale już po kilku tygodniach donosi Władysławowi Zamoyskiemu, że
rozmówił się był "z panem Soldenhoff, który Szanownemu Panu Pułkownikowi
interes mój przedstawić nie omieszka". Pan Soldenhoff zajmował się
bowiem, tyle o nim wiadomo, wysyłaniem emigrantów do Ameryki: a więc,
podejmując ową rozmowę, Norwid zdecydował się na wyjazd. Bo tymczasem upadła
jeszcze jedna, może ostatnia najpoważniejsza szansa na rezygnację z amerykańskiego
projektu: przekonał się Norwid, że ojcowie zmartwychwstańcy, "nieruchomi
święci", jak ich ktoś kiedyś określił, nie zechcą go przyjąć do
swego zgromadzenia.
"Z mej strony za cały widok osobisty uważam zmianę klimatu i
zatrudnieniem praktycznym popsowanej nadużyciem myśli istoty mojej" - tłumaczy
się Norwid Zamoyskiemu z pokorną ironią. A potem najwyraźniej nie może się
powstrzymać przed dopisaniem, że właściwie wolałby Włochy, i jeśli taka
możliwość istnieje, stawi się osobiście. Jeżeli natomiast chodzi tylko o
Amerykę, prezentację "swojego punktu interesu", to znaczy wyjednanie
pomocy panu Soldenhoffowi. Ale zanim wejdzie na statek, do końca pobytu w
Europie dba o traktowanie osobne i nie przystanie do żadnej grupy spośród
tych, które zaufani ludzie Hotelu Lambert kompletują w Hawrze.
Miejsca na statkach są zamówione i zapłacone w porozumieniu z II
Biurem (uchodźcy)
II Oddziału
(bezpieczeństwo ogólne) francuskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.
Francuzi dają po 120 franków na głowę, aby pozbyć się kłopotliwych
przybyszów. Niestety, kotwica nie zawsze podnosi się punktualnie, wypada
nieraz czekać na pomyślny wiatr, i wtedy rodacy starają się wyłudzić wcześniej zasiłki
przeznaczone na podróż i lądowanie w Nowym Jorku, domagają się z góry
tytoniu, obuwia, zimowej odzieży, którą powinni otrzymać dopiero po wejściu
na statek. Niektórzy nawet do ostatniej chwili próbują zaczepić się gdzieś
w okolicy, byle na starym kontynencie, i wolno wątpić, czy na pewno zwrócą
amerykańską wyprawkę. Przychodzi też pisać do Hotelu Lambert w Paryżu o
dodatkowe fundusze, bo wyjazd się opóźnia, a tymczasem pasażerowie nie mają
najlepszego zdrowia, zwłaszcza do podróży oceanicznej. Listy są szczegółowe
i tak rodak Muller ma "ranę po odwrotnej stronie brzucha", która właśnie
mu się odmówiła, a pochodzi od kijów, które otrzymał za Sprawę w twierdzy
w Zamościu. Drzewiecki zaś ma "ogromną kiłę", której gdzieś kiedyś
się nabawił, i teraz przed zaokrętowaniem trzeba mu kupić suspensorium. Jest
kilkoro dzieci, chorują. Awantury, brakuje dodatkowych pieniędzy, wreszcie
statek odpływa ze wszystkimi z wyjątkiem pewnego młodego chłopca imieniem Jaś
Deboli, który znalazł zatrudnienie u miejscowego szewca. A kiedy wreszcie
maszty znikają na horyzoncie, Leonard Niedźwiecki, główny organizator w
Hawrze, który o tych wszystkich swoich kłopotach pisał do Hotelu Lambert panu
Hipolitowi Błotnickiemu, w swoim finalnym liście wyraża uczucie ciężkiego
zmęczenia i ulgi. Ile podobnych transportów odprawił Niedźwiecki? Nie
wiadomo. Norwid w każdym razie z usług jego nie skorzystał. W Hawrze
przesiadał się tylko na statek do Anglii. I to był zapewne ostatni moment
stosowny do obrachunku ze swoim życiem: berlińskim, rzymskim i paryskim. Bo
następne 10 dni przed wielką podróżą wypełnią już nieruchome
przygotowania do niej, a także niejasna emocja przed najbliższą burzliwą
przyszłością.
Więc opuszczając Hawr mógł Norwid jeszcze raz
zadać sobie pytanie: jaką otrzymał zapłatę, satysfakcję za lata usilnej
pracy, zaniedbanego zdrowia, znoszenia upokarzających trosk materialnych? Wśród
błagań i szantażów moralnych udało mu się opublikować kilkadziesiąt
utworów. Wiedział, że są nowe i ważne ale przeszły bez echa, jeśli nie
liczyć złośliwych kalamburów oraz kilku istotni wartościowych pochwał, na
które Norwid lubił się powoływać. Na przykład "Zygmunt powiedział, że
mam największą po Słowackim siłę rymu". Ale naprawdę nic z tego nie
wynikało, podobnie jak z niezobowiązującego zainteresowania i przyjaznych
uwag Mickiewicza czy Scheffera. Zapewne Norwid dobrze rozumiał, że inaczej być
nie może. Że trafił na złe lata nie tylko dla siebie, w ogóle dla
wszystkiego co polskie, ale on na to wszystko się obraził i jeśli
poprzedniego wieczora w Paryżu, na listopadowym spotkaniu, szlachetny książę
Czartoryski znowu powtórzył mniej więcej początek jednego ze swoich
poprzednich przemówień "pierwszym od nas słowem pozdrowienia niech będzie:
nie wątpimy, i pierwszą prośbą do nas: nie wątpijcie o Bogu i zbawieniu
ojczyzny" - to Norwid śmiało mógł sobie darować całą uroczystość.
Tym bardziej, że zazwyczaj emigranci żegnali się słowami, "obyśmy przyszłą
rocznicę w Warszawie obchodzili, Boże daj", co było kopią odwiecznego
żydowskiego: "do przyszłego roku w Jeruzalem".
O nie, jeśli w Warszawie, to bez niego. Chociaż
naliczyłby tam z pewnością więcej ludzi sobie oddanych i przyjaznych niż w
Paryżu, gdzie musiał odczuć, że go nie lubiano. Kiedy wyjeżdżał z
Warszawy, żegnały go wiersze, błogosławieństwa, najlepsze życzenia. W Paryżu
odprowadzał Norwida na dworzec pocztowy tylko jeden człowiek, wybitny i przyjaciel co prawda
- Teofil Lenartowicz. Odczucie, że jego, Norwida, nie lubiano w Paryżu, na
pewno mogło być jeszcze jednym ważnym powodem wyjazdu, ale przecież nie
wynikało stąd, że ma wracać do Warszawy, nawet gdyby miał tam zostać mile
powitany. Co prawda oberpolicmajster warszawski kilkanaście miesięcy wcześniej
wzywał do powrotu w ciągu sześciu tygodni, chodziło pewnie o wytłumaczenie
się z 10 lat spędzonych za granicą, ale nie sam strach polityczny uniemożliwił
powrót Norwidowi. Nie chciał pewnie liczyć na wpływowych znajomych wśród
których była też Maria Kalergis. Zapewne wszelkie terminy urzędowe już minęły,
a sam sobie był winien, że swoje ambicje i niepowodzenia tak do znudzenia
upowszechnił wśród życzliwych, obojętnych i niechętnych. Ale właśnie
teraz nagle zapragnął być sam i prywatną, nie publiczną czy towarzyską
sprawą uczynić problem, czy się już zmarnował, czy jeszcze spełnia jakieś
nadzieje.
Miał dosyć opinii publicznej i chyba cieszył
się, że, w dzikiej Ameryce, nikt go nie zapyta o Etrusków czy Dantego. A
zatem nie będzie sobie musiał wymyślać zajęć umysłowych, aby uzasadnić
swoją egzystencję artysty: tak jakby nie tłumaczyła się ona sama przez się,
tj. sama przez się nie zasługiwała na poparcie i protekcję. Nikt go nie będzie
rozliczać ani oceniać, będzie sam, ale tym razem dosłownie sam, bez przyjaciół,
bez wrogów, na ogromnym dalekim kontynencie. A jeśli nie da sobie rady, winę
poniesie oczywiście społeczeństwo polskie (może trochę i francuskie z związku
z Salonem). Ale Norwid już nawet nie zechce wiedzieć, nie będzie ciekawy, czy
jedno i drugie przyznało się do winy.
Zapewne im bliższy dzień wyjazdu, tym mocniej
udziela się Norwidowi patos pożegnania z całym jego światem polskim i
europejskim. Stanie się zatem emigrantem potrójnie: emigrantem z Polski do
Europy, do Ameryki, a ponadto jest wygnańcem również jako artysta, który
wyemigrował daleko naprzód wobec panującego gustu.
I taki bilans rozczarowań, braku szczęścia,
nieporozumień, wreszcie zobojętnienia i kapitulacji stworzył Norwidowi świetną
sytuację psychiczną dla rozpoczęcia Nowego Życia w Nowym Świecie.
Bo mógł przed opuszczeniem Paryża doznawać
uczucia takiego jak przy wyjeździe z Warszawy. Że w tym (jak i w tamtym) mieście
nie zdarzy mu się już nic ponad to, co mu się zdarzyło. Albo mogło się
zdarzyć. Możliwości i znajomości paryskie okazały się bogatsze od
warszawskich tylko pozornie, skoro w końcu tak samo się wyczerpały. Był
zatem wolny w podróży między Europą i Ameryką. I wystarczyło, by Ameryka
spodobała mu się od pierwszej chwili, a nie dopiero po latach, jako pouczające
i przejmujące wspomnienie, aby uwolnił się rzeczywiście od miejsca i czasu,
które za sobą pozostawił.
W każdym razie, kiedy 12 grudnia wypłynął z
Liverpoolu do Nowego Jorku, nie mógł przypuścić, że tak prędko i
zdecydowanie będzie chciał wracać, i rzeczywiście wróci po 16 miesiącach,
najwcześniej jak tylko zdoła.
Bo przecież 62 dni ciężkiej podróży pozwoliły
mu ocenić spokojnie znany sobie świat pozorów, fałszu i pustosłowia. Pisze
Norwid na temat rejsu dramatycznie i podniośle: odkrywa, że zwyczajnie,
codzienne "jak się masz" znaczyło tam naprawdę "jak się masz" i w
zupełnie dla siebie nowej sytuacji czuje się sobą.
Słowem, odbywa Norwid dwumiesięczną
lekcję prawdziwego mocnego życia, które mogło być znakomitym wprowadzeniem
w czekające go życie amerykańskie.
Warunki podróży Norwida nie były zapewne
gorsze niż te, które Niedźwiecki gwarantował rodakom w Hawrze. Według umowy
zawartej za wiedzą i zgodą przedstawicieli emigracji, między kompetentnymi
urzędami francuskimi a kampanią żeglugową Longstoff, ta ostatnia proponowała
swoim klientom codziennie śniadanie w postaci kawy albo herbaty (z cukrem),
sucharów, masła i kieliszka wódki. Na obiad: zupa omaszczona, 250 g solonego
mięsa, suszona fasola, suchary do woli, kartofle oraz 1/6 l czerwonego wina.
Kolacja dość podobna: ćwierć kilo solonej słoniny albo szynki, albo mięsa
wołowego plus fasolka lub zielony groszek, do tego suchary, kartofle i tyle co
do obiadu wina czerwonego. Na całą podróż każdemu pasażerowi bez względu
na płeć i wiek należał się kilogram tytoniu. Pasażerowie sami szykowali
sobie posiłki, ale wolno przyjąć, że skoro Władysław Zamoyski załatwił
Norwidowi miejsce na statku, zatroszczył się również, aby jadał przy stole
kapitańskim albo z marynarzami, za co kompania Longstaff na przykład,
podobnie jak każda inna, przewidywała dodatkową opłatę.
"Margaret Evans" najpierw nie mogła złapać
wiatru, potem rozpętały się sztormy, zapas jedzenia i słodkiej wody zaczął
się niebezpiecznie wyczerpywać, ale w końcu kapitan Joshua Pratt, który mógł
być dumny z siebie samego, swej załogi i powierzonego sobie statku, przedstawił
nowojorskim urzędnikom portowym listę swoich 166 pasażerów. Z owego
dokumentu można wyczytać, że w czasie rejsu umarło dwoje dzieci, 2- i
4-miesięczne, jedno dziecko się urodziło. Natomiast lista nic nie wspomina o
zgonie jakiejkolwiek dorosłej osoby. Stąd przyjąć wypada, że motyw śmierci
pięknej młodej Irlandki w Czarnych kwiatach zaczerpnął Norwid z czyjeś
podróży albo wymyślił po prostu.
Cyprian Norwid zapisany był na liście pasażerów
pod numerem 163 jako Polak, artysta lat 33. Polaków jest tam jeszcze czterech,
w tym jeden lat 19, określony jako doktor. Artystą jest również pan
nazwiskiem Webb, pewnie Amerykanin, podróżujący z żoną i córką, o którego
szczęśliwym przybyciu poinformują nawet nowojorskie gazety. Poza tym na "Margaret
Evans" płyną prawie wyłącznie niemieccy robotnicy i rzemieślnicy,
stolarze, cieśle, szewcy, wielu z rodzinami. Opuszczają swoje głodujące
landy, gdzie, jak pisze współczesny podróżnik, można było bez trudu
zobaczyć kobietę z psem zaprzężoną do wózka. Precyzyjne podanie własnego
zawodu, a także fakt, że wielu decydowało się już na określony stan
amerykański jako miejsce przyszłego zamieszkania, bo taka rubryka znajduje się
również przy liście pasażerów, wskazuje, iż ludzie ci zdecydowanie nie
spodziewają się, że - jak to werbownicy emigracyjni wmawiali pod koniec
wieku ciemnym galicyjskim chłopom - będą im w Ameryce usługiwać małpy. W
czasie tej przyszłej masowej fali emigracyjnej skupowano za bezcen kożuchy i
sukmany, bo w takim stroju podobno nikogo nie wpuszcza się do Ameryki, o czym
agenci emigracyjni na Podkarpaciu upewniali się, porozumiewając się bezpośrednio
z cesarzem amerykańskim za pomocą budzika.
Niemcy z "Margaret Evans", zdeterminowani
nadzieją lepszego losu, mogli spodobać się Norwidowi. Póki ocean był
spokojny, życie na "Margaret Evans" toczyło się zapewne podobnie jak w
innych okrętach wiozących emigrantów do Ameryki. Kobiety skrobały ziemniaki,
cerowały pończochy, bawiły dzieci, mężczyźni grali w karty i w kości, korzystając z
używanego korytka dla zwierząt, aby się kości nie rozsypały przy kołysaniu.
Czasem, przy dźwiękach flecika i harmonijki, wycinano sztajerka i wtedy ubywało
więcej niż wynosiła dzienna racja pitnej wody. Kapitan zwalczał picie wódki,
zwłaszcza wśród załogi: marynarz, który nie był w stanie przejść wzdłuż
idealnie prostej linii po szparze pokładu, dostawał kilka powrozów. Wiele
modlono się wspólnie. Norwid musiał się nauczyć różnych prostych zasad
zbiorowej podróży morskiej: że na przykład należy kuferek swój przywiązać
do słupa, wędlinę powiesić pod sufitem, a miejsce, jeżeli na zbiorowej
sali, wybrać sobie jak najdalej od drzwi wejściowych, przez które zawsze
wieje i czasem nawet może tamtędy wpaść wodny bałwan. A jeśli nawet część
ogólnych niewygód Norwida nie dotyczyła, bo na przykład miał zapłacony stół
kapitański czy marynarski albo miejsce w lepszej kajucie, to kiedy zaczęły się
wielkie sztormy, wszyscy stali się równiejsi sobie, nie tylko jak zawsze równi
wobec Boga, ale wobec wiatru i oceanu, i wtedy Norwid, jako jeden z młodych mężczyzn,
mógł być użyty do jakichś pomocniczych czynności na statku. Podobno, póki
się dało, zapisywał i rysował, co się dzieje wokół niego. Prawdopodobnie
od czasu do czasu wypominał w duchu rodakom niebezpieczeństwa i niewygody, na
jakie został narażony. Gdyby jednak mogli go widzieć, jak daje sobie radę,
jaki jest spokojny, jaki malowniczy, przebaczyłby im pewnie. Musiał być z
siebie dumny, może trochę mu było szkoda, że już nigdy salonowi znajomi nie
dowiedzą się nic o sytuacjach, które on, Norwid, przeżył, o istnieniu których
nie mają oni w ogóle pojęcia. To było jego Powstanie, jego czyn w
ponadczasowej oceanicznej dekoracji, doskonale wolny od wszelkich polskich
ograniczeń. "Widziałem rekiny ogromne..." - chwali się Marii Trębickiej
już z Nowego Jorku, i należy się domyślać, że czuł się wywyższony wśród
tych straszności. To znaczy czuł się dobrze, jakby wyrównało się ciśnienie
jego krwi i napór burzliwych żywiołów.

X

Groźna
żegluga przez zimowy ocean oddalała Europę: krzywdy, pretensje i nadzieje łagodniały,
coraz mniej rzeczywiste. Ale to wszystko nie znaczyło jeszcze, że zbliżał się
do Ameryki. Towarzysze podróży wypatrywali ziemi obiecanej, a on - kiedy już
dobiegał kresu wspaniały teatr morskiej podróży korzystający z
eksordynaryjnej jedności czasu i miejsca, teatr prawdziwej ludzkiej kondycji,
zagrożenia, rezygnacji i nadziei, w którym sam i grał, i mógł oceniać własną
rolę - musiał postawić sobie pytanie: po co właściwie jedzie? Bo wiedział
raczej skąd i dlaczego, ale nie było to jeszcze dostateczne wytłumaczenie dla
rozpoczęcia nowego życia, tylko niepełna, negatywna motywacja.
Otóż kiedy stanął na ziemi nowojorskiej ze złotą
gwineą w kieszeni, nie miał właśnie, jak się wydaje, przekonywającej
gotowej odpowiedzi na pytanie, po co właściwie przyjechał. Pytanie, które
mogło również przybrać wersję: co tu właściwie robi? Dzień był chłodny
i mglisty, gazety poranne zajmowały się dywidendami, akcje bawełny pięły się
w górę, zbożowe spadały, kupując coś tam wcześniej i obficiej, ratowało
się życie paru dolarów, z Europy donoszono, że pułki kozackie zbliżają się
do granicy księstw naddunajskich, wśród reklam rzucały się w oczy peany na
cześć rozmaitych pomad do włosów. Ale nie należy domyślać się, że ta
hegemonia interesu musiała z miejsca zgorszyć Norwida: z pewnością poruszyli
go kozacy, choć był chyba przygotowany na to, że przez jakiś czas w Ameryce
będzie się denerwował wieścią polityczną z Europy, ploteczką towarzyską,
może nawet program warszawskiego teatrzyku albo nekrolog znajomego sprzed lat,
jeśli przypadkiem wpadną w jego ręce, potrafią go zbulwersować. Aż do
pewnej chwili niespodziewanej, w której nagle i jasno sobie uświadomi, że to
wszystko, co zostało z Europy, w Polsce, w Warszawie, obchodzi go coraz
rzadziej, coraz słabiej i, nawet gdyby chciał i gdyby mógł, po prostu już
nie potrafi tam wrócić.
Lecz póki co, jeśli przeczytał taką gazetę
(poszukując ofert pracy) oraz przyjrzał się krzątaninie w porcie, przez który
w roku 1850 przechodziło już 62% amerykańskiego importu, mógł postawić
sobie pytanie następne: co on właściwie ma tu do zdziałania? Nie, żeby się
z góry gorszył czy zadzierał nosa, na statku "Margaret Evans" miał
okazję pozbyć się różnych fochów, ale tak naprawdę: co go ta rzeczywistość
tutejsza obchodzi? Jaką ma rolę do spełnienia, na czym miałaby polegać
amerykańska wersja jego życia?
Do roboty, mówiąc dosłownie, miał tu niemało.
Norwid, wyłączne właściwie źródło informacji o całej wyprawie, wylicza w
listach zajęcia, które pozwoliły mu zupełnie dobrze dawać sobie radę. Po
przejściu ciężkiej choroby maluje kajutę kapitańską na statku pasażerskim,
kursującym między Nowym Jorkiem i Hawaną. Modeluje płaskorzeźby dla jakiegoś
artysty. Wykonuje rysunki do księgi pamiątkowej na Wystawę Światową. Tylko
że ta seria nieźle płatnych zatrudnień nie układa się w żadną całość,
bo niczemu nie służy, skoro Norwid nie może znaleźć interesującej dla
siebie odpowiedzi na samemu postawione główne pytanie.
Bez owej stosownej odpowiedzi służą owe
zatrudnienia jedynie tymczasowej wegetacji, nie przetrwaniu w sensie
optymistycznie amerykańskim, to znaczy kiedy wszystko ma sens dla przyszłości.
Zresztą sam Norwid w momencie dobrze płatnego rysunkowego powodzenia
reflektuje się, że należałoby "mieć dom, to jest ożenić się i ustalić,
albo zapisać się do jakiejś sekty". On zaś nie uczyni pierwszego przez
miłość, drugiego przez wiarę. Czyli z powodów najważniejszych, ale
jakiekolwiek by one były, Norwid grzeszy tutaj ciężko przeciw amerykanizmowi.
Brakiem przekonania, że jeśli nawet w danej chwili nie trudni się rzeczami
sobie odpowiadającymi, to od niego zależy, czy wygra, czy wyjdzie na swoje. I
wciąż tym niejasnym niezdecydowaniem, czy istotnie koniecznie tutaj chce żyć
i umrzeć.
Ale gdyby spotkał Norwida, jak to się zdarza
emigrantom, szczęśliwy traf? Inaczej mówiąc, czy pokochałby Amerykę, gdyby
Ameryka go doceniła, poznała się na nim prędko, najlepiej natychmiast, z
miejsca? Dawała mu szansę, jak każdemu, z takich szansa przecież powstała.
Tylko że Norwid ze swoim pytaniem nie dał szans Ameryce, nie szukał ich.
Co wcale nie znaczy, że brakowało Norwidowi
rozmaitych możności. Miałby je również przez swoją odmienność europejską.
Na wschodnim wybrzeżu - w Bostonie, Nowym Jorku czy Filadelfi - mieszkało
już przecież od lat dostatecznie wielu bogatych i wykształconych ludzi, aby
można było tam żyć z uprawiania i rozpowszechniania starej kultury. Zapewne
jak wszędzie, mimo demokratycznych manier, trudny był wstęp na tamtejsze
salony. Lecz w końcu, nie licząc nawet młodzieńczego, warszawskiego
powodzenia, Norwid w stolicy świata, w Paryżu, bez pieniędzy i literackich
sukcesów rozmawiał z Ludwikiem Napoleonem, księciem Adamem Czartoryskim,
widywał salonowo Hercena i Turgieniewa. Doskonale znał reguły gry, gdzie próżność
miesza się z wartościami, pozory z rzeczywistą hierarchią. A poza tym miał
konkretną wiedzę i umiejętności, które dlaczego niby nie miałyby tu znaleźć
zastosowania.
Sądząc po amerykańskich portretach z połowy
XIX w., tego na przykład z waszyngtońskiego Muzeum Sztuki Amerykańskiej,
nieznanego autora, który przedstawia anonimową rodzinę: młodych małżonków
z dzieckiem, dostatnio ubranych, ufnie, dumnie patrzących jakby w przyszłość,
na tle Kapitolu, obok zaś ogromne psisko maści perłowej dodaje całej scenie
dowcipu. Tacy Amerykanie daliby się chyba portretować artyście, który
pobierał nauki w pracowniach mistrzów włoskich i niemieckich, a poza tym umie
mówić o wielkiej sztuce antyku czy renesansu, łagodząc ewentualne kompleksy
gospodarzy. To byłby tylko jeden z pomysłów na życie i przecież mógłby również,
prędzej czy później, trafić Norwid do elity literackiej, a tam przez jakiś
czas słabość angielszczyzny dodawałaby mu kontynentalnego uroku. Może
odwiedzałby Longfellowa, którego dom w Bostonie ocieniają włoskie orzechy,
kasztany, lipy, klony, potężniejsze w ciepłym i wilgotnym klimacie niż nad
Wisłą, ale jednak znajome. Czy, zdegustowany Europą, mógłby pozostać obojętny
wobec fantastycznych talentów amerykańskich? Zmarły kilka lat wcześniej
Edgar Allan Poe byłby mu bliski sercu jako poete maudit, Melville'a po swojej żegludze przez Atlantyk
zrozumiałby jak nikt z Polaków, Emersona wiadomo że czytał i admirował.
Wreszcie potężny Whitman rosnący na wieszcza Nowego Świata: może dawałby
się jakoś zestawić z Mickiewiczem, Słowackim albo Zygmuntem Krasińskim?
Może, gdyby Norwid wytrzymał te kilka
pierwszych lat, które są naturalnym sprawdzianem i eliminacją, bo kto ich nie
zniesie, nie jest widocznie godny tej niesłychanej amerykańskiej okazji, jaką
stanowi możność życia na nowo. Nikt go nie trzymał w Nowym Jorku, jeśli mu
tam ciężko, miał przecież do dyspozycji cały kontynent na zachód aż do
Kalifornii. Mógłby co miesiąc zmieniać klimat albo zarobkując jakoś ołówkiem,
pędzlem, rylcem stale być tam, gdzie aktualnie kwitną kwiaty, jeśli tylko
miałby taką potrzebę psychiczną. Za osiedlenie się w Kalifornii (na jak długo?
na ile by mu się podobało) byłoby naprawdę niezłym pomysłem. Tam, na
prawdziwym końcu amerykańskiego świata, jakże ciepłym i kolorowym, mógłby,
zwrócony twarzą do Pacyfiku, odczuwać mistyczny oddech dalekowschodnich
cywilizacji. Tu właśnie znalazłby omszałe kamienie, których brak, jak zauważył
Felicjan Feliński, był dla Norwida problemem w Ameryce.
Modliłby się i rozmyślał w białokamiennych
kościółkach XVII-wiecznych misji hiszpańskich. Natomiast opuszczone ruiny
kozackich osiedli przypominałyby mu, że jest Polakiem. I to w sposób budzący
nadzieję i krzepiący serce: oto imperium właściwie wycofało się,
dobrowolnie, z jakiegoś skrawka ziemi, okazało się, że jest to w ogóle możliwe.
Zastałby zresztą w okolicach San Francisco ciekawych ziomków. Kapitan Feliks
Wierzbicki, którego zawiodły w te strony wojny meksykańskie, pisał pierwsze
przewodniki po Kalifornii. Był zaciekłym ateistą, antyklerykałem, więc
mieliby o co spierać się z Norwidem, spacerując po kalifornijskich ogrodach.
Kapitan Rufin Piotrowski, również z powstania listopadowego, byłby podtrzymał
w pamięci Norwida tradycję sarmacką: żołnierz samochwał, typu
staroszlacheckiego posłużył, jeszcze ćwierć wieku później Sienkiewiczowi
jako prototyp Zagłoby.
Podróż z Nowego Jorku do Kalifornii, trwająca
dookoła Ameryki poprzez Cape Horn trzy miesiące albo miesiąc dyliżansem z
St. Joseph nad Missisipi, mogła dostarczyć przeżyć co najmniej godnych
sforsowania Atlantyku na pokładzie "Margaret Evans". Dyliżanse
przemierzające kontynent były raz po raz napadane przez Indian albo sławnych
bandytów. Forsowały kapryśne rzeki, strome przełęcze, pustynie, puszcze, śniegi.
Norwid na pokładzie "Margaret Evans" dowiódł, że znosi podróżne
niebezpieczeństwa. Trudno jednak wyobrazić sobie Norwida na kole dyliżansu
Weis Fargo z dubeltówką gotową do strzału, wspartą o kolano, albo oprawiającego
traperskim nożem upolowaną sarnę. Rimbaudem nie był. Stąd również mało
prawdopodobne, aby chciał dołączyć do awanturników, którzy od 1851 roku w
gorączce złota przekopywali i przepłukiwali całą Kalifornię. Chociaż
pomysł rozwiązania doskwierającego przez całe życie Norwidowi problemu
pieniędzy, przez ich cudowne zdobycie w postaci bryły złota, byłby nie do
pogardzenia. A rodacy awanturnicy też by się znaleźli w tej części Ameryki:
dwaj zabici uczestnicy ekspedycji Williama Walkera do Dolnej Kalifornii i
Nikaragui (została po niej piosenka - "Kto kocha krew, niech dołączy do
Walkera") zostali odnotowani jako dwaj Polacy: Gustaw Całkowski i Stocki,
nieznanego imienia.
W owym najodleglejszym Zachodzie, gdzie artyści
i erudyci nie mieli dotąd szczególnego wzięcia, mógłby Norwid zostać
pierwszym ważnym mistrzem. A przy swojej zdolności do formuł i programów
wymyśliłby może jakieś kalifornijskie malarstwo, na przekór pejzażom, których
natchnieniem było oglądanie cudów przyrody sentymentalnie albo
katastroficznie. Szczególnie dotyczy to doliny Yosemite. Zamieszkiwali ją od
początku świata Indianie i duchy indiańskie; po raz pierwszy ukazała się
białemu człowiekowi dopiero w roku 1851 z widokowego miejsca nazwanego później
Inspiration Point. Bo rzeczywiście wkrótce ruszyli do Yosemite pejzażyści,
na ich czele malarski odkrywca doliny tak pięknej, że można ją tylko kopiować,
Chris Jorgensen. I nieprzeliczone panoramiczne, fragmentaryczne widoczki ozdobiły
ściany amerykańskich domów i muzeów. A Norwid może zobaczyłby Yosemite
inaczej: jako rzeźbiarz umiałby ocenić bryłę uciętej do połowy kopuły
Half Dome albo bastion El Capitan u wrót doliny. Zresztą takie fantastyczne
twory skalne i niezliczone kaniony dalekiego Zachodu, niezależnie od pejzażowania,
Amerykanie potraktują wkrótce jako wyzwanie natury wobec człowieka. Staną się
one natchnieniem dla miast, gdzie w głębokich niczym skalne wąwozy ulicach słońce
nigdy nie sięga dna, a drapacze chmur w centrum przypominają grupy ostańców
wśród kamiennej pustyni. Jak dotąd Nowy Jork wzorował się jednak na
Londynie i Wystawa Światowa, z okazji której Norwid zarobił trochę pieniędzy jako rysownik,
mieściła się jakby w świątyni, ze stali i szkła, z wysoką kopułą,
wzniesionej na planie greckiego krzyża. Stąd nazwa Crystal Palace; a w środku
elektryczne dekoracje: wazy z Servers, gobeliny, posągi marmurowe obok maszyn;
zresztą cały budynek reklamowany jako bezpieczny od pożarów spłonął
zaledwie po kilku latach istnienia.
Norwidowi z pewnością wystarczała architektura
europejska, a poza tym, aby nie upierać się przy jego możliwych odczuciach
natury, trzeba przypomnieć, że nigdy nie był szczególnie czuły na przyrodę.
Również na amerykańską, co w którymś tam stopniu też przyczyniło się do
niepowodzenia całej wyprawy. Raz zaledwie wspomina o jakiejś wycieczce z
Nowego Jorku do "indiańskich pokoleń i pierwotnych lasów", ale żadnych
stamtąd wrażeń już nie notuje. Więc po co miałby jechać dalej na zachód,
nie będąc zdolnym odczuć metafizycznej urody tej ziemi. Zapewne brakowało na
niej omszałych kamieni postawionych przez człowieka, ale przecież dostępny
był już w owym czasie dla ambitniejszych podróżników, prawdziwy pejzaż
stworzenia świata w Wielkim Kanionie Colorado, niedaleko stamtąd Kolorowa
Pustynia, której barwy zmieniają się według słońca i nigdy nie są takie
same, obok lasy spalone lawą wulkaniczną, która z kolei porasta zielonymi
krzakami, ziemia we wszystkich kolorach tęczy. On jednak wołał patrzeć w
niebo: przez otwór, który ma w dachu swojej pracowni; obserwuje gwiazdy i
podoba mu się, że są inne niż w Europie.
Prawdopodobnie Norwid nie wyobrażał sobie sensu
dobrowolnej podróży bez określonego celu (przepłyniecie Atlantyku było
wszak koniecznością, skoro chciał wydostać się z Europy do Ameryki), bez
bogatych muzeów, starych kościołów, poetycznych zamków, toteż ani
przyroda, ani przygoda nie mogły pchnąć Norwida na zachód. Dla prawowiernego
katolika z góry odpadła niesamowita wędrówka Bringana Younga, który razem ze
swoimi wyznawcami przemaszerował w tym czasie do stanu Utah, aby tam, w
pustynnych okolicach Salt Lake próbować stworzyć mormoński raj na ziemi.
Ale zdarzyło się również niemal współcześnie Norwidowi w Ameryce, coś
zupełnie swojskiego. Oto śląski ksiądz Leopold Moczygemba powiódł grupę
parafian drogą morską z Bremy do Galveston, po czym przez stepy Teksasu w
okolice San Antonio, na miejsce założenia osady Panna Maria. Jakiś czas później
mieszkało tam już 120 rodzin, wzdłuż ulic Kościuszki i Pułaskiego była
szkoła, oberża, poczta, kościół sklep. Uprawiano bawełnę, trzcinę cukrową,
pszenicę, kukurydzę, ziemniaki. Lecz cóż by to wszystko razem mogło
obchodzić Norwida? Nic oczywiście: równie jak inne bardziej odpowiednie i
pociągające dla Norwida pomysły. Ponieważ generalnie i zasadniczo Norwid nie
przyjął Ameryki.
Lud polski w Teksasie, weterani listopadowi z
Kalifornii, a także rodacy, z którymi rzeczywiście miał do czynienia w Nowym
Jorku, jak Karol Emil Doepler, warszawski kolega ze szkoły rysunku, co dał
Norwidowi zarobić przy Wystawie Światowej, nic tu nie zdołaliby pomóc, nawet
gdyby było takich miłych, uczynnych kontaktów było znacznie więcej. Ponieważ
problem Norwida nie polegał zwyczajnie na tym, iżby lękał się o swoją
polskość w Ameryce. Że, jak to się ostrzegali przed amerykanizmem emigranci,
przestaje się być w Ameryce Polakiem. Norwid mógł się obawiać czegoś
znacznie poważniejszego, że w Ameryce przestanie być Norwidem, czyli sobą,
że będzie kimś innym. A ponieważ był do siebie przywiązany na dobre i złe i
wierny sobie ponad wszystko, nieistotne już mogło się zdawać, czy zyskałby,
czy stracił na takiej zamianie.
Ów cytowany, dwuznaczny, emigracyjny szantaż
moralny, że w Ameryce przestanie się być Polakiem, choć może wyjdzie się
na człowieka, brzmiał dla Norwida mało zrozumiale i obraźliwie. Choć na "Margaret
Evans" przeszedł dopiero co lekcję egalitaryzmu, nie tylko filozoficzną,
to jest wobec losu, ale także praktycznie, życiowo mógł się przekonać, do
jakiej klasy społecznej prawdziwie należy, chociaż już wcześniej wiedział
dokładnie, co znaczą drobne, ustawiczne długi, upraszanie o pomoc ludzi
niekoniecznie godnych takiego zaszczytu, chociaż pamiętał, jak się odczuwa własną
ciasną izdebkę, ciemną pracownię po salonowym wieczorze. Pomimo tego całego
doświadczenia, a może tym bardziej, jeszcze więcej czuł się krewnym,
potokiem Sobieskich, człowiekiem, który kocha się w najpiękniejszej kobiecie
Europy, artysta, któremu dopiero przyszłość będzie w stanie zadośćuczynić.
I związku z rodziną królewską, dni spędzonych w otoczeniu Marii Kalergis
czy spacerów po Rzymie z Zygmuntem Krasińskim nikt mu już nie może odebrać,
cokolwiek by się z nim działo, czymkolwiek by się zatrudniał.

XI

Na dobrą sprawę takie nastawienie powinno mu było
pomóc psychicznie w Ameryce: nie mógł zatem nigdy i niczym zostać
zdeklasowany. Mógł powiedzieć sobie: cokolwiek robię, pozostaję przecież
tym, kim jestem, a jestem tym, kim byłem. Gdyby tylko chciał tak powiedzieć,
gdyby czuł się wystarczająco pewnie wobec Ameryki.
Do owych szczęśliwych emigrantów, którym w
Ameryce udało się nowe życie, stosuje się niekiedy określenie "reborn".
I oni sami mówią o sobie reborn, czyli urodzony raz jeszcze, powtórnie,
odrodzony. Otóż Norwid nie chciał być reborn. Nie widział powodu, aby on
- wyliczmy znowu - pociotek Sobieskich, supirant Marii Kalergis, obrońca
papieża, poeta polski, który uwaga! uwaga! - według Krasińskiego - ma
największą po Słowackim siłę rymu, miał być odrodzony, urodzony na nowo.
Został reborn w Ameryce infamis Gurowski, który miał odegrać tutaj wybitną,
szlachetną rolę jako obrońca sprawy murzyńskiej. Albo załamany dyktator
powstania krakowskiego Tyssowski, co odnalazł się jako urzędnik federalny w
Waszyngtonie. Lecz Norwid czuł się doskonale we własnej postaci. Chodziło mu
tylko o to, aby świat poznał się na nim.
Jako reborn na pewno uwolniłby się przynajmniej
częściowo, a może z czasem już raz na zawsze od polskich nieszczęść, od
polskiego prowincjonalizmu i mitomaństwa, nieposzanowania odrębności
jednostki ludzkiej, narodowego szaleństwa na przemian ze slużalstwem, rozlazłości
i wyrzutów wobec świata: tylko że te wszystkie zmory były jego osobistymi
zmorami. A znał się na nich i zwalczał je, bo zatruwały mu życie tak
bardzo, że stały się jakby tego życia składnikiem.
Co by powiedzieli - piękna Maria, genialny i
surowy Zygmunt, ojcowie zmartwychwstańcy, gdyby im doniesiono, że Norwid uznał
się za odrodzonego za oceanem. Raczej nic: oto mieli prosty dowód, iż Norwida
żale i wymagania były fałszywe, że zatem należało traktować go z daleko
większym jeszcze dystansem i niedowierzaniem. Przyznałby się więc, że nie
miał racji. I to mogło nawet wydawać się logiczne, bo chcąc być reborn
należy przedtem skapitulować w tej czy innej formie, przyznać się do porażki
dotychczasowego życia. Tylko że wtedy można zobojętnieć wobec osób
znajomych z poprzedniego wcielenia. Najkrócej: aby narodzić się znów, wypada
naprzód umrzeć, i może to być przemiana równie fundamentalna jak Gustawa w
Konrada. Tylko że nie poetyczna, ale wielce rzeczywista. I tu mógł się
religijny Norwid przelęknąć faustycznej, diabelskiej mocy amerykanizmu, który
wbrew prawom boskim czy ludzkim proponuje, to znaczy kusi możnością innego,
nowego, lepszego, sensowniejszego życia niż to, które niby nieodwracalnie i
niepowtarzalnie, tylko raz zostało dane człowiekowi. Pokusą rozpoczęcia
wszystkiego raz jeszcze: tym lepiej, tym różniej, tym uczciwiej wobec nowego
otoczenia i siebie samego, im bardziej zechce się odsunąć to wszystko, co
pozostało za oceanem.
Otóż na ten dobrowolny warunek Norwid nie
przystaje, bo zbyt wysoko siebie ceni, zbyt poważnie liczy się ze sobą. Więc
byłby, albo i nie, cenionym intelektualistą czy artystą kalifornijskim albo
nowojorskim, albo zagubiłby się gdzieś na kontynencie, właściwie to już
obojętne, skoro z pewnością nie pozostałby Norwidem.
Aby żyć i rozwijać się dalej jako Norwid,
potrzebowałby wokół siebie postaci zupełnie nieznanych i niepotrzebnych
Ameryce: Kalergis i Czartoryskiego, Lenartowicza i Trębickiej, Krasińskiego
oraz spowiednika, ojca Semenenki. To tylko niektóre spośród osób mu niezbędnych,
a wszystkie były nieznane tutaj i żadnej spośród nich nigdy zapewne do głowy
nawet nie przyszło, że mogłaby albo chciałaby być reborn.
Owego świata, który był polski w sensie
towarzyskim, to znaczy przez polskie postacie - a tym sposobem nawet naiwne
doktryny czy bezsilne racje nabierały wiarygodności - owego świata
polskiego nie dawało się nijak przetransportować przez Atlantyk.
I właśnie sprawy polskiej uczepił się Norwid,
aby uciec od Ameryki. A jak bardzo poczuł się w Ameryce zagrożony, świadczy
emfaza, jakieś zaklęcia ideowe, przyrzeczenia patriotyczne całkiem nie w guście
Norwida, które trafiają się w listach wysyłanych z Nowego Jorku do
zmartwychwstańców, do Mickiewicza, do Hercena, i trudno wykluczyć, czy takich
adresatów nie było więcej. Prosi Norwid o pomoc, o protekcję, spieszno mu do
Turcji, do Polski, do boju, byle prędzej, byle dalej stąd, gdzie w końcu nic
złego mu się nie dzieje, przeciwnie, może bez niczyjej łaski utrzymać się
z własnej uczciwej pracy, co, jak sam przyznaje, "jest prawdziwą poezją".
Być może z lęku przed utratą tożsamości zdoła
nawet obudzić w sobie kompleks patriotycznego nieuczestnictwa.
Norwid włącza się do agitacji za powrotem
emigrantów do Europy, aby tam podjęli walkę za ojczyznę, z inicjatywy księcia
Adama Czartoryskiego, u boku zachodnich sojuszników. Lecz na kilkuset polskich
uchodźców w Ameryce, którzy mogli być brani pod uwagę, wróci do
Europy około dwudziestu. Pozostali mogą sobie odpowiedzieć, że już
uczestniczyli w 1831, 1846 czy 1848 roku i nie czują się wobec starej ojczyzny
zadłużeni. I zarówno ustna argumentacja polityczno-moralna pana Norwida, jak
i płomienna odezwa Leonarda Jerzmanowskiego, krewniaka Pawła Jerzmanowskiego,
pułkownika, barona cesarstwa, dowódcy, wiernego do końca Napoleonowi,
szwadronu polskich szwoleżerów, nie trafia do ludzi, którzy nie tylko
zawiedli się na Europie czy zniechęcili polskimi klęskami, pogodzili z ich
widoczną nieruchomością, ale ratując swoje dusze przed bluźnierstwem i
niewiarą już wiele czasu i sił oddali Ameryce. Jerzmanowski wzywa ich na pole
chwały, a oni dawno stamtąd wrócili i zajęci są gruntownie własnym życiem.
Zbiórki pieniędzy na podróż powrotną postępują opieszale. W
wojenno-dyplomatycznych komunikatach wciąż trudno dosłuchać się nuty, która
brzmiałaby porywająco dla polskiego emigracyjnego ucha. A zresztą każdy, kto
miałby już dosyć polskich zobowiązań, mógł w programach, w hasłach
stronnictw emigracyjnych dopatrzeć się jedynej logiki: sprzeciwu wobec
konkurencji politycznej. Wszak parę lat wcześniej Hotel Lambert popierał
Amerykę dla Polaków, demokraci ją obrzydzali, Ameryką straszyli. Teraz,
kiedy Książę zaprasza i wzywa na bój do Europy i Azji, demokraci zalecają
czekanie za oceanem na lepsze polskie czasy. Ale nie może w Nowym Jorku dojść
do takich gorszących scen jak w Paryżu, gdzie wybuchła dworcowa bójka między
ochotnikami wyjeżdżającymi na wojnę turecką z inicjatywy Księcia a
demokratami, którzy potępiają frymarczenie polską krwią. Tu daje o sobie
znać syndrom Ameryki: cokolwiek by się działo w Europie, wielki ocean pozwala
myśleć o tym z dystansem.
I ostatecznie jedzie Norwid do Europy bez
protekcji politycznej, zupełnie prywatnie, zaprzyjaźniony z księciem Marcelim
Lubomirskim. Wraca w ostatniej chwili, bo wkrótce okaże się, że desant
sojuszników na Krymie nie odniesie łatwego sukcesu. A już wiadomo, że działania
floty angielsko-francuskiej na Bałtyku nie zagrożą Kronsztadowi ani stolicy
imperium. I przede wszystkim, że w Polsce nic się nie dzieje, zaś utarczki
kozaków otomańskich jako polskiej reprezentacji zbrojnej w konflikcie mocarstw
nie liczą się poważnie.
Wyjechał w ostatniej chwili, wkrótce
bowiem otrzymałby list z Europy od księdza Jełowieckiego, jedynego chyba
korespondenta, który zechciał mu odpisać. Ksiądz Jełowiecki posyła list
Norwida księdzu Kajsiewiczowi, aby ten zapoznał z nim jeszcze Ludwika, brata
Cypriana, a także Zygmunta Krasińskiego, którego również w liście Norwid
zaczepia. "Napisałem Norwidowi - streszcza Jełowiecki swoją odpowiedź, która
nie zastała już adresata w Ameryce - że do Europy nie ma jeszcze po co
wracać, że wszędzie żyć dla Pana Boga można [...], że jeśli pisze o powołaniu
zakonnym, niech się radzi w tym zakonników tam na miejscu będących [...],
wiem tylko, że nie zdałby się nam ani do Paryża, ani nawet do
Konstantynopola". A także poucza Norwida, sędzią spraw i uczuć winno być
po pierwsze własne sumienie, "w drugiej instancji Kościół, a w ostatniej Bóg".
Najwidoczniej ojcowie mają dość roztkliwiania się Norwida nad sobą. Sami
zbyt wiele przeżyli i napatrzyli się niejednego w swoim życiu świeckim i
duchownym. Jełowiecki walczył pod Daszowem w obronie Warszawy, na emigracji był
sekretarzem Towarzystwa Pomocy Naukowej, księgarzem. Kajsiewicz wystawił w
roku 1830 w Warszawie komedię Uwiedziona małżonka,
a potem walczył pod Stoczkiem, pod Nową Wsią otrzymał
cztery cięcia w głowę pałaszem, na emigracji był blisko z Lelewelem i
Dwernickim, tylko rany nie pozwoliły mu wziąć udziału w wyprawie Zaliwskiego,
pracował w Paryżu jako kowal, także pisał wiersze. Starzy żołnierze i działacze,
zmartwychwstańcy wyraźnie tracą cierpliwość do Norwida. A w związku z jego
następnym listem Jełowiecki obok wyrazów żalu nad upadkiem umysłowym poety
i życzeniem, aby udało się go jakoś skutecznie uratować, dzieli się z księdzem
Semenenką, współadresatem listu, następującym kalamburem: "Ja bym mu radził
do trapistów, gdzie by się na pewno nie trapił, jak teraz trapi".
Tymczasem w Nowym Jorku nie było sensu ani czasu
się trapić. Z pewnością fakt, że, jak ubolewa polski dziennikarz
emigracyjny, "kawaler, co zarobił na jednej spekulacji, ma zawsze w przyjęciu
pierwszeństwo nad artystą", nie był w guście Norwida. Ani, że głównymi
bohaterami miasta są strażacy z racji nieustających pożarów, które raz po
raz, wspomagane morskimi wiatrami, pustoszyły ulice. Lecz na ich miejsce
powstawały nowe ulice, zresztą nieustannie burzono stare budynki, drewniane i
ceglane, aby stawiać wyższe, piękniejsze. Mnożą się zwłaszcza domy i
magazyny o stalowej konstrukcji: to James Bogardus i jego spółka budowlana
rozpoczynają proceder, który za kilkadziesiąt lat podniesie budownictwo
nowojorskie na wysokość Empire State Bulding.
Ale poza tym od 10 lat działa nowojorska
Galeria Sztuk Pięknych, w 1854 roku powstaje Akademia Muzyczna, rok później
wychodzą Źdźbła trawy Whitmana.
W Nowym Jorku nadal nie ma zabytków, ale za to pojawiają się eleganckie
miejsca, jak Niblo, czyli teatr, ogród, kawiarnia, albo niemieckie ogrody
zimowe przy ulicy Bowery. I kultura nie jest wcale czymś obcym duchowi amerykańskiemu:
jego temperament daje o sobie znać również tutaj, nieraz dosłownie. Kiedy w
1849 roku angielski aktor W.C. Macready pojawi się w operze, zwolennicy Edwina
Foresta, artysty lokalnego, który mieszkał obok, w istniejącym do dziś domu
numer 136 przy 22 ulicy, zaprotestują, podpalając budynek teatralny, i trzeba
dopiero interwencji całego konnego regimentu, aby kosztem 23 zabitych zamieszki
na Astor Place zostały uśmierzone. Mnożą się towarzystwa filozoficzne czy
gimnastyczne, trwają nieustające otwarte dyskusje o wszystkim, co dotyczy życia
publicznego: właśnie za czasów Norwida ustawa o umundurowaniu policjantów
przechodzi z wielkim trudem, bo mundur niekorzystnie się prezentuje w oczach
zwolenników wolności obywatelskich. Ostatecznie przyjmuje się niebieska
peleryna, niebieski płaszcz z mosiężnymi guzikami i szare spodnie.
Codziennie lądują w porcie Europejczycy.
Obok biednych i prześladowanych emigrantów trafiają się też znakomitsi,
honorowi goście Ameryki, jak w 1850 roku Garibaldi, który spędza całą zimę
na Staten Island, a w roku 1851 Kossuth. Mieni się emigracja polityczna,
zarobkowa i awanturnicza. A jednocześnie niby przybysze z innej planety
pojawiają się na ulicach Nowego Jorku Indianie z piórami we włosach i
koralikami na szyi. W przedstawieniu całej dziwaczności, pstrokacizny tego życia,
rysunek i malarstwo opierają się jeszcze fotografii, klasyczne płótno tej
epoki zatytułowane Wall Street wpół do
trzeciej 13 października 1857 roku przedstawia panikę
uliczną na wieść o zablokowaniu tego dnia kont bankowych. We wnętrzach
bogatych domów widać zbiory meissenowskiej i sewrskiej porcelany, i to nie
wystarcza: ruszają już zakłady miejscowe mebli w stylu Ludwika XIV. Rzekę Harlem przekraczają żelazne
mosty, na zielonych podmiejskich wzgórzach powstają rezydencje w stylu greckim
i gotyckim, z widokiem na morze, a w roku 1850 rodzi się idea Central Parku
powyżej 50 ulicy, granicy zwartego miasta.
Cóż to wszystko obchodziło Norwida? Mogło
obchodzić. Przecież niezależnie od arystokratyzmu swojej sztuki interesował
się demokracją, postępem, przyszłością świata. Ale widać nie obeszło,
skoro właśnie w Ameryce, gdzie wszystkie owe pojęcia-problemy fruwały w
powietrzu (zamiast polskich wiecznych obrachunków patriotycznych, których miał
dosyć), tak prędko zobojętniał Norwid wobec otoczenia.
"Mam atelier z widokiem na cmentarz",
pisze w połowie kwietnia 1853 roku, a więc po dwóch miesiącach pobytu,
"także mały ogródek u domu - w miesiące gorące jak dziś kolibry z południa
przylatują i krążą wokół kwiatów". Nawet jeśli rozpoznamy tu
specjalnie dla kobiecego ucha nastrojony ton (a pisząc do Trębickiej mógł się
też Norwid spodziewać, że treść, może nawet jakie fragmenty listu dotrą
do Marii Kalergis), trochę dziwi tak rychła pustelniczość i mizantropia,
spotęgowana wyraźnie na drugim brzegu oceanu. Upłynie blisko rok i ów nastrój
się nie zmieni. "Cieszę się z tego czasem - donosi Norwid Trębickiej w
końcu lutego - że kiedy śnieg na dworze, ogień się czerwieni w kącie
izdebki mojej, której wnętrze sam sobie wymalowałem i opasałem bas-reliefem
en grisaille, przedstawiającym różne sceny ze starożytności i nowożytnej
historii - dodałem także medaliony mężów wielkich, ale podług znajomych
i przyjaciół: August Cieszkowski jak Sofokles, ktoś inny jak Plato, ktoś
inny jak Aleksander, ktoś inny jak Safo". A potem jest jeszcze cytowane już
zdanie o gwiazdach na suficie, innych niż w Europie, które również cieszą
artystę. Wszystko to razem niewiele jak na rok nowego życia po dramatycznej
podróży. Ton melancholii łagodnej może być tutaj zwodniczy: wszak pisze sam
Norwid gdzie indziej, melancholia w Ameryce uczyniła go podobnym do chorego
umysłowo. A w tym liście o śniegu, ogniu, gwiazdach i malowanych filozofach
jest jeszcze jedna, niedopuszczalna z punktu widzenia amerykanizmu samoocena
Norwida, że mianowicie w życiu jego nastąpiła pauza. I dzieli się jeszcze z
korespondentką anegdotą o chłopcu rzymskim, który na polecenie ojca podczas
wybuchu Wezuwiusza przepisywał mądre dzieła. Czy taka stoicka winna być,
zdaniem Norwida, postawa wobec burzliwej rzeczywistości? Już wcześniej wysyłał
listy do Mickiewicza i Hercena, wkrótce będzie błagał o ratunek
zmartwychwstańców, a za cztery miesiące ucieknie z Ameryki na zawsze.
W ostatniej chwili, może dlatego również, że
spośród znajomych i przyjaciół przywoływanych sztuką medalierską do
nowojorskiej izdebki coraz to któryś tam w Europie ubywał ze świata.
Cieszkowski akurat, jedyny wymieniony z imienia przez autora, żył w dobrym
zdrowiu. Ale spośród tych, którzy mieliby może medalion u Norwida, Chopin i
Słowacki zmarli jeszcze przed amerykańską jego podróżą, później, w odstępach
paroletnich, Mickiewicz, Krasiński, liczni generałowie listopadowi, a wśród
nich Skrzynecki w Krakowie. I wreszcie, w 1861 roku, książę Adam Czartoryski
śmiercią swoją jakby zamknie dzieje Wielkiej Emigracji, która, jak każda
emigracja, jest sprawą jednej fali ludzkiej, która nie odrodzi się już w
następnym pokoleniu. Natomiast w kraju zaczyna się wiele dziać, ale są to
rzeczy już zbyt trudno zrozumiałe w Ameryce, gdzie wszelkie ciekawostki tymczasem podporządkowane zostają
wielkiemu konfliktowi Północy i Południa. I oto każdy emigrant może stanąć
po jednej ze stron, działać dla niej. I przede wszystkim dla siebie, naprawdę,
tzn. uczestniczyć z narażeniem życia i majątku w sporze o przyszłość
Ameryki, czyli uznać jej przyszłość za swoją. I zapewne Norwid wobec
abolicji czy sprawy Johna Browna nie byłby obojętny, skoro później z
dalekiego Paryża tak się tym wszystkim przejmował.
Kiedy wybuchła wojna secesyjna, o wyborze
sztandaru Unii czy Konfederacji przez Polaków decydowało głównie miejsce
zamieszkania. Oblicza się, że na 30-tysięczną wówczas kolonię polską 4
tysiące biły się dla Północy, tysiąc po stronie Południa. Ale ten na ogół
przypadkowy wybór mógł być też poparty przekonaniem ideowym. Na Południu
mogła pociągać Polaków jego romantyczno-szlachecka legenda, chociaż większość
emigrantów pochodziła jednak ze sfer niższych, niektórych raziło
niewolnictwo, inni znów, dlaczego nie, widzieli się w roli dobrych panów,
tylko że na Południu nie wystarczało dobrze jeździć konno i mówić po
francusku. Arystokracja tamtejsza dobierała się według plantatorskiego
bogactwa. Północ, ze swoją otwartą frazeologią awansu i wolności, musiała
się Polakom bardziej podobać. A dobre stosunki Północy z Rosją, głównym
wrogiem polskiej ojczyzny, nie przeszkadzały jakoś Polakom. Na przykład
wizyta w Nowym Jorku eskadry rosyjskiej, która schroniła się w tym porcie
wobec pogróżek anglo-francuskich w stosunku do imperium z okazji sprawy
polskiej. Oficerowie rosyjscy bardzo się przyjęli w nowojorskim karnawale i
nie słychać było głosów polskiego oburzenia. A kiedy marynarz Polak,
nazwiskiem Milewski, zdezerterował i skrył się wśród wojsk Północy, walczących
jak najdalej na froncie zachodnim, czyniąc zadość usilnej prośbie gości
odszukano Milewskiego, obecnie żołnierza Unii, i odstawiono na macierzystą
jednostkę. Nazajutrz nowojorczycy mogli oglądać dezertera powieszonego na rei
okrętowej. Rzecz jasna, opinia, prasa się wzburzyły, ale międzynarodowe
sympatie oparte na wzajemnych interesach nie zostały odmienione ani nawet ochłodzone.
I tylko trochę dziwne, ze sprawa tak głośna została zapomniana, w każdym
razie nie obrzydziła Polakom służby w szeregach Unii ani tamże awansów. Dosłużyli
się więc Polacy trzech generałów brygadierów Unii, pułkowników było po
kilku z jednej i drugiej strony. Służyli pilnie: najstarszy polski uczestnik
wojny miał 61 lat, najmłodszy 16. Tymczasem wybuchło, zatliło się i zgasło
powstanie styczniowe, lecz kilkudziesięciu najwyżej emigrantów opuściło
wojska Unii i Konfederacji, by walczyć w Polsce.
Chociaż wojna secesyjna, jak każda domowa, była
krwawa i okrutna, ale miała sens dla obu stron, bo obie mogły liczyć na zwycięstwo.
Była szansą dla emigracyjnych profesjonalistów wojennych, których wiedza i
doświadczenie wreszcie się przydały, oraz dla prostych cywilów, co zmieszali
się na dobre w okopach z różnojęzycznymi współtowarzyszami amerykańskiego
losu. Miała sens, bo obie strony swoje racje wyrażały wprost, bo wiadomo było,
że coś z tych zmagań wyniknie, aż zwycięzcy muszą dogadać się jakoś z
pokonanymi. I okazało się nagle, że wszystkie polskie argumenty - apele
Hotelu Lambert o wytrwałość, sztuczne podtrzymywanie rewolucyjnej gorączki
demokratów, wiara w cud, zapamiętanie w męczeństwie narodowym, psychoza
ofiar koniecznych, aby liczyć na sprawiedliwość boską i ludzką, nieskończone
rachowanie błędów i win - że cały bagaż naiwnych emocji i chytrych
kalkulacji nie wytrzymują konkurencji z prostą amerykańską wiarą i nadzieją,
że człowiek sam może sobie poprawić swój los. Wbrew upartym rozważaniom,
że cierpienie to łaska i zaszczyt, a w klęsce kryje się zwycięstwo co
najmniej moralne.
Dla Norwida "ta ziemia młoda [...] coś
fatalnego ma w oddaloności swojej". Ale dla przeciętnego emigranta
polskiego sprawy oddalone po prostu umykają życiowo, choćby zarzekał się
tego na wszystkie sposoby. Bo rzeczywiście są za daleko. Kiedy we wrześniu
1831 roku córy Bostonu uroczyście wręczały Komitetowi Polskiemu sztandary
dla zwycięskich powstańców, Warszawa była już zdobyta przez Paskiewicza.
Kiedy nasi sławni przyjaciele Morse, Cooper czy Poe agitowali za wolnością
dla Polski, poważni amerykańscy politycy nie odczuwali potrzeby zmiany
tradycyjnej wobec Europy polityki pilnowania własnego interesu. I rzeczywiście,
jak to za kilka lat złośliwie, cokolwiek bez sensu i zupełnie nie na czasie
wytknie Norwid z Paryża przedstawicielowi polskich władz powstańczych,
Amerykanie, będąc ludźmi wolnymi, nie mają kompleksów, strzegą swojej
wolności tym skuteczniej, że gotowi są z każdym zawierać układy, traktaty
dla siebie korzystne, i dbają na przykład o to, aby mieć w Rosji partię
swoich zwolenników.
Już wcześniej, kiedy tylko umocniła się
republikańska niepodległość Stanów Zjednoczonych, James Monroe stworzy swoją
doktrynę, a rozwinie ją Andrew Jackson. Wynika z niej, żeby uznać istniejące
na świecie rządy, królów, cesarzy i skupiać się na rozszerzeniu i
zabezpieczeniu swojego terytorium, doskonaleniu i wzbogacaniu własnej wolności.
Podczas powstania listopadowego wiadomości z
Polski do Ameryki szły prawie dwa miesiące, styczniowego - już tylko dwa
tygodnie, lecz naprawdę odległość wcale się nie zmniejszyła, bo cokolwiek
się stało nad Wisłą czy Niemnem, tutaj dochodziło niczym odległa fala
oceaniczna. Rosja musiałaby się serio zachwiać, aby Ameryka naprawdę to
odczuła. W 1866 roku przeprowadzono już kabel podmorski do Europy, ale wówczas,
i tak miało pozostać przez 40 lat, o sprawie polskiej nie było praktycznie żadnych
wiadomości.
Czyż więc sprawdziła się owa tak na pozór
bezsensowna opinia, że dla Polaków Ameryka jest groźniejsza niż Sybir? Wojna
secesyjna pozwoliła im wyżyć się wojskowo, wolnościowo; gotowość swoją
mogli nareszcie spotkać czy ofiarować, jak kto woli; z tej ofiary był jakiś
pożytek. Ameryka rozbroiła Polaków, zaspokoiła ich potrzeby rewolucyjne, jeśli
takie jeszcze niektórzy w sobie zachowali po 30 latach. Dała im wolność, ale
u siebie, na miejscu. Dla tej wolności zrezygnowali z wysiłków na rzecz wolności
odległej, niemożliwej do zdobycia poza modlitwą i poezją.
Dla Norwida niebezpieczeństwo amerykanizmu
przyszło kilka lat wcześniej niż wojna secesyjna, a polegało na zupełnie możliwej
pokojowej stabilizacji. Stabilizacja groziła mu zresztą, chodziła za nim od
początku, w salonach warszawskich, w kręgu Hotelu Lambert, jako rezydentowi
poznańskich przyjaciół przy zgromadzeniu ojców zmartwychwstańców, którzy
zresztą tę groźbę sami od Norwida odsunęli. Była mu potrzebna i
niebezpieczna, bo oznaczałaby pogodzenie się ze światem, takim jaki jest, a
który musiał być zły i niesprawiedliwy, skoro odepchnął artystę, jak również
z racji uporczywej polskiej krzywdy. Tymczasem podejmując amerykańskie życie,
musiałby Norwid wycofać się ze zbyt wielu swoich przeświadczeń, przyjmować do siebie, a
przynajmniej do wiadomości, tutejsze zasady życiowe. Że sukces jest najważniejszy,
a jeśli ktoś go nie osiąga, to widocznie nie dosyć nań zasłużył, i skoro
spotykają go niepowodzenia i nieszczęścia, to znaczy, że mający tutaj
przewagę protestancki Bóg odwrócił się od niego. I nie można domagać się
niczyjego współczucia ani liczyć na nie, skoro każdemu wolno, jak chce i
potrafi, układać swój los. Poczucie wewnętrznej powinności Norwida byłoby
więc jego dziwactwem, skoro towarzyszą mu smutek i bieda. Musiałby również
przemyśleć swój stosunek do bogactwa, które wyobrażał sobie z paryska, po
balzakowsku, w jaszczurczej i diabelskiej postaci. Podczas gdy tu zło potrafi
być płynne i lotne. A poza tym pieniądze nie są złem samym przez się i ubóstwo
nikomu nie wydaje się cnotą.
XII
Więc 24 czerwca 1854 roku Norwid wreszcie
opuszcza Nowy Jork. Gdyby tego ostatniego dnia pobytu w Ameryce któryś z nich,
Cyprian Norwid albo Marceli Lubomirski kupił bieżący numer "New York Timesa",
pochłonąwszy najpierw zapewne wiadomości z Europy, podawane na podstawie najświeższych
gazet londyńskich, mogliby zwrócić uwagę na program ostatnich już w Ameryce
koncertów europejskiej orkiestry pana Jullien pod jego batutą. Był tam m.in.
Vivaldi, symfonia pana Jullien oraz w jego układzie wiązanka muzyczna z wojny
krymskiej: marsz kozaków, marsz Highlanderów, francuskie melodie obozowe,
wreszcie seria marszów tureckich. Ameryka więc miała zapoznać się z
konfliktem poprzez bitwy rytmów, spór instrumentów. Osobliwe, rozrywkowe
spojrzenie na europejską konwulsje historyczną, ale gdyby Norwida zapytać,
nie wtedy naturalnie, przejętego Europą, na pokładzie "Pacyfiku",
tylko kilka lat później, czy aby rzeczywiście ta krwawa prestiżowa wojna
mocarstwa była więcej warta, więcej przyniosła ludzkości niż kilka koncertów
pana Jullien? Albo gdyby zapytać go, jak się czuł, widząc wkrótce przy
pracy paszportowej europejskich żandarmów, gdy jak zwykle brzękali szablami,
sprawdzali z rysopisem brody i wąsy przybyłych, co budziło szyderczą wesołość
amerykańskich pasażerów? Zapewne jeszcze wiele razy przez 30 lat paryskiego
życia, które miał przed sobą, Norwid będzie tęsknił za Ameryką,
interesował się nią i na nią powoływał. Ale wówczas będzie już
bezpieczny od tej fizycznej i duchowej potęgi. Oddzielony oceanem, którego już
nigdy nie spróbuje forsować, pochłonięty swoją trudną sztuką, ciężkim
życiem, borykający się z losem, o którym teraz już bez złudzeń i wątpliwości
wiedział, że jest to jego, Cypriana Norwida los.
Może uciekł z Nowego Jorku tak panicznie, bo
jednak poczuł się zagrożony, zdał sobie sprawę, że mimo wszystkich swoich
oporów albo na pohybel im mógłby się zmienić. Być może lękał się, że
realnie wszystko ułoży mu się inaczej i straci konieczne powody do pisania
wierszy, bo krzywdy doznawane od rodaków już go nie dosięgną, przestaną
dotyczyć po prostu, a beznadziejne spory o Polskę również zrobią się
bezprzedmiotowe i nie będzie komu udowodnić, że on, Norwid, jest powszechnie
wielkim artystą, wreszcie nie będzie mu wypadało narzekać na świat, skoro
można go tak na miejscu, w Ameryce, poprawić, dla siebie co najmniej, własną
pracą, skoro taka czynna utopia staje się społeczną religią.
Może zdał sobie z tego sprawę już w chwili,
gdy po dwóch miesiącach podróży postawił stopę na nowojorskim nabrzeżu, a
może dopiero w kilka miesięcy potem, podczas owej wycieczki do "indiańskich
pokoleń, do pierwotnych lasów", kiedy zrozumiał, że dalej nie ma już
co iść, zobaczył ów zakręt ścieżki, do którego już nie dojdzie i nigdy
nie dowie się, jak też ona dalej prowadzi, dostrzegł drzewo, którego nie
minie, a tuż przed sobą trawę, której nie nadepnie, spłacheć piasku czy
gliny, na którym nie zostawi kolejnego śladu. Bo już czas zawracać, późno
się robi, więc będzie wracać tą ścieżką, a potem w ciągu kilku miesięcy
aż do Paryża i tam zatrzyma się już na dobre.
"Zgrzeszyłem zaiste, gdym się uniósł,
opuszczając Francję, kiedy nas za niepotrzebny i szkodliwy podrzutek i pasożytne
ziele uważano" - przyznaje się Norwid księdzu Jełowieckiemu na miesiąc
przed szczęśliwym opuszczeniem Nowego Jorku. Dla większości emigrantów
pustynie, puszcze i oceany były zbyt egzotyczne: przecież mieli trudności
przez wiele lat z przyzwyczajeniem się na stałe do śródziemnomorskiej
przyrody albo francuskiej kuchni. Lecz teraz po bytności amerykańskiej
Francja, Paryż wydadzą się Norwidowi czymś znajomym. Zapewne wolałby do
Rzymu Ale i w Paryżu będzie mógł, tak jak to czynił poprzednio, koić swoją
samotność spotykaną na każdym kroku historią i sztuką.
Norwid wraca do Paryża upewniony, właśnie
przez pobyt w Ameryce, że swojego życia, takiego jakie sam sobie kształtuje,
wygrać nie zdąży. Innego nie chce, bo oznaczałoby rezygnację, kapitulację,
zmarnowanie, zaniechanie, zaprzeczenie wszystkiego, co dotąd usiłował. Bo wie
przecież, że dopiero gdzieś późno i daleko czeka zwycięstwo.
Norwid wraca do Paryża, gdzie wszystko jest na
miejscu, świat zły wobec Norwida i wobec Polski. A skoro okazało się w
Ameryce, że, aby pozostać Norwidem, Norwid ma pozostać Polakiem, logiczne
jest, że przegrywa on sam i jego Sprawa i że dopiero w przyszłości ulokowana
jest ich wspólna nadzieja.
Okazało się, że nie musi z Nowego Jorku jechać
aż na Syberię, aby Polakiem pozostać, gdzie zresztą owo syberyjskie przywiązanie
do ojczyzny wcale nie było takie pewne, jak się najpierw zdawało zesłańcom
i emigrantom. Nie wszyscy po kilkunastu latach korzystali z amnestii i
pozwolenia na powrót; zostali wciągnięci na sposób amerykański, kiedy zelżały
policyjno-polityczne represje, przez ten kraj wielkich możliwości i potężnej
przyrody. Paryż w połowie drogi między Ameryką a Syberią, zaludniony
duchami zmarłych wieszczów, okazał się najbliżej Warszawy i Norwid tutaj właśnie,
w Paryżu, pozostał Polakiem. Tu doczekał się oficjalnej banicji, a potem w
liście do Konstancji Górskiej obrzydził sobie na zawsze myśl o przyjęciu
amnestii i powrocie do kraju. Napisał, że byłoby to poczwórnym oszustwem:
Francji, Polski, Rosji i samego siebie. I w tym przekonaniu wytrwał, podobnie
jak ci, którzy uparli się umrzeć u Św. Kazimierza, chociaż ta ich
manifestacja nie miała już żadnego politycznego znaczenia. A może właśnie
dlatego, aby jednak sobie samemu coś udowodnić, to mianowicie, że oni strzegą honoru polskiej emigracji, że
reprezentują wobec historii Sprawę, zatraconą wśród przegranych powstań,
europejskich gier dyplomatycznych i ugodowego krajowego pozytywizmu.
Pensjonariusze Św. Kazimierza, prawdę mówiąc,
od jakiegoś czasu nie mieli wyboru. Przeżyli swoją epokę, dożyli innej.
Sprawa polska, zdawało się, przestała istnieć. Na szerokim świecie pojawili
się pisarze i malarze krajowi z paszportami wystawionymi przez zaborcze państwa.
Choć ledwie po sześćdziesiątce, Norwid stał się prawdziwym weteranem. Przeżył
powstanie listopadowe i styczniowe, w żadnym nie uczestnicząc, bo był albo za
młody, albo za stary, zużyty przez niepowodzenia. Najbliższy uczestnictwa był
podczas Wiosny Ludów, ale skończyło się na gotowości. Przeżył jeszcze klęskę
Francji, Komunę Paryską, a to, ze umarł w zapomnieniu, nie było żadnym wyjątkiem.
Zapomniano o męczenniku narodowym Łukasińskim. Przez 50 lat nikt nie wspomni
nawet o zesłanym do Nowej Kaledonii Antonim Berezowskim, który w roku 1867
chciał zabić cara w Paryżu ku ogólnemu zgorszeniu i oburzeniu.
Jeszcze przed Norwidem zmarł u Św. Kazimierza
utalentowany dramaturg Olizarowski. Ale w ogóle towarzystwo zakładowe
Norwidowi nie odpowiadało i chyba nie cieszył się tam szczególną sympatią.
Kto mógł wiedzieć, ze jest geniuszem? A gdyby nawet było wiadomo o jego
genialności, czy z tej racji należałoby mu się więcej niż innym? Czy dzięki
powszechnemu uznaniu jego wielkości szczęśliwiej umierał Mickiewicz?
"Przykryjcie mnie lepiej" - takie ostatnie miał Norwid życzenie,
takie przesłanie on, autor tylu niezrównanych aforyzmów. Proste i prawdziwe,
podobnie jak owo "jak się masz" na pokładzie "Margaret Evans".
Wiadomo, że ostanie lata były dla Norwida
ogromnie smutne: płakał, pił, zaniedbany, zdziwaczały. Ale pisał do końca
i mógłby powiedzieć, że przeżył życie swoje właściwie tak, jak chciał.
Był ulubieńcem salonów, kochał się we wspaniałej kobiecie, pojechał na
koniec świata, aby tam upewnić się kim jest naprawdę. Odrzucił stabilizację
zamorską, krajowo-rezydencką, politycznie emigracyjną, utrącił sobie
rozmaite lepsze szanse, liczył tylko na własną myśl, własną sztukę, na nią
się skazał i ona pozostała z nim do końca. A przecież nie poznano się na
nim, musiał mocno, wytrwale sam poznawać się na sobie, w sobie umacniać
przez dziesiątki lat, kiedy ani na historię, ani na publiczność polską nie
było co liczyć. I tylko, ale już dopiero pod koniec życia, zapłacił ciężki
rachunek za swoją luksusową niezależność.
Śmierć brata Ludwika, który wrócił do
Warszawy zżarty przez chorobę, aby tam stać się postrachem i pośmiewiskiem
dzieci, pomylenie obu braci, Ludwika i Cypriana, w zdawkowych krajowych
nekrologach, owo "przykryjcie mnie lepiej" i miejsce w zbiorowym grobie
na cmentarzu w Montmorency: te wszystkie fakty posłużą legendzie Norwida, która
opornie przystaje do portretu młodzieńca w koszuli z irlandzkiego płótna, co
miał w imieniu na wpół zniewolonych warszawskich salonów zaimponować światu.
A jednak ów dandysowaty artysta i hiobowy emigrant to jedna i ta sama postać:
oba jej wcielenia spotykają się w jakiejś rozstrzygającej chwili próby
amerykańskiej, w owym daremnym, bo nie chcianym do końca usiłowaniu nowego,
innego życia, próby podjętej podczas wielkiej podróży z Warszawy przez Nowy
Jork na przedmieścia Paryża. Próby, którą musiał Norwid podjąć, aby Norwidem
pozostać.