BUDOWNICTWO Z GLINY W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE TECHNICZNEJ
Jarosław Szewczyk
Wydział Architektury Politechnika Białostocka, ul. Grunwaldzka 11/15, 15-893 Białystok
E-mail: [e-mail]
CLAY BUILDING AS REFERENCED IN OLD POLISH TECHNICAL LITERATURE
Abstract:
The Polish clay building in 1774-1838 is described and analyzed in the paper, with special focus on the types of
building constructions which were referenced in the literature of that period, i.e. various sorts of adobe and cob
building. Wattle-and-daub, stackwall and other folk constructions are generally omitted in the paper, because
they were of minor importance, in spite of the fact that they were popular in the countryside. The work is based
on about two dozen Polish books and journal papers published in that period; moreover, the French and German
texts are mentioned. The main conlusion is that the development of clay building in the period 1774-1838 resulted
with the number of building techniques, which can be perceived as the foundations of the successive low-tech
building in the first six decades of the twentieth century.
Streszczenie:
Przedstawiono rozwój w latach 1774-1838 wybranych technik budownictwa z gliny, mianowicie tych, które były
zalecane i opisywane w polskiej literaturze technicznej tego okresu  zwłaszcza technik budownictwa glinobitego
oraz murowanego z surowej cegły na zaprawie gliniano-piaskowej. Pominięto gliniane budownictwo ludowe,
wówczas powszechne, lecz lekceważone, takie jak lepiankowe (strychulcowe albo chruściano-plecione). Wywód
oparto na kilkudziesięciu ówczesnych polskich książkach i artykułach traktujących o budownictwie z gliny;
wskazano też na znane wówczas w Polsce publikacje zagraniczne. Wysunięto wniosek, iż w latach 1774-1838
wypracowano podstawy pod dalszy rozwój budownictwa glinianego, obserwowany zwłaszcza w latach sześćdzie-
siątych XIX wieku oraz póz
niej, a także rozwój dwudziestowiecznego tzw. budownictwa z materiałów lokalnych.
Keywords: clay building, earthen building, cob building, adobe, building materials
Słowa kluczowe: budownictwo gliniane, budownictwo z ziemi, materiały budowlane, glina, glinobitka
WPROWADZENIE Na tle trwającej już półtora wieku ogólnona-
W dotychczasowych publikacjach architekto- rodowej fascynacji ludowÄ… architekturÄ…1 zastanawia
nicznych i architektoniczno-etnograficznych polskie niedostatek badań jej wytworów mających ściany (a
budownictwo ludowe utożsamiano z budownictwem nieraz też inne elementy) z gliny, a nie z drewna. Bo
drewnianym. Powód ku temu był tyleż prosty, co budownictwo gliniane badali nieliczni, choć ci, któ-
oczywisty: dominacja drewna w zabudowie wszyst- rzy zaczęli to robić, uzyskiwali dobre rezultaty  bu-
kich dawnych wsi, a także większości miasteczek, downictwo gliniane było bowiem dawniej rozwinię-
zwłaszcza na wschodzie kraju. Niemałą rolę odegra- te, a miejscami bardzo popularne, było obecne
ła także malowniczość wiejskich i miejskich domów
drewnianych, świadectwem której pozostają do dziś
1
Lub budownictwem ludowym, wg tradycyjnego dwupodziału
piękne matejkowskie sztychy domów w Wiśniczu.
na architekturę reprezentowaną przez wytwory wykształconego
twórczego umysłu architekta i budownictwo pozostające raczej
w sferze kultury materialnej, której wytwory kreują użytkownicy-
-niearchitekci. Jednakże w terminologii międzynarodowej obie
sfery zaliczane sÄ… obecnie do architektury, w tym drugim przy-
padku z przymiotnikiem: wernakularna.
84 ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009
BUDOWNICTWO Z GLINY W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE TECHNICZNEJ
w podręcznikach i czasopismach technicznych, zna- zaryzykować twierdzenie, że w kolejne lata XIX wie-
no je w dziesiątkach wariantów i stosowano w tysią- ku polska technika budowlana wchodzi z wykształ-
cach obiektów. towanymi trzema centrami (lub obszarami) budow-
W niniejszym artykule przedstawiono historiÄ™ nictwa glinianego:
rozwoju oficjalnych nurtów polskiego budownictwa z a) warszawskim, najwcześniej ukształtowa-
gliny w warunkach gospodarki folwarcznej. Zakres nym i czerpiÄ…cym z zagranicznych, francusko-
badań zawężono jednak do lat 1774-1838. Granice niemieckich wzorców budowania z gliny;
tego okresu stanowią daty wydania kluczowych, b) wileńskim, czerpiącym z ludowych tradycji
zdaniem autora, publikacji poświęconych wznosze- budowlanych i rozwijającym nietypowe tech-nologie
niu budynków z gliny. W całym zaś badanym okresie wykorzystania gliny w połączeniu z innymi
ów temat poruszano regularnie i penetrowano głę- materiałami, takimi jak chrust i wrzos;
boko, czego wynikiem jest kilkadziesiąt wydanych c) galicyjsko-lubelskim, bazującym zarówno na
wówczas publikacji zawierających porady, jak bu- technologiach podręcznikowych, jak też na wła-
dować z gliny tanio, trwale i wygodnie. snych, silnych, odwiecznych tradycjach wykorzy-
Wybór badanego okresu nie jest przypadko- stania gliny w budownictwie ludowym.
wy. Wprawdzie ludowe budownictwo z gliny istniało Oczywiście istniały także obszary o dawnych i
już wcześniej i być może należało do najpierwot- silnych tradycjach ludowego budownictwa strychul-
niejszych, najstarszych rodzajów konstrukcji cowego (Pomorze, Kujawy, Kaszuby), lecz te nie wy-
(zwłaszcza plecionkowo-polepiane), tym niemniej tworzyły własnego piśmiennictwa technicznego,
dopiero w XVIII wieku mamy dokładne opisy różnych zresztą strychulcowe lepianki znano właściwie wszę-
rodzajów tego budownictwa w literaturze technicz- dzie, i to nie tylko na całym obszarze Polski, lecz
nej i przyrodniczej. Ponadto dopiero w XVIII wieku właściwie na większej części Europy. Budownictwo
mamy poświadczoną w literaturze obecność różnych plecione lepiankowe lekceważono, mając je za tym-
rodzajów budownictwa glinianego, w tym także ro- czasowy wytwór biedoty  brzydki i nietrwały, choć
dzaje o prawdopodobnie obcym pochodzeniu, takie wówczas bardzo powszechny.
jak konstrukcja z ziemi ubijanej (pisé), mur z suro- Tak czy owak, koniec lat trzydziestych XIX
wej cegły i konstrukcja szkieletowo-ryglowa z wy- wieku zamyka okres rosnącego zainteresowania bu-
pełnieniem surówką lub szachulcem (pochodna tzw. downictwem glinianym, zamyka też okres szybkiego
muru pruskiego). rozwoju  choć w ośrodku wileńskim ów rozwój bę-
Początek okresu, tj. rok 1774 wyznaczono, dzie jeszcze kontynuowany i w następnych dziesię-
uwzględniając ukazanie się w tymże roku pierwszej cioleciach jego wytwory osiągną wyjątkową finezję.
polskiej publikacji o budowaniu z surowej glinianej TÅ‚em intelektualnym polskiego zaintereso-
cegły. Zapoczątkowane w ten sposób zaintereso- wania budownictwem glinianym sprzed dwóch stule-
wanie polskich architektów gliną jako materiałem ci było ukazanie się u schyłku XVIII wieku szeregu
budowlanym stale rosło i korespondowało z zaintere- publikacji niemieckojęzycznych i francuskojęzycz-
sowaniem w krajach uważanych wówczas za wzorce nych poświęconych temu tematowi. Niemal wszyscy
cywilizacyjno-kulturowe, takich jak Niemcy i Fran- polscy architekci i inni pasjonaci budownictwa z gli-
cja. Trzeba jednak zaznaczyć, iż ówczesne nasze ny powołują się na owe pierwsze prace zagranicz-
publikacje nt. budownictwa z gliny nie ustępowały nych teoretyków i praktyków.
ani jakością, ani zasadniczo nie były opóz
nione Pierwsze opublikowane prace na temat użycia
względem publikacji zagranicznych. surowej gliny w budownictwie ukazały się w latach
Koniec okresu to rok 1838  rok opubliko- sześćdziesiątych XVIII wieku w Niemczech i we Fran-
wania anonimowego artykułu Budowle wiejskie z gli- cji. W 1767 roku ukazujący się w Lipsku periodyk
nianki w  WiadomoÅ›ciach Handlowych i PrzemysÅ‚o-  Intelligenzblätter poÅ›wiÄ™ciÅ‚ dwa artykuÅ‚y (w nu-
wych [6], po którym nastąpiła kilkuletnia przerwa merach 18 i 22) wznoszeniu ścian z cegły surówki,
w ciągłym dotąd zainteresowaniu budownictwem zwanej  egipską . W Polsce na ów artykuł powołał
glinianym (jeśli nie liczyć reedycji książki Kajetana się po ćwierćwieczu Piotr Aigner2.
Krassowskiego). Rok 1838 zamyka pewien okres 
mianowicie okres dużego zainteresowania budownic- 2
Piotr Aigner pisał:  o dobroci budowania z gliny suszonej zda-
twem z gliny, a zarazem okres silnego ogólnopol- nia uczonych mówią do przekonania w 18. i 22. części w pi-
smach dzieÅ‚a periodycznego pod tytuÅ‚em Intelligenzblätter w
skiego rozwoju technik tego budownictwa. Można
Lipsku wydawanego r. 1767. Znajdzie każdy świadectwo dane
ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009 85
J. S Z E WC Z Y K
Mniej więcej w tym samym czasie we Francji 1. PIERWSZE PRACE POLSKIE O BUDOWANIU Z GLI-
podobnymi zagadnieniami zajmowali siÄ™ J. Ron- NY (LATA 1774-1800)
delet, A. Rosier i M. Goiffin3. Niewiele póz
niej, bo w Bodajże pierwszą polską pracą, w której
1787 roku ukazała się książka niejakiego Maurera wzmiankowano o budownictwie z gliny i polecano je
traktująca o tymże sposobie budowania, a w roku szerokiemu ogółowi, był drugi tom Dzieła ekono-
1790 książkę wydał niemiecki architekt David Gilly, miczno-patryotycznego, wydany w 1774 roku przez
póz
niejszy założyciel Akademii Budowlanej w Berli- Śląskie Towarzystwo Ekonomiczno-Patryotyczne. Nie
nie. Obie książki wyszły po niemiecku, ale stały się udało się dotrzeć do treści tej pracy, lecz wspomina
znane także w Polsce; wzmiankował o tych dziełach ją Piotr Aigner [1, s. 7-8]. Zaskakuje jednak jej ak-
m.in. Piotr Aigner4. tualność i nowatorstwo (na co wskazują wzmianki w
Także w 1790 roku architekt francuski Fran- innych publikacjach), bowiem wyprzedziła ona o kil-
çois Cointeraux wydaÅ‚ książkÄ™ Ecole d'Architecture kadziesiÄ…t lat wiele podobnych sobie publikacji za-
rurale, będącą de facto podręcznikiem budownictwa granicznych.
z gliny5 [7]. Książka traktowała jednak nie tylko o
1.1.Piotr Åšwitkowski
murowaniu z surowych cegieł, lecz przede wszystkim
Kolejna praca zawierajÄ…ca obszerne opisy bu-
podejmowała temat ubijania ścian z mieszanki gliny
downictwa glinianego ukazała się w 1782 roku. Piotr
z piaskiem w technice tzw. pisé. François Cointeraux
Świtkowski wydał wówczas poradnik Budowanie
poznał tę technikę w okolicach Lyonu, gdzie była
wieyskie..., w którym m.in. szczegółowo i obszernie
powszechnie znana wśród ludu. Po tej i około trzy-
opisał różne sposoby użycia gliny do wznoszenia
dziestu kolejnych swoich publikacjach Cointeraux
ścian (a także do ubijania klepisk i stropów) oraz ro-
doczekał się tego, że prowincjonalna metoda ubija-
dzaje konstrukcji, takie jak konstrukcja gliniano-
nia ścian zyskała rozgłos w całej Europie; także w
pleciona (strychulcowa), konstrukcja glinobita oraz
Polsce rozpisywano siÄ™ o niej i o jej popularyzatorze
mur z surowej cegły glinianej [31, wyd. II, m.in.
często i obszernie6. Zresztą wkrótce, w 1800 roku
s.22-28, 132-157 i 460-465]. Obszerny, pięćsetstro-
ukazało się u nas 60-stronicowe skrócone wydanie
nicowy poradnik szybko zyskał popularność. Wydano
dzieÅ‚a François Cointeraux [8], a ponadto opracowa-
go powtórnie w roku 1793 i  w nieznacznie okrojo-
nia Cointeraux stanowiły wzór dla innych, dość licz-
nej wersji  w roku 1795. Miał pierwszorzędne zna-
nych polskich publikacji poradnikowych [11].7
czenie dla popularyzacji gliny w budownictwie,
Prace wymienionych wyżej autorów z tego
zwłaszcza na wsi. Oddziaływał trojako. Po pierwsze,
okresu oraz ich naśladowców tworzyły również w na-
przedstawiał i oceniał znane już sposoby zastosowa-
szym kraju odpowiedniÄ… atmosferÄ™ sprzyjajÄ…cÄ… eks-
nia gliny, a przy tym pokazywał ówczesne rozpo-
perymentowaniu z glinÄ… jako budulcem.
wszechnienie tego materiału w budownictwie. Po
drugie, propagował technologie mniej wówczas zna-
takowemu budowaniu, znajdzie oraz sposób robienia gliny su-
ne, takie jak mury glinobite i z surowej cegły. Po
szonej, a to z doświadczenia i wystawienia domów tym ekono-
micznym sposobem [1, s. 7].
trzecie, objaśniał i przedstawiał różne niuanse kon-
3
PodajÄ™ tÄ™ informacjÄ™ za TeresÄ… Kelm [12, s. 67].
strukcyjno-wykonawcze.
4
Aigner podawał:  dwa uczonych dzieła obszerniej to ekono-
W pierwszej kwestii Świtkowski pisał:  wszy-
miczne budowanie dla pospolitego użytku opisały. Pierwsze w
roku 1787 pana Maurera, drugie w roku 1790 pana Gilli konsy-
stkie niemal wsie nasze i większa część miasteczek
liarza i najwyższego w państwie pruskim budowniczego [1,
ubogich z gliny majÄ… wszystkie swe budynki (...). Od
s.8].
5
niedawnego czasu wielu naszych gospodarzy, idÄ…c za
Książka była odpowiedzią na ogłoszony w 1788 roku przez
Towarzystwo Rolnicze w Paryżu konkurs na sposób wznosze-
niektórych panów przykładem, rzucili się do stawia-
nia tanich i trwałych budowli włościańskich [15, s. 85].
6 nia nie tylko mniejszych budynków z samej gliny z
Np. Bazyli Kukolnik (oraz Wojciech Gutkowski?) pisał w 1803
roku na łamach  Dziennika Zamojskiego , iż  autor M. F. Cointe- słomą w formach ubijanej, ale też i innych wielkich,
raux, majster mularski, rolnik i architekt, wydał kilka dziełek we
jako to stodół, karczm, owczarni [31, wyd.II s.22].
Francji o budowaniu z ziemi. Kompania artystów w Wiedniu ze-
Za najpowszechniejszą uważał konstrukcję plecioną
brała jego dzieła, powiększyła, doświadczeniami pomnożyła i
podała do druku pod tytułem Cours d'Architecture rurale practi-
(strychulcową):  zwyczajniejszy jeszcze sposób bu-
que, skąd ją teraz czerpię dla pożytku krajowego [19, przypis
dowania po wsiach i miasteczkach naszych jest ten.
na s. 963].
7
Dają przyciesi, słupy i wiązanie z drzewa a między
Feliks Kucharzewski pisze o książce Cointeraux, iż  cieszyła
się u nas powodzeniem. W r. 1800 jezuici w Połocku wydali w
niemi strychulce czyli kawałki drzewa grube na cal
skróceniu jej przekład polski pt. Szkoła budowli wiejskiej, a w
lub dwa zasadzają, zaś między nie przeplatają sło-
1803 r. w Lublinie u Trynitarzy wyszło krótsze jeszcze stresz-
czenie pt. O sposobie budowania z ubitej ziemi [17, s.9].
86 ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009
BUDOWNICTWO Z GLINY W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE TECHNICZNEJ
mÄ™ z glinÄ… przerobionÄ…. Budynki te dosyć sÄ… wygod- jest do wysokich budynków na 1½ Å‚okcia, zaÅ› do ni-
ne a tanie. Bo cieśla postawi tylko wiązanie, resztę skich jako to chłopskich na łokieć. Szerokość ma być
zaś sobie prawie sami ludzie zrobią [ibid., s.132- łokieć, zaś wysokość 6 cali tylko. Prócz tej formy
133]. Jednak podobnie wykonaną strychulcową kon- trzeba mieć drugą również długą i wysoką, ale tylko
strukcję stropu uważał za wytwór stosunkowo nowy: pół łokcia szeroką, a to żeby można niemi wiązać
 od niedawnego czasu zaczęto u nas nawet i po dobrze warstwy, tak jak czynią w murach mularze.
szlacheckich mieszkaniach dawać posowę z gliny tym Glina już dobrze z słomą targaną lub sieczką przy-
sposobem. Między balkami osadzają w fugach przez gotowana ubija się i depce w te formy dobrze na-
cieśle wprzód już umyślnie zrobionych strychulce, moczone i zrównawszy ją z obu stron żelazną linią
czyli krótkie kawałki drzewa, między które potem dla przecięcia występującej słomy, wykłada się ją
glinę z słomą przeplatają i wszystko równo z balka- albo zaraz na fundament już gotowy, albo też pod
mi wyrównawszy, wapnem lub co lepiej kredą wy- szopę jaką, żeby wprzód wyschła i żeby nią można
bielają [ibid., s.148]. robić jak surówką. Wszakże budowanie ze świeżej
W kwestii drugiej, tj. ulepszeń budowlanych, gliny będzie mocniejsze i prędzej się zwiąże. Tym
Świtkowski nie jest radykałem i z upodobaniem sposobem ściany będą proste, mocniejsze niż owe,
wprowadza i opisuje drobne poprawki do powszech- które ubijano już na miejscu między dwoma deska-
nie znanych konstrukcji. Pisze np.:  Sposób bardzo mi. Ponieważ w ściany takie nie można wiele wbijać
trwały budowania. Atoli nie można sobie lepiej po- kołków ani gwoz
dzi bez ich nadwyrężenia, przeto
radzić jako dając fundament i słupy murowane, czy radzimy zaraz przy dawaniu ścian wmurować tu i
to wapnem czy nawet z gliny. Między słupami poza- ówdzie górą drewniane klocki, w które by się potem
sadzać w poprzek dwie lub trzy cienkie belki, mię- mogło wbijać gwoz
dzie, haki etc [ibid., s. 460-
dzy belkami utwierdzić zwyczajnym sposobem stry- 462].
chulce i dopiero między niemi dawać zwyczajną z W kwestii trzeciej, tj. niuansów konstrukcyj-
gliny i słomy lepiankę. Na słupach górą trzeba dać nych i wykonawczych, Świtkowski ujawnia swe naby-
na okół drewniane ankry, które by służyły i do te wcześniej doświadczenie i udziela dosłownie se-
utrzymywania w kupie słupów i do dz
wigania belek i tek porad, takich jak np.:  na koniec można by ścia-
dachu. Ankry te powinny być wpuszczane w słupy, ny [gliniane] pokryć tynkiem, ale zaraz póki jeszcze
nie zaś leżeć tylko na nich na wierzchu. Każdy wi- nie wyschły, trzeba je naszpikować nieco długimi
dzi, że słupy murowane z cegły i gliny, nie mogą kawałkami dachówki, cegły, szkła, krzemienia etc.
wiele kosztować. Za czym budowa taka, zwyczajna Kawałki te powinny być dobrze wpuszczone w ścia-
w Austrii i Saksonii, niewiele by była droższa od nę. Toż potem rozrobi się wapna dobrego, ale w
zwyczajnych, zwłaszcza w okolicach, gdzie dziś którym jest mniej piasku niż zwyczajnie. W wapno
o drzewo trudno. Ale co za różnica w trwałości? Słu- to nakładzie się potem włosów czyli sierści bydlęcej
py trwać mogą wiek cały. Gdy się który nadpsuje, dobrze roztrzepanej i tą masą tynkuje się cienko.
łatwo go poprawić, jako też i ścianę jaką, która się Innym sposobem tynkować wapnem glinę jest to jak
nie wiąże z całym budynkiem jak zwyczajnie. Ogień mówią pieniądze w błoto wyrzucać [ibid., s. 465].
spaliwszy dach nie strawi reszty. Zwłaszcza gdy po-
1.2.Piotr Aigner
Å‚owa jest przyzwoicie wylepiona [ibid., s. 133-
Najbardziej znaczącą, choć niewielką obję-
134]. O budowlach glinobitych oraz wznoszonych z
tościowo polską pracą  jeśli nie liczyć dość licznych
surowej cegły pisze:  do 20 taczek gliny np. trzeba
wówczas publikacji zagranicznych, niemieckich i
przymieszać snopek słomy, jeżeli jest chuda, lecz do
francuskich  okazała się opublikowana w 1791 roku
tłustej i tęgiej trzeba drugie tyle słomy. Sieczka
dwudziestostronicowa broszura Budownictwo wiey-
jeszcze by była lepsza, gdyby jej rżnięcie nie przy-
skie z cegły glino-suszoney Chrystiana Piotra Aigne-
chodziło z trudnością. Z gliny już rozrobionej i sło-
ra, której autor przedkładał rzadko w Polsce stoso-
mą dobrze pomieszanej trzeba będzie robić, niby
wane ściany z cegły surówki nad znacznie pospolit-
wielkie sztuki na pół łokcia długie i szerokie a na pół
sze tradycyjne lepianki strychulcowe, piszÄ…c  o do-
wysokie. Lecz żeby te sztuki wszystkie były równe i
broci budowania z cegły glinosuszoney (...) śmiało
żeby śpieszniej szła robota, trzeba mieć dwie formy
ten obyczay przenoszÄ…c nad budowanie lepianek,
podobne do tych, w których ceglarze strychują ce-
chałup z chrustu... [1, s.7-8] i uzasadniając to
głę, tylko że są daleko większe. Długość tej formy
trwałością glino-ceglanych murów:  trzycalowa
powinna być taka, jaka ma być szerokość ściany, to
ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009 87
J. S Z E WC Z Y K
sieczka z paz
dziorami w glinie zmieszana jak wy- proboszcz sandomierski, światły filantrop wznoszący
schnie, to do wielkiej zakamieniałości przychodzi i utrzymujący różne zakłady przemysłowe dla do-
[ibid. s.18]. starczania pracy ludowi. Pisał o wielu rzeczach, po-
Aigner pisał także:  Robienie cegły z gliny su- tocznie ale rozwlekle i powierzchownie. O architek-
szonej, którÄ… także nazywajÄ… surówkÄ… lub ceglÄ… turze wydaÅ‚ trzy tomiki, mianowicie «Architektura
egipską, tym się odbywa porządkiem. Glina nieko- cywilna dla młodzi narodowej, Kraków 1796 [cz.I-
niecznie w najlepszym gatunku rozrobiona być po- II] (...) oraz «Do Architektury w częściach II wyda-
winna w wodzie i cokolwiek ze słomą na trzy cale ney dla powszechnego użytku względem materyałów
długości, a osobliwie z wielu paz
dziorów zmieszana na budowle przydatne potrzebne wiadomości, w
i stratowana. (...) Mając tak przygotowaną cegłę, Krakowie 1797 r. (...) Część trzecia obejmuje
murowanie następującym odbywa się sposobem. Do wskazówki praktyczne dla budujących co do wyboru
wiązania czyli spojenia cegieł używa się piasek z gli- materiałów, badania gruntu, rozdziały o gipsie, wa-
nÄ… dobrze gracowany. (...) Gdzie jest niedostatek pnie, glinie, piasku, wodzie i drzewie do budowa-
gliny, tam wypada oszczędzać mur w ścianach; na- nia. W całym dziełku, obok uwag pożytecznych, ze-
tenczas robią się w ścianach wewnętrznych prze- stawionych bezładnie, wiele jest niepotrzebnej ga-
działy w kratę z cienkiego drzewa po prusku wiąza- daniny [18, s. 8-9].
ne, które kamykami (...) zamurować i tynkować na- Feliks Kucharzewski wzmiankuje również o
leży [ibid. s. 9-11]. innej anonimowo wydanej publikacji z tego okresu,
Broszura Piotra Aignera, choć niewielka, bo, którą był Plan podług którego urządzona szkoła ro-
jak wspomniano, majÄ…ca zaledwie 19 stron tekstu bienia bitych z ziemi budowli i Ukaz 3/17 Septem-
oraz kilka tablic (w sumie niewiele ponad 20 stron  bra 1797 r. [22] [16, s.99 ż46]. Nic jednak więcej o
jakże mało w porównaniu z ponad pięćdziesięcioma niej nie wiemy.
stronicami poświęconymi budownictwu z gliny w
1.4.Wzmianki w literaturze nietechnicznej
opasłym pięćsetstronicowym tomie Świtkowskiego!),
O budowlanym zastosowaniu gliny pisywano
stała się znana i przyczyniła się do rozpowszechnie-
także w publikacjach przyrodniczych i w encyklope-
nia się wiedzy o różnorakich sposobach budowania z
diach. M. in. w roku 1797 ów temat poruszył, choć
gliny. W ciągu kolejnych dziesięcioleci na broszurę
krótko i lakonicznie, proboszcz parafii ciechano-
Aignera powoływać się będzie niejedna praca po-
wieckiej, Krzysztof Kluk, pisząc w swej książce Rze-
święcona temu tematowi8.
czy kopalnych (...) szukanie, poznanie i zażycie:
1.3.Inni autorzy  glina jeszcze do budowy różnie się potrzebuje. W
W porównaniu z treściwymi rozprawami Świt- podłych domach zamiast rzeczy murowanych,
kowskiego i Aignera inne prace z tego okresu nie by- wszystkie sÄ… z gliny lepione. Kominy, posadzki itd. U
ły aż tak nowatorskie ani szczegółowe, niemniej nie- niektórych ściany gliną mazane. Niektóre wcale z
które wnosiły pewną wiedzę na temat ówczesnej gliny budowane. W stodołach klepiska są gliniane
znajomości sposobów wykorzystania gliny w budow- itd. (...) Gdzie o drzewo trudno, można domy bu-
lach. Poradniki budowlane wydali m.in. dwaj bracia, dować z gliny, od oka murowanym nie wiele ustępu-
Sebastian i Wacław Sierakowscy. Ten ostatni w la- jące, od pruskiego wiązania lepsze a od ognia nad
tach 1796-1797 opublikował swoje najważniejsze drewniane bezpieczniejsze. Ściana w takowej budo-
trzyczęściowe dzieło, którego ostatni, 114-stronico- wie daje się na podobieństwo pruskiego wiązania,
wy tom (Do Architektury w częściach II wydaney dla ale się wiąże rzadziej, a pola otworzyste zatykają
powszechnego użytku względem materyałów na bu- się średnio-gęstemi drewnianemi szczeblami. Ugniła
dowle przydatne potrzebne wiadomości) zasługuje dobrze i utratowana glina kładzie się na pasy długie
tu na szczególną uwagę, jako że w nim Sierakowski prostej słomy i robią się z niej wałki upodobanej
zamieścił wiele informacji o budownictwie z gliny grubości, i tymi wałkami przeplatają się szczeble,
[28]. Feliks Kucharzewski, badacz historii polskiego jak płot chrustem, zewnątrz i wewnątrz domaże się
piśmiennictwa technicznego, pisał o autorze tego gliną, wyrówna i gdy wyschnie, wybieli się [13,
dzieła:  Wacław Sierakowski (ur. 1740, zm. 1806 r.), s.297 i 299].
Także opisy i sprawozdania podróżnicze wska-
zują na powszechną znajomość technik gliniano-
8
Np. Sebastian Sierakowski w 1812 roku pisał:  I tu się odwołu-
budowlanych, zwłaszcza w okolicach Krakowa. Np.
ję do doskonałego i nader użytecznego dzieła Jmci P. Haignera
Architekta Puławskiego [28, s.256].
88 ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009
BUDOWNICTWO Z GLINY W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE TECHNICZNEJ
Ksawery Liske cytuje pochodzÄ…ce z 1791 roku frag- 2.OKRES POPULARYZACJI BUDOWNICTWA Z GLINY
menty relacji Jana Józefa Kauscha, który pisał:  [w (ok. 1800  ok. 1820)
pobliżu Krakowa] się spotykasz z obrazami najnędz- Pierwsza dekada XIX wieku to okres błys-
niejszych na świecie budowli. Dalej za Krakowem, kawicznego upowszechniania się mody na budynki z
jak mi mówiono, są one prawie powszechne. Domy gliny. W tym okresie powstają kolejne prace, które
te budują z chrustu ściśle ze sobą splecionego. Dach wprawdzie nie zawsze są tak nowatorskie, jak roz-
jak i same chruściane ściany podtrzymują słupy i prawy z końca XVIII wieku, ale silnie oddziałują na
belki. U mieszkań, które mają być cieplejsze, oble- kulturę budowlaną tego okresu. Skutkiem tego są
piają chrust gliną, a potem pobielają ściany. Takie liczne budowle z gliny, wznoszone najczęściej tam,
mieszkalne domy wyglądają potem jak zwykłe wiej- gdzie zamieszkiwali najaktywniejsi propagatorzy gli-
skie chaty [21, s. 312]. nianego budownictwa. Powstawały więc w okolicach
Lwowa i na Lubelszczyz
nie (gliniane lepianki ludu
1.5.Podsumowanie okresu 1774-1800
były tam powszechne już wcześniej, aczkolwiek ko-
W II połowie XVIII wieku, a w szczególności w
jarzone z biedą), powstawały na obszarach dzisiej-
latach 1774-1797, w którym to okresie powstawały
szej Polski północno-zachodniej (domy i kościoły
dość obszerne opisy i wzmianki o budownictwie z gli-
szkieletowo-strychulcowe), powstawały w Kurlandii i
ny w literaturze technicznej i naukowej, ukształto-
na Litwie (tzw. glinobite lepianki z gliny z wrzosem
wała się moda na budownictwo gliniane oparte na
lub chrustem, często jałowcowym), zaczęły także
wzorcach francuskich i (w mniejszym stopniu) nie-
powstawać na Mazowszu, czego najbardziej charak-
mieckich. Jednocześnie opracowania naukowe i
terystycznym przykładem był obszerny  pałac (w
techniczne z tego okresu wskazują na żywe ludowe
rzeczywistości imponujący, dwukondygnacyjny, 13-
tradycje użycia gliny w konstrukcjach plecionych
osiowy budynek oficyny) w zespole dworskim Mo-
(słomiano-glinianych, chruścianych, strychulco-
stowskich w Tarchominie, zaprojektowany przez
wych). Jeśli do tego dodać udoskonalenia budownic-
Henryka Ittara i zbudowany w latach 1801-1825, o
twa glinianego proponowane przez autorów, takich
ścianach parteru z cegły, ale ścianach piętra z gliny
jak Piotr Świtkowski, a także wzmianki we wspo-
ubijanej metodÄ… pisé.
mnieniach podróżnych o budownictwie ludowym, to
okazuje się, iż gliniane budownictwo było już wów- 2.1.Bazyli Kukolnik i Wojciech Gutkowski
czas nie tylko powszechne (przynajmniej wśród lu- W 1803 i 1804 roku Bazyli Kukolnik, profesor
du) i modne (pisé) lecz także znane w dziesiÄ…tkach fizyki i historii naturalnej w Liceum Zamojskim oraz
wariantów, takich jak: strychulcowe, strychulcowe członek Imperatorskiego Wolnego Towarzystwa Eko-
 z pruskim wiązaniem , chruściane polepiane gliną, nomicznego Petersburskiego, a przy tym wydawca
glinobite z piaskiem (pisé) glinobite ze sÅ‚omÄ…, glino-  Dziennika Ekonomicznego Zamoyskiego , oraz pisu-
bite z paz
dzierzami konopnymi, ceglane  glino- jący w tym periodyku Wojciech Gutkowski zamieścili
suszone (jak je nazywał Piotr Aigner), mieszane ce- całą serię artykułów poświęconych glinie jako mate-
glano-gliniane (z wypalanych cegieł na zaprawie z riałowi budowlanemu, jej właściwościom, znanym
gliny), murowane szkieletowe z wypełnieniem pól wówczas cechom fizycznym i sposobom jej użycia do
glinÄ… itp. Powyżej wymieniono tylko sposoby kon- budowli, zwÅ‚aszcza budowaniu z glinobitki (pisé)
struowania ścian, lecz trzeba pamiętać, iż gliny oraz z cegły suszonej (por. np. [19]). W artykułach
używano powszechnie do polepiania stropów i ubija- zamieszczali również ciekawe uwagi dotyczące roz-
nia klepisk, do uszczelniania ścian wieńcowych oraz powszechnienia  oficjalnego budownictwa glinia-
wylepiania pieców i kominów, a także do tynkowa- nego w czasach sobie współczesnych, jak o tym
nia wnętrz (na ściany zewnętrzne nie zalecano apli- świadczy na przykład następujący fragment:  bu-
kowania tynków glinianych, choć przestrogi przed dynki z cegły niepalonej, czyli jak nazywają cegły
tym procederem wskazujÄ… na sporadyczne stoso- glinosuszonej, zdatne sÄ… na wszystkie budowle go-
wanie takich tynków). Istniała zatem już wówczas, spodarskie; ustępują wprawdzie co do trwałości bu-
w XVIII, dobrze rozwinięta kultura użycia gliny jako dynkom z cegły palonej, lecz dogodne są bardzo do
budulca, znana stanom wyższym i plebsowi, stoso- miejsc pozbawionych lasów. (...) Dziś ten sposób
wana na wsi i w miastach, obecna w książkach i pod- budowania do tego stopnia udoskonalonym został, iż
trzymywana ustną ludową tradycją. wielkie i wielopiętrowe gmachy ze sklepieniami bu-
dują z ziemi. Że ten rodzaj budowania mało jest
ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009 89
J. S Z E WC Z Y K
u nas znany, przeto o nim obszernie mówić się bę- Wzmiankując o publikacjach w  Dzienniku
dzie na swoim miejscu. W powszechności mówiąc Ekonomicznym Zamoyskim , warto zwrócić uwagę
budowa podobna jest najtańsza, najłatwiej mogąca na jeszcze trzy ciekawe cechy uwypuklone w tek-
być przez każdego zrobiona i materiał na nią zdatny stach lecz także dość często pojawiające się w róż-
wszędzie prawie znalez
ć się może (...). Nie wspomi- nych publikacjach tamtego okresu. Pierwsza to cha-
nam tu o budynkach z cegły glinosuszonej i z ziemi, rakterystyczna dla Oświecenia skłonność do wywo-
które są daleko tańsze, za granicą z wielkim awan- dzenia budownictwa glinianego od najbardziej za-
tażem używane, u nas zaś wprowadzane przez nie- mierzchłych czasów  od czasów rzymskich albo od
których niedoskonale, zraziły do podobnego bu- czasów biblijnych, a nawet  od potopu . Oto np.
downictwa 9. Kukolnik i Gutkowski opisujÄ…  poczÄ…tek budowania
Artykuły ukazywały się podpisane przez Ku- ziemnego. (...) Początek budowania z ziemi chociaż
kolnika lub jako anonimowe, jednak z innych z
ródeł mało znany we Francji, zapomniany w innych kra-
wiemy o ich prawdopodobnym podwójnym autor- jach, zwraca się do pierwszych wieków: podług Pli-
stwie, jako że Wojciech Gutkowski był wówczas w niusza zdaje się, iż Noe był jego wynalazcą, na-
Zamościu głównym  specjalistą od architektury i uczywszy się, mówi on, od jaskółek widząc robiących
budownictwa i bliskim współpracownikiem Kukolni- swe gniazda {Histoire du Monde de C. Pline, im-
ka. UkazaÅ‚o siÄ™ wówczas kilkanaÅ›cie artykułów po- primée Ä… Geneve en 1625, tome Ier livre 7, chapitre
święconych wspomnianym tematom, zaś łączna ob- 56}; jakkolwiek bądz
to pewne, że starożytni znali i
jętość tychże artykułów wyniosła w końcu około 150 praktykowali tę sztukę. Ten sam autor dodaje:  co
stron10. powiemy o murach z ziemi, które widzimy w Barba-
Wydaje siÄ™, iż autorzy zamierzali we wspo- ryi i w Hiszpanii, gdzie nazywane sÄ… «murami for-
mnianych artykułach zawrzeć kompendium znanej my, ponieważ ubijają ziemię między dwoma skrzy-
ówcześnie wiedzy na temat różnorakich metod bu- dłami albo deskami; ta ziemia tak ubijana opiera się
dowania z gliny, nie ograniczając się do jednej lub wiatrom i ogniowi; nie masz tam żadnego kitu ani
dwóch podstawowych metod. O zamierzeniu auto- zaprawy wapiennej, która by twardszą była nad tę
rów świadczy fakt, iż po bardzo szczegółowym opi- ziemię, co jest oczywistą prawdą, gdy domy straży i
saniu konstrukcji glinobitej (pisé) zobowiÄ…zujÄ… siÄ™: latarnie, które Hannibal kazaÅ‚ postawić w Hiszpanii
 w następnym numerze opiszemy inny sposób for- i wieże, które budował na szczytach gór, egzystują
mowania wÄ…tÅ‚a ziemnego, Å‚atwiejszy od pierwszego, jeszcze, chociaż sÄ… z ziemi {Méme histoire tome 2,
który z pożytkiem do niskich murów i bez piętro- livre 35, chapitre 14}. P. Goiffon utrzymuje, że
wych domów używanym być może. Dalej opiszemy Rzymianie używali tego sposobu budowania; przy-
jeszcze inny nowy sposób budowania z ziemi, który toczmy niektóre uwagi tego akademika: (...) Sztuka
wprawdzie więcej pracy od pierwszych dwóch wy- budowania z ziemi, którą ogłaszamy, zamyka wszel-
maga, lecz za to jest daleko od tychże trwalszy i kie te awantaże. Ta sztuka przechodzi od pokolenia
mocniejszy; za pomocą tego ostatniego sposobu do pokolenia w Liończykach przez następstwo nie-
sklepienia z ziemi bardzo mocne powstają [20, przerwane, zwracając się aż do dawnych Rzymian,
s.1211]. Ten cel nie został ostatecznie osiągnięty, którzy tam mieszkali i podobne do prawdy, że ją
gdyż wydawanie  Dziennika Ekonomicznego Zamoy- tam przynieśli, tak jako uprawę winnicy i wiele in-
skiego przerwano niemniej wspomniany cykl arty- nych sztuk, w praktyce których znajdują się jeszcze
kułów zawiera wyjÄ…tkowo wiele dokÅ‚adnych infor- i ich wyrazy i geniusz. P. Abbé Rosier {Journal de
macji i opisów, które dziś pokazują nam ówczesne phisique de cet auteur} odkrył, iż używają budowa-
wyrafinowanie i rozmaitość glinianych konstrukcji, nia z ziemi jeszcze w Katalonii. Hiszpania ma więc
trzeba zaś pamiętać, że nie opisano tam wszystkich jedną tylko prowincję, gdzie zachowują ten dawny
 np. brak opisów budownictwa gliniano-lepianko- sposób budowania; bez wątpienia nie więcej roz-
wego, ludowo-chłopskiego. szedł się w tym królestwie jako i we Francji, gdzie
zaledwie egzekwują w prowincjach przyległych
9
Liończykom; w części tylko Burgonii i Wiwaryi, gdzie
B. Kukolnik i W. Gutkowski (1803), Budownictwo wieyskie. O
materyach do budowy służących.  Dziennik Ekonomiczny Za-
ją używają [19, s.954-957].
moyski nr 4 (kwiecień), s.363-385, tu cyt. ze s.366-369.
10 Drugą cechą jest niezwykła drobiazgowość w
Ukazały się w  Dzienniku Ekonomicznym Zamoyskim w roku
1803 na stronach 365-389, 698-704, 951-976, 1099-1132, opisie wykonawstwa, włącznie z przedstawieniem
1187-1211, zaÅ› w roku 1804 na stronach 45-46, 127-144, 245-
niepowodzeń budowlanych, takich jak te:  słysza-
249 i 344-349.
90 ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009
BUDOWNICTWO Z GLINY W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE TECHNICZNEJ
łem, że jeden obywatel na Ukrainie kazał postawić z 2.2.Wzmianki o budowlanym zastosowaniu gliny
ziemi jedną taką chałupę rolniczą, lecz że to w póz
- według wzorców francuskich
nej jesieni robione było, w zimie więc tak przeraz
- Feliks Kucharzewski [18, s.10] podaje:  Jo-
liwe zimno i wilgoć panowała w tym budynku, iż achim Hempel za Stanisława Augusta był kapitanem
mieszkający w nim gdzie indziej przenieść się mu- gwardii konnej, a póz
niej budowniczym przy dworze
sieli. Oprócz tedy wady póz
nego stawiania tego bu- księcia Augusta Czartoryskiego i zmarł w Puławach
dynku musi być druga i ta, iż nie dosyć mocno ubija- w r. 1803. Tenże Hempel był autorem wydanej bez-
no ziemię, nie dziw więc, jeżeli się ten dom ze imiennie w r. 1803 w Lublinie książeczki  O sposobie
wszystkim zrujnuje i rozsypie (...). Jeden także budowania z ubitej ziemi, czyli stawiania ścian
obywatel w Lubelskiem kazał postawić dom rze- ziemnych długotrwałych i od ognia bezpiecznych,
mieślniczy z ziemi, lecz wkrótce ściany jego rozsy- osobliwie dogodnych okolicom niedostatek drzewa
pywaÅ‚y siÄ™ tak dalece, iż pod tenże sam dach, wy- cierpiÄ…cym (8º, str.21 z 1 tabl,. rys.). OdnosiÅ‚a siÄ™
rzuciwszy ziemię, mur z cegły podsunąć musieli. Nie do tegoż przedmiotu książeczka wydana w 1800 r. w
wiem jaką wadę w formowaniu tego domu popełnio- Połocku:  Szkoła budowli wiejskiej, czyli sposób jak
no, to tylko wiem, iż tam pozycja jest zbyt piasz- stawić mocne i trwałe od wielu pięter domy z ubitej
czysta, może więc za chudą ziemię do tego wzięto; szczerej ziemi lub innych pospolitych i tannych ma-
druga wada musiała być ta, iż szlagę do ubijania teryałów wynaleziony od L. P. Franciszka Cointerau-
zwyczajnÄ… na dole zbyt spÅ‚aszczonÄ… zapewne użyto; x, skrócony dokÅ‚adnie i wiernie (8º, str.59, VIII
takową szlagą ziemia dobrze ubita żadną miarą być tabl. rys.). Zawarte tam wiadomości wyjął nieznany
nie może (...) [20, s.1203-1204]. tłumacz z dzieła budowniczego francuskiego Fr. Co-
Trzecia cecha to nieobojętny stosunek do interaux, wydanego w Paryżu w r. 1790, na który
przedmiotu, wyrażany w zachętach do stosowania powoływał się i Hempel w wydanej powyżej broszu-
gliny w budownictwie, a także w prośbach o nad- rze .
syłanie opisów doświadczeń budowlanych związa- Zatem na początku XIX wieku ukazały się co
nych z użyciem gliny. Autorzy pisali m.in.:  budowla najmniej dwie książki poświęcone konstrukcjom gli-
ziemna mało kosztuje i może być wykonana przez nobitym, o treści opartej na wiadomościach wyję-
samych nieumiejętnych włościan. Budowla ziemna tych z książek Cointeraux. Co ciekawe, jedna z nich,
jest ciepła, mocna, nie mająca żadnej wilgoci, moż- mianowicie niewielka, 21-stronicowa broszura wy-
na ziemne ściany tynkować i w najlepszym guście dana została w Lublinie przez autora związanego z
malować. Można wielopiętrowe ze sklepieniami rodziną Czartoryskich i ze środowiskiem puławskim,
gmachy stawiać, które ustępować wcale nie będą co Joachima Hempla (a więc prawdopodobnie bliskiego
do mocy budowom murowanym. Co więcej, gdy przyjaciela Aignera) [11]. Drugą zaś wydano w 1800
z dobrego materiału ściana ziemna zaschnie się, z roku bezimiennie, choć przypisano jej treść Cointe-
trudnością da otwór zrobić w sobie, jako na okno raux, nadto wznowiono po kilku latach (w roku 1808)
lub drzwi nowe, będąc skamieniałą prawie. Słowem [8].
budownictwo z ziemi powinno wejść w powszechny
2.3. Surówka kolczysta
zwyczaj po wsiach i miastach dla swej taniości, ła-
Czesław Witold Krassowski pisze o popularno-
twości w postawieniu i pożytków wyżej wymienio-
ści budownictwa glinianego na przełomie stuleci:  O
nych, budownictwo zaś drewniane powinno być cał-
żywym w końcu XVIII i początkach XIX stulecia zain-
kowicie zaniechane, a szczególniej po miasteczkach.
teresowaniu u nas zagadnieniami budownictwa z gli-
Że zaś nowa rzecz, by zaś i najpożyteczniejsza nie-
ny świadczy też częste poruszanie zagadnień tego
łatwo przyjętą i upowszechnioną być może, pierwsi
budownictwa  głównie sposobów wyprawiania ścian
więc, którzy podług niżej podanych informacji bu-
 w periodykach takich, jak «Izys, «Piast, czy
dować z ziemi zaczną, proszeni są, ażeby dla dobra
«Dziennik WileÅ„ski. Potwierdza to też chyba kon-
publicznego donieÅ›li Redaktorowi «Dziennika Eko-
kurs zorganizowany w r.1806 przez Warszawskie
nomicznego Zamoyskiego o gatunku, skutku i po-
Towarzystwo Przyjaciół Nauk w ślad konkursów
żytkach z nowych swych budowli, ażeby doświad-
ogłoszonych w r. 1778 przez Akademię Petersburską
czenia wielokrotne i rzeczywiste skłoniły innych do
i w r. 1788 przez Towarzystwo Rolnicze w Paryżu, w
ich naśladowania [19, s.952-954].
którym nagrodę za odpowiedz
na pytanie  «domy
włościańskie w Kraiu Księstwa Warszawskiego sta-
ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009 91
J. S Z E WC Z Y K
wiane, z iakiego materyału i w jaki sposób byłyby tymże 1816 roku. Nawet po latach będą się na nią
naytrwalsze, naytańsze i naycieplejsze, i od ognia powoływać propagatorzy glinianego budownictwa12.
przypadków naylepiey bronione  uzyskała praca J. Zresztą w 1816 roku Bohusz opublikował też inny kil-
Szucha zawierająca opis wykonywania budynków z kustronicowy artykuł [3], poświęcony budowlom z
 surówki kolczystej  cegły niepalonej z gliny mie- surówki kolczystej wzniesionym w Wilanowie i będą-
szanej z igliwiem. Po próbach przeprowadzonych w cy przedrukiem sprawozdania z tej budowy, złożo-
r. 1809 z inicjatywy Towarzystwa Naukowego przez nego w 1811 roku na posiedzeniu Towarzystwa Przy-
Vogla i Naxa wykonano w r. 1810 w Wilanowie z  su- jaciół Nauk. Nawiasem mówiąc, zachwyt nad bu-
rówki kolczystej Szucha jedną z chałup doświad- downictwem z cegły surowej kolczystej wyrażał tak-
czalnych, budowanych tam kosztem Stanisława Po- że ostrożność wobec francuskich metod budownic-
tockiego 11 [15, przypis na s.84]. twa glinobitego (pisé), spowodowanÄ…  co zastana-
Zarówno ów konkurs, jak też jego wyniki za- wiające  ponoć licznymi niepowodzeniami budowla-
sługują tu na szczególną uwagę, jako że pokłosie nymi wynikającymi z niskiego poziomu warsztatowe-
konkursu  technologia budowania z surówki kolczy- go polskich mularzy. Bohusz pisał bowiem:  dozór
stej  stanowi oryginalny polski wynalazek doceniony trudny a robota ani tania, ani łatwa, więc ziemio-
przez polskie środowisko naukowe. tłoczne budowy radzić jeszcze naszym włościanom
Feliks Kucharzewski pisze, jak się rzecz miała: nie możemy [2, s.76].
 zaznaczony w poczÄ…tku stulecia ruch w zakresie
2.4.Sebastian Sierakowski
doskonalenia budowli wiejskich uwydatnił się też w
Nie omieszkał nawiązać do budownictwa z
Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Z inicjatywy filan-
gliny także autor jednego z najobszerniejszych, a
tropa ks. Ksawerego Bohusza, rozpisało Towarzy-
przy tym najlepiej napisanych traktatów architekto-
stwo konkurs na rozwiązanie zadania: Naprzód domy
nicznych tego okresu, mianowicie Sebastian Siera-
włościańskie w kraju Xięstwa Warszawskiego sta-
kowski w wydanym w 1812 roku dziele Architektura
wiane, z jakiego materyału i w jaki sposób byłyby
obeymujÄ…ca wszelki gatunek murowania i budowa-
najtrwalsze, najtańsze, najcieplejsze i od ognia
nia [28]. Posiadłszy dużą wiedzę techniczną oraz
przypadków broniące? Po wtóre jakim sposobem
znajomość literatury architektonicznej, Sierakowski
najskuteczniej zaradzić wzwyż wymienionym niedo-
wspomina o pracach zamieszczonych w  Dzienniku
godnościom w użyciu materyału, który autor do swo-
Ekonomicznym Zamojskim . a także o książce Aigne-
jej budowy obierze? Nagrodę stanowił medal warto-
ra, którego zalecenia przedkłada nad inne i stresz-
ści 50 czerwonych zł. Odpowiedzi nadeszło dziewięć,
cza pokrótce. Zarazem zauważa, lecz i krytykuje ro-
z których jedna tylko uznana została za zadowalają-
dzimą tradycję glinianych lepianek, formułując swo-
cÄ…. StreÅ›ciÅ‚ je ks. Bohusz w swej rozprawie «O bu-
je zalecenia i sądy w następujący sposób:  Rozdział
dowli włościańskiey, trwałey, ciepłey, tanney, od
IV. «O domach wieyskich wÅ‚oÅ›cian. (...) Gdyby bu-
ognia bezpieczney i do kraiu naszego przystosowa-
dowane zwykłym w okolicy Krakowa sposobem z
ney, dając pierwszeństwo jako materiałowi cegle
chrustu w słupy (czasem wierzbowe), już by pierw-
surowej kolczystej (glina pomieszana z igłami
szą reperować było przyszło (...) Znam sposoby mu-
drzewnemi). Materiał ten wypróbowany został w Wi-
rowania, a bardziej ulepiania w formach z gliny,
lanowie, a projektodawcÄ™ Jana Krystiana Szulca,
sposób ten przez dobrych majstrów i szczególną pil-
botanika i budowniczego, twórcę Parku A
azienkow-
nością robiony może się gdzie udał, ale przez na-
skiego w Warszawie, powołało Towarzystwo na swe-
szych, jakich mamy po wsiach nieumiejętnych i nie-
go czÅ‚onka i jego «RozprawÄ™ o robieniu cegÅ‚y poda-
dbałych tak rzemieślników, (...) widziałem wkrótce
ło w IX t. Roczników [18, s.15]. Warto dodać, iż
po postawieniu rujnujące się najwięcej w tych miej-
treść wspomnianej 65-stronicowej książki Ksawerego
scach, gdzie sztuka ściany ulepionej w formie do
Michała Bohusza [2], wydanej w 1811 roku, przedru-
drugiej tylko była przylepioną (...) bo nie dobrze
kowano w skróconej wersji także w roku 1816 w
zlepione rozdzielały się, była sztuka jedna przyczy-
dziewiątym tomie Roczników Towarzystwa Warszaw-
ną ruiny drugiej, na koniec dach ciężarem swoim
skiego Przyjaciół Nauk, póz
niej zaś jeszcze  Pamięt-
rozpychał i cała struktura w stos się gliny przemieni-
niku Lwowskim , samą zaś książkę wznowiono w
ła. Znam inny we Francyi południowej z ziemi ubija-
nej na sucho, która prawie do twardości kamienia
11
Por.  Rocz. Tow. Król. Warsz. Tow. Przyj. Nauk IX, Warsza-
12
Np. tacy, jak Kajetan Krassowski [14, s. 6 z przypisem].
wa 1816, s.77-81, 263-273.
92 ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009
BUDOWNICTWO Z GLINY W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE TECHNICZNEJ
przyprowadzona. Opisanie caÅ‚ej roboty z koperszty- mieckich. Glinobitka pisé (zwana pizÄ…) nie byÅ‚a już
chami i model ze wszelkim naczyniem i potrzeb- novum, podobnie jak mury z suszonej cegły; po-
nymi do tej roboty narzędziami mam przed oczyma i wstawały coraz liczniejsze obiekty (większe i mniej-
 Dziennik Zamoyski przez Jmci Pana Kukolnik uczy- sze) z ww. materiałów; niektóre budowle okazywały
nił publiczności przysługę, że sposób ten stawiania się nieudane i rozsypywały się po pierwszym sezonie
domów dokładnie i z kopersztychami w języku oj- zimowym (jak o tym pisał m.in. Kukolnik), inne zaś
czystym ogłosił. Lecz po wszystkich dochodzeniach (jak piętro oficyny Mostowskich w Tarchominie) sto-
sądziłem, że do naszego klimatu nie może być przy- ją do dziś. Całe zainteresowanie budownictwem gli-
stosowany, i sądziłem niepłonnie, bo w dzienniku nianym było podsycane przez architektów lub przy-
tymże znalazłem do autora odezwy od tych, którzy padkowych pasjonatów, ale też zaczynało być uj-
bez pomyślnego skutku sposobu tego doświadczali. mowane w pewne ramy organizacyjne, czego próbą
Dlatego pomijam niepewne i zawodne, a tylko do- był konkurs Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół
świadczeniem stwierdzony podaję. I tu się odwołuję Nauk oraz systematyczny ciąg artykułów w  Dzienni-
do doskonałego i nader użytecznego dzieła Jmci P. ku Ekonomicznym Zamojskim . Ogólnie jednak rzecz
Haignera Architekta Puławskiego. (...) [28, t.I, s. biorąc, atmosfera epoki sprzyjała budownictwu z gli-
255-256]. Po krótkim opisie sposobu budowania ścian ny: sprzyjało temu zainteresowanie sytuacją wsi,
z gliny Sierakowski proponuje jednak własne ulep- sprzyjała potrzeba metod tanich, a  gruntownych
szenie, poniekąd zbieżne z podobnym zaleceniem budowania, sprzyjała polityczno-kulturowa więz

Świtkowskiego sprzed 30 lat, aby w przypadku gli- z kulturą francuską, skąd przybyła do nas moda na
nianych ścian naroża murować z kamienia. Pisze: nowe gliniane budownictwo.
 tu już zupełną trwałość domu na zawsze zabezpie-
czyć należy, uważając, że ściana z surówki nie jest
3.SZCZYT POPULARNOÅšCI I EKSPERYMENTY (1821-
tak trwałą, jak z lepszego materiału, a że na glinę
1838)
ma być murowana, winkle czyli narożniki domu
Kolejny okres (1821-1838) to czas niezwykle
utwierdzić należy. Powinny być tedy z kamienia na
dynamicznego rozwoju sposobów i metod budowania
wapno murowane, cc. podobnie i w miejscach, gdzie
z gliny, częstokroć rozwijanych właśnie u nas (a nie
ściany środkowe wiążą się z magistralną. (...) Te fi- tylko kopiowanych zza granicy) i opartych zarówno
lary dwojaką usługę czynią: jedną, że ściany stoją
na znanych oraz nowych wzorcach zagranicznych (w
niewzruszenie, drugą, że dach leżący na grunto- tym okresie często niemieckich i austriackich), jak
wnym murze, ścian z surówki nie gniecie, które nie
też na polskich rodzimych, ludowych tradycjach
mając żadnego gwałtu trwać mogą w najdłuższe la- użycia gliny jako budulca. Jest to zarazem okres
ta, a wsparte filarami murowanymi na wapno nigdy
kulminacji badań nad glinianym budownictwem,
rozchodzić się nie będą [ibid., s. 256].
czas prób i eksperymentów, okres, w którym ukazało
się około dwudziestu (być może zresztą więcej) pu-
2.5.Podsumowanie okresu 1800-1820
blikacji wzmiankujÄ…cych o zastosowaniu gliny w bu-
O ile lata 1774-1800 były okresem populary-
downictwie.
zacji niemal nieznanych u nas wcześniej  zachod-
nioeuropejskich metod budowania z gliny (zwła- 3.1.Artykuły o budownictwie z gliny w polskich
szcza z surowej cegły oraz z gliny ubijanej w szalun- czasopismach
kach), a lata 1821-1838 były, jak będzie wykazane w
Wspomniany wcześniej cykl artykułów w
następnym rozdziale, okresem poszukiwań coraz
 Dzienniku Ekonomicznym Zamojskim w latach
bardziej różnorodnych wariantów budownictwa z
1803-1804 stanowił zapowiedz
póz
niejszego szer-
gliny z uwzględnieniem technologii rodzimych, lu- szego, publicznego zainteresowania budownictwem
dowych, to dekada między rokiem 1800 a 1820 była
glinianym, którego wyrazem było kilkanaście małych
swego rodzaju buforem między tymi znacznie róż- i większych, a nieraz bardzo obszernych artykułów w
niÄ…cymi siÄ™ od siebie okresami: ludowe, rodzime bu- polskich czasopismach. Wspomniano o przedruku ar-
downictwo gliniane (np. strychulcowe, gliniano- tykułów Ksawerego Michała Bohusza w  Pamiętniku
plecione) ignorowano jeszcze jako kojarzÄ…ce siÄ™
Lwowskim w 1816 roku. Teksty o podobnej tematy-
jednoznacznie z nędzą polskiej wsi, zaś eksperymen- ce ukazywały się też w innych czasopismach, takich
towano z coraz bardziej popularnymi konstrukcjami
jak  Izys ,  Piast i  Dziennik Wileński .
propagowanymi przez architektów francuskich i nie-
ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009 93
J. S Z E WC Z Y K
Dziewięciostronicowy artykuł Hipolita Rum- włościanie bez wprawy i poprzedzającego uspo-
bowicza w  Dzienniku Wileńskim z 1821 roku pt. sobienia  czyliż nie jest to dowodem prostoty i nie-
Sposób budowania z ubitej ziemi [27] oraz tamże zaprzeczalnej łatwości w zastosowaniu rzeczonego
zamieszczony anonimowy, czterostronicowy artykuł sposobu? (...) Sposób ten budowania przyszedł do
pt. Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem nas z Francji, gdzie ziemne budowle od kilkuset lat
[4] nie były jedynymi poświęconymi budownictwu z w rozmaitych stawiane okolicach, do dnia dzisiej-
gliny w tym czasopiśmie, niemniej są dla nas szcze- szego w najlepszym utrzymują się stanie [9, s.75-
gólnie istotne, jako że zawarte w nich zalecenia 76]. Następnie Anicet Czaki porównuje metodę gli-
uwzględniały także rodzime, ludowe doświadczenia nobitą Sachsa, polegającą na ubijaniu ścian z gliny
budowlane. W tekstach  Dziennika Wileńskiego po rozrobionej z piaskiem i wodą (i ewentualnie z do-
raz pierwszy zwrócono się zatem w stronę wiedzy datkiem słomy), z metodą Cointeraux, polegającą na
ludowej  zwłaszcza w przypadku techniki budowa- silnym ubijaniu ścian z gliny w stanie półsuchym, za-
nia z gliny z wrzosem, znanej ponoć wcześniej w tem nierozrabianej wcześniej z wodą, dając zresztą
Kurlandii, na Litwie i na Białorusi. pierwszeństwo tej ostatniej. Pisze jednak:  w sto-
Kilka artykułów o glinianym budownictwie sownej teraz do budowania porze letniej wykonane
opublikowano w czasopiśmie  Izys Polska . Pier- zostaną w okolicy Warszawy doświadczenia ze skle-
wszy, anonimowy, ale dość obszerny, bo czterdzie- pieniami ubijanymi z pizy dla przekonania się, czy
stostronicowy, pod tytułem Prosty i doświadczony nie będą lepsze od sklepień ubijanych podług
sposób stawiania trwałych budowli mieszkalnych i Sachsa; doświadczenie to odkryje bez wątpienia
gospodarskich z surowey gliny, z rys. [24] ukazał się wiele ważnych okoliczności  raz dlatego, że wybór
w roku 1822. Co najmniej dwa inne opublikowano w lepszego materiału przyczynić się może do znaczne-
roku 1826  niejaki Treskow pisał o sklepieniach z go utrwalenia sklepień; po wtóre, że łatwiej i lepiej
gliny (pod takimże tytułem) [32], zaś architekt Ani- jest ubijać ziemię w naturalnej wilgoci, niż po-
cet Czaki opublikował jeszcze podobnie obszerny, przednio ugniecioną, czyli udeptaną; na koniec, że
dwuczęściowy artykuł poświęcony podobnemu za- upowszechnienie budynków z ziemnymi sklepienia-
gadnieniu [9], ale oparty na wcześniejszych pracach mi, tudzież łatwego, taniego i trwałego sposobu
pruskiego architekta A. Sachsa. Tu warto podać kilka stawiania ich, rokuje niemałe dla kraju naszego po-
wyjątków z artykułu Czakiego, jako że cała praca żytki  dla kraju po większej części licho zabudowa-
zawiera szereg informacji świeżych, nowych i świad- nego  już z powodu nieograniczonej niemal potrze-
czących o nieustających poszukiwaniach optymalne- by zabudowań gospodarskich wymagających więk-
go wykorzystania właściwości tego budulca, a także szych nakładów, już dla braku zdatnych w wielu
poświadcza dynamikę ruchu glinobudowlanego w miejscach rzemieślników i upartego ich obstawania
ówczesnej Polsce, a zwłaszcza  jak pisze Czaki   w przy sposobach, do których przywykli [9, s.79].
okolicach Warszawy [9, s.76]. Nie sposób wymienić wszystkich artykułów
Oto wybrane cytaty:  S. Sachs, autor umiesz- o budownictwie z gliny w polskich czasopismach
czonej w rocznikach Thaera rozprawy o sposobie z tamtego okresu, jednak za Feliksem Kucharzew-
budowania ścian z gliny deptanej i w części miesza- skim można jeszcze wspomnieć o anonimowym,
nej ze słomą, powtórne w tymże samym przedmio- dwudziestostronicowym artykule pt. Budowa wiejska
cie roku zeszłego wydał dzieło, zawierające co do w pizę, z ryc. w  Pamiętniku Roln. Technologicz-
samego sposobu budowania znaczne zmiany i ulep- nym z 1833 roku [5], oraz również anonimowym
szenia. Nie radzi on teraz, po wieloletnim doświad- krótkim tekście pt. Budowle wiejskie z glinianki w
czeniu, mieszać słomy, i naucza, jakim sposobem  Wiadomościach Handlowych i Przemysłowych z ro-
stawiane być mają budynki bez pował, z samej tylko ku 1838 [6].
gliny zlepione i bez sztucznego z drzewa, a tym sa-
3.2.Budownictwo gliniane w poradnikach
mym kunsztownego wiÄ…zania dachu. (...) Znany jest
architektonicznych
sposób budowania ścian z ziemi raczej tłustej niżeli
ZapoczÄ…tkowana przez Piotra Åšwitkowskiego
chudej; znane są również korzyści, jakie pod wzglę-
i powtórzona przez Sebastiana Sierakowskiego tra-
dem ekonomicznym z użycia tego materiału dla go-
dycja zamieszczania opisów budownictwa z gliny
spodarstwa wiejskiego wynikają. Mnóstwo budynków
(czasami nawet bardzo obszernych) w poradnikach
tego rodzaju pod nazwÄ… pizowych spostrzegamy w
i traktatach architektonicznych znalazła kontynuato-
okolicach Warszawy; tu i ówdzie stawiali je sami
94 ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009
BUDOWNICTWO Z GLINY W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE TECHNICZNEJ
rów również w latach dwudziestych i trzydziestych zbyt drogi. Sposób budowania z bitej ziemi podobny
XIX wieku. O budowlach glinobitych i technikach ich jest sposobowi z ziemi surowej, ale daleko prostszy
stawiania wspominał Mikołaj Rouget w Nauce bu- i oszczędniejszy. W stronach południowej Francji z
downictwa praktycznego [26] oraz w Budownictwie dobrym skutkiem statecznie jest używany, stawią
wiejskim czyli dorÄ™czniku dla gospodarzy [25, s.172- tam ziemiolite (en pisé) mieszkania, stodoÅ‚y i w
176], choć jak twierdzi Feliks Kucharzewski, ta dru- ogólności wszelkie budowle rolnicze, lecz w północ-
ga praca Rougeta nie wpłynęła zasadniczo na stan nych częściach tego kraju już się nie udaje tak do-
i techniki polskiego budownictwa wiejskiego:  w tej brze. U nas na Podolu i Ukrainie mógłby się udać i
bowiem podane zostały niektóre wzory zbyt trudne upowszechnić, bo do tego sposobu budowania powo-
do zastosowania u nas na wsi [18, s.20]. dować tam może, bardziej niż gdzie indziej, niedo-
Anicet Czaki, autor wspomnianego już artyku- statek drzewa, niebo łagodne i ziemia zdatna. Robo-
łu w  Izys Polskiej , napisał ponadto i opatrzył tabli- ta ścian z ziemi bitych ani zbyt tłustej, ani też chu-
cami obszerny album (liczący 112 stron oraz 24 od- dej potrzebuje ziemi, najlepszą będzie gliniasta ze
dzielnie oprawione tablice) pt. Wzory budowli wiey- żwirem pomieszana, a w ogólności każda rodzajna,
skich na 24 tablicach litograficznych, z wskazaniem nie nader wiele próchnicy mająca. Jak się używa i
zasad do oznaczania ich obszerności i obrachowania jaki do tej roboty potrzebny jest przybór, póz
niej
kosztów, oraz z dodatkiem nauki stawiania budowli opiszemy [23, s.45-46].
z ubijanej ziemi, wydany w 1830 roku ze środków Natomiast o budownictwie z ziemi ubijanej
Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji Podczaszyński pisał następująco:  do robienia zie-
[10]. Sam tytuł wskazywał, iż opisywane budowle miolitego muru (paries formaceos) usposabia się
mogły być wzniesione w technice budownictwa gli- ziemia przesiewając ją przez kratę, a wilgoć jaką
nobitego, którego zasady treściwie opisano i zilu- ma świeżo wydobyta z jamy bywa dostatecznym w
strowano. niej klejem; będzieli za sucha, tedy ją mlekiem wa-
W 1828 roku Karol Podczaszyński wydał w piennym raczej niż wodą zwilżyć należy. Mury zie-
Wilnie pierwszą, 188-stronicową część rozprawy o miobite robią się częściami w osobnych na to ro-
charakterze podręcznikowym pt. Początki archi- zjętnych skrzyniach; każda taka skrzynia składa się z
tektury dla użytku młodzi akademickiey [23], w któ- ram i tablic za ściany służących; niekiedy zamiast
rej próbuje podsumować dotychczasową wiedzę na ram używają szczególnych kruków żelaznych, z dołu
temat podstawowych sposobów budowania, także z i z góry skrzynię obejmujących, jaki jest wyobrażo-
gliny. Warto tu zacytować dwa fragmenty, jeden o ny we wzorze 16 pod literą AW taką skrzynię nasy-
budowaniu z surowej cegły, drugi o budownictwie panej ziemi na 3 lub 4 cale wciąż gruba warstwa
glinobitym, jako że poniekąd wyrażają one opinię ubija się dopóty, osobnej postaci tłoczkiem B nim do
epoki na temat takich sposobów wznoszenia budow- połowy ścienieje; sypie się warstwa druga, ubija, i
li. O ścianach z cegły surowej Podczaszyński pisał: tak dalej postępuje, aż się do wierzchu nie wypełni
 użycie cegły surowej do budowania znane było w skrzynia. Skrzynia bywa pospolicie na 5 łokci długa,
najodleglejszej starożytności i dotychczas trwa w na półtora wysoka, a na 24 cale dla ścian zwyczaj-
krajach gorących, gdzie w samym powietrzu wysy- nego budynku, w świetle szeroka. Bryły zatem poje-
chając, nabywa znacznej twardości. Witruwiusz po- dyncze, z których się składa mur ziemiolity, mają
wiada, jako Grecy i Rzymianie starożytni wiele bu- właśnie też same, co skrzynia, wymiary. Po ukoń-
dowali z cegły surowej i przepisuje sposób jej ro- czeniu jednej, rozbiera się cały skrzyniasty przybór,
bienia: najlepszą otrzymywano z gliny białej lub i składa tuż dalej do robienia drugiej bryły. Prze-
czerwonej, z piaskiem zmieszanej. Robić cegły wio- strzegać tylko należy, ażeby ściany końcowe każdej
sną albo w jesieni radzi, bo w tych obydwu porach bryły nachylone były do poziomu pod kątem 60
wysychają jednostajnie i powoli. Robione wśród lata stopni, a to, żeby się nawzajem lepiej wiązały. Gdy
schną po wierzchu nader prędko, dlatego też pęka- jedną opędziwszy w koło, zaczynamy drugą brył
ją, gdy wewnątrz utajona wilgoć przez stężałą sko- warstwę, spojenia ukośne tej drugiej ze spojeniami
rupę wydobywać się pocznie. Był zwyczaj i prawo w takimiż dolnej, dla większej mocy, nachylone być
Utyce nie prędzej używać cegły surowej, aż w dwa mają. Nim ściany ziemne wyprawimy wapnem, co
lata po jej zrobieniu. Cegła surowa w klimatach dla ich większej trwałości zwykle się robi, potrzeba
umiarkowanych rzadko jest dziś używana i to tylko im dać należycie wyschnąć, zostawiając nietynko-
na budowle mało znaczące i tam, gdzie jest opał wanymi najmniej przez sześć miesięcy. Uczyniliśmy
ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009 95
J. S Z E WC Z Y K
tu wzmiankÄ™ tylko o sposobie budowania z ziemi, WNIOSKI
lecz kto by o nim zupełnej potrzebował wiadomości, Na marginesie powyższych rozważań warto
znajdzie w dziele P. Cointeraux, niegdyś profesora zaznaczyć, iż w omawianym okresie budownictwo
budownictwa wiejskiego w Paryżu, stąd i nasi o tym z gliny zostało też prawnie usankcjonowane w prze-
sposobie piszący naukę brali. Wzór 16 pokazuje z ca- pisach obowiązujących w różnych częściach Polski.
łym przyborem skrzyni związek brył pojedynczych Np. Przepisy ogólne Policyi budowniczej dla miast w
ziemnych, z których się składa mur dopiero opisany Królestwie Polskiem z 26 września 1820 r. stanowiły,
[23, s.153-154]. iż  wystawienie domów drewnianych wtenczas tylko
może być dozwolonem, kiedy (...) zdatnej ziemi do
3.3.Koniec epoki
stawiania ścian w pizę czyli ziemię ubijaną nie ma.
Umownym zakończeniem owej  epoki bu-
(...) Dla bezpieczeństwa od ognia, między domami
downictwa glinianego ( epoki zdefiniowanej ponie-
znajdować się musi ściana przedziałowa murowana
kąd na potrzeby niniejszego artykułu, lecz nie bez
lub z pizy . W tymże zarządzeniu zauważono, że
przyczyny) była napisana w 1834 roku, a ponownie
 cegła z niedobrej wyrobiona gliny albo niedopalona
wydana także w roku 1839 broszura Kajetana Kras-
gorsza jest od cegły surowej 13, więc niewątpliwie
sowskiego pt. Sposób stawiania budowli gospodar-
dość często stosowano także surową cegłę glinianą.
skich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych dachem nie-
Druga uwaga dotyczy rozpowszechnienia roz-
palnym [14]. Była to pozycja szczególna, bo zawie-
maitych technik lepiankowych w tradycyjnym bu-
rała bardzo dokładny opis metody budowania zie-
downictwie ludowym. Otóż w omawianym okresie
miobitego, opartej na ludowych tradycjach budow-
znajdujemy wzmianki potwierdzające powszechność
nictwa z gliny wzmacnianej chrustem i wrzosem.
budownictwa lepiankowego, co zauważył Czesław
Podobną metodę krótko opisano już we wzmianko-
Witold Krassowski:  wiemy, że koło 1806 roku 
wanym wcześniej artykule Budowanie wieyskie z gli-
przyciesie, kilka albo kilkanaście słupków, płatwy,
ny surowey z wrzosem [4] w  Dzienniku Wileńskim
kilka par krokiew, kilkanaście łat, słomy snopków
z 1821 roku, teraz jednak, tj. w roku 1834, a potem
kilka i który wóz wikliny składają materiał cały na
1839, Krassowski podawał coraz bardziej dokładny i
pomieszczenie jednej lub więcej familii z całymi ich
coraz doskonalszy jej opis. Ukazanie się, a następnie
ziemiopłodami w okolicach np. Proszowic  niekiedy
powtórzenie tej książki oznaczało więc początek
widzieć w Krakowskiem całe folwarki prócz miesz-
kształtowania się prawdziwie polskich tradycji bu-
kania Ekonoma dopiero co wspomnianym sposobem
dowania z gliny, a zarazem było przejawem zdecy-
są stawiane  powały nawet w wielu miejscowo-
dowanego wychodzenia poza ramy nakreślone przez
ściach są tylko z chrustu plecione i gliną tak ze
teoretyków i praktyków zagranicznych, takich jak F.
spodu jak z wierzchu są lepione  i że wtedy nie
Cointeraux, J. Rondelet, A. Rosier, M. Goiffin, D.
drewnu, lecz glinie  wielka część Krakowskiego
Gilly, S. Sachs albo Maurer. Aczkolwiek formalnie
winna byt swoich wiosek; chatki sklecione z chrustu
okres objęty rozważaniami w ramach niniejszej roz-
a czasem plecionek słomianych polepiane gliną i
prawy zamyka rok 1838  rok opublikowania anoni-
wewnÄ…trz i zewnÄ…trz mieszczÄ… w sobie i ludzi i by-
mowego artykułu Budowle wiejskie z glinianki w
dlęta; trwają po lat kilkadziesiąt (Budownictwo
 Wiadomościach Handlowych i Przemysłowych , po
Wieyskie,  Dziennik Gospodarski Krakowski 1806,
którym nastąpiła kilkuletnia przerwa w ciągłym do-
s.80). W r. 1810 też i w Warszawie Staszic stwier-
tÄ…d zainteresowaniu budownictwem glinianym [6],
dził, że  włościan w okręgu naszym chaty z chrustu,
ale ta przerwa była w istocie jedynie krótkim prze-
z trzciny albo słomy plecione (Stanisław Staszic, za-
rywnikiem, bo w lata czterdzieste, a zwłaszcza
gajenie posiedzenia Towarzystwa Warszawskiego
pięćdziesiąte XIX wieku polska myśl architektoniczna
Przyjaciół Nauk, Rocznik Tow. Warsz. Przyj. Nauk
i budowlano-techniczna wchodzi z kolejnymi pomy-
IX, 1816, s.32]) [15, s.83].
słami, kolejnymi budowlami i licznymi nowymi arty-
Jak wspomniano, dopiero koniec lat trzydzie-
kułami rozwijającymi teorię budownictwa glinianego
stych XIX wieku przyniósł poważne zainteresowanie
już nie tylko w oparciu o wzorce francuskie i nie-
budownictwem glinianym ludowym, lecz trzeba wy-
mieckie, lecz także obficie czerpiąc z rodzimych
raz
nie zaznaczyć, iż już wcześniej, to jest w oma-
tradycji budowlanych.
13
Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego.
Część I: Gospodarstwo miejskie (t.II), Drukarnia Jana Jawor-
skiego, Warszawa 1866, s. 345 i 349.
96 ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009
BUDOWNICTWO Z GLINY W DAWNEJ POLSKIEJ LITERATURZE TECHNICZNEJ
wianym tu okresie zauważalny był wyraz
ny  w pew- budowania (z cegły surowej) na posiedzeniu publ.
Tow. Kr. Warsz. Przyj. Nauk d. 30 kwietnia 1811 r.
nym stopniu świadomy, lecz bardziej intuicyjny 
(przedruk w:  Roczn. Towarzystwa Warszawskiego
podziw dla ludowej wiedzy, dla przekazywanej z po-
Przyjaciół Nauk , t.IX/1816, s. 258-262).
kolenia na pokolenie tradycji użycia prostego mate-
4. Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem.
 Dziennik Wileński 1821, t.II, s.465-468.
riału, jakim była glina. Dwa poniższe cytaty oddają
5. Budowa wiejska w pizę, z ryc.  Pamiętnik Roln.
ów podziw najbardziej wyraziście. Piotr Aigner pisał:
Technolog. 1833, t.XI, s.84-102.
 w tej mojej przedsięwziętej pracy zwracam Archi-
6. Budowle wiejskie z glinianki.  Wiadomości Handlowe
tekturę do pierwszych potrzeb życia, zwracam ją do
i Przemysłowe 1838, s.918-920.
7. Cointeraux F. (1790, 1791), Ecole d'Architecture
z
ródła, z którego powstała. (...) Znajdzie i teraz
Rurale, ou leçons par les quelles on apprendra soi-
baczne Architekta oko w wiejskich pomieszkaniach
mÄ™me Ä… bâtir solidement les maisons de plusieurs
pierwsze zasady wspaniałej architektury [1, s.5-6].
étages avec la terre seule, ou autres matériaux les
Zaś Kukolnik i Gutkowski twierdzili nawet, iż  jest plus communs et du plus vil prix. Paris.
8. Cointeraux F. (1800), Szkoła budowli wiejskiej, czyli
rzeczą niezawodną, że najprostszy jakowy sposób, a
sposób jak stawić mocne i trwałe od wielu pięter
przez to najlepszy, zostaje zakopany na wsi, gdzie
domy z ubitej szczerej ziemi lub innych pospolitych
dowcipny geniusz wynalazł go. Wieleż to jest i w na-
i tannych materyałów, wynaleziony od L. P.
szym kraju szczególnych i zadziwiających wynalaz- Franciszka Cointeraux, skrócony dokładnie i wiernie.
Drukarnia Coll. Soc. Jesu, Połock, 1800 (wyd. II 
ków, które nawet w sąsiedniej wsi już nieznane są,
1808).
a które pierwsze Towarzystwa Rolnicze Europy za-
9. Czaki A. (1826), Nowy sposób budowania sklepień
dziwiłyby może [20, s.1211].
ziemnych podług zasad S.Sachs król. prusk.
budowniczego w Berlinie.  Izys Polska czyli dziennik
W drugiej połowie XIX i pierwszej XX wieku
umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł,
ów podziw zaowocuje jeszcze większym rozwojem
poświęcony krajowemu przemysłowi tudzież
glinianego budownictwa, którego ostatecznym rezul-
potrzebie wieyskiego i mieyskiego gospodarstwa ,
tatem będzie kilkadziesiąt rozmaitych technik bu- t.II, cz.1, nr 5, s. 76-100 i 153-160.
10.Czaki A. (1930), Wzory budowli wieyskich na 24
dowlanych zwiÄ…zanych z zastosowaniem gliny oraz
tablicach litograficznych, z wskazaniem zasad do
innych niskobudżetowych materiałów budowlanych.
oznaczania ich obszerności i obrachowania kosztów,
Powstanie cała teoria budownictwa z materiałów lo-
oraz z dodatkiem nauki stawiania budowli z ubijanej
kalnych. Ale podstawy do tego przyszłego rozwoju ziemi, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i
Policji, Warszawa.
wypracowano już w latach 1774-1838.
11.Hempel J. (1803), O sposobie budowania z ubitey
ziemi czyli stawiania ścian ziemnych długo trwałych
LITERATURA14
i od ognia bespiecznych osobliwie dogodnych oko-
1. Aigner P. (1978), Budownictwo wieyskie z cegły
licom niedostatek drzewa cierpiÄ…cym, Druk. J. C. K.
glino-suszoney, Drukarnia Piotra Zawadzkiego, War-
Mci XX. Trynitarzów, Lublin.
szawa 1791 (reprint: Artys, Warszawa 1978).
12.Kelm T. (1996), Architektura ziemi. Tradycja i
2. Bohusz M. Ks. O budowli włościańskiey, trwałey,
nowoczesność, Wydawnictwo MURATOR, Warszawa.
ciepłey, tanney, od ognia bespieczney i do kraiu
13.Kluk K. (1797), Rzeczy kopalnych, osobliwie
naszego przystosowaney. Dziełko z umieszczeniem w
zdatnieyszych, szukanie, poznanie i zażycie, t. I: O
nim rozbioru rozpraw odpowiednich w tymże przed-
rzeczach kopalnych w powszechności, o wodach,
miocie przesłanych Królewsko-Warszawskiemu
solach, tłustościach ziemnych i ziemiach, Drukarnia
Towarzystwu Przyjaciół Nauk / przez Xawiera Mi-
XX Scholarum Piarum, Warszawa.
chała Bohusza napisane i z woli tegoż Królewskiego
14.Krassowski K. (1834), Sposób stawiania budowli
Towarzystwa Przyjaciół Nauk do druku podane. W
gospodarskich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych
druk. sukcessorek Zawadzkich, Warszawa 1811.
dachem niepalnym, wyd. I, nakład i druk Marci-
(przedruk:  Roczn. Towarzystwa Warszawskiego
nowskiego, Wilno 1834; wyd. 2 nakładem Rubena
Przyjaciół Nauk , t.IX/1816, s. 59-97; także w:  Pa-
Raf. Księg. Wileń., Wilno 1839.
miętnik Lwowski , t.II, nr 8 (1816), s. 308-324; także
15.Krassowski W. (1957), Problemy regionalizacji w
wydanie II: Warszawa 1816).
studiach nad zabudową wsi, [w:] Ze studiów nad
3. Bohusz M. Ks. (1816), Zdanie sprawy o próbie
budownictwem wiejskim ( Prace Instytutu UiA rok
uczynionej w Wilanowie co do nowego sposobu
VI z.1.16), Warszawa 1957, s. 55-101.
16.Kucharzewski F. (1834), Bibliografia polska
techniczno-przemysłowa: obejmująca prace druko-
14
Nie do wszystkich wskazanych tu pozycji udało się autorowi
wane oddzielnie, w czasopismach lub znane z
dotrzeć; informacje o niektórych z nich pozyskano pośrednio, tj.
rękopisu, we wszystkich działach techniki i prze-
z innych publikacji. Tym niemniej w trosce o merytorycznÄ…
mysłu, do końca 1874 roku, nakład Redakcyi
kompletność i zwartość niniejszej rozprawy autor postanowił
PrzeglÄ…du Technicznego, Warszawa 1894.
wykroczyć poza przyjętą w nauce regułę zamieszczania w bi-
17.Kucharzewski F. (1904), Czasopiśmiennictwo tech-
bliografii wyłącznie prac znanych i dostępnych autorowi. Dlate-
go zamieszczono wszystkie publikacje z lat 1774-1832, zwią- niczne polskie przed rokiem 1875, Księgarnia E.
zane z budownictwem glinianym.
ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009 97
J. S Z E WC Z Y K
Wendego i S-ki, Warszawa 1904 (odbitka z  Prze-
glÄ…du Technicznego , numery 10-22/1904).
18.Kucharzewski F. (1911), Piśmiennictwo techniczne
polskie, t. 1, Architektura. Inżynierya z miernict-
wem. Księgarnia E. Wendego i S-ki, Warszawa 1911.
19.Kukolnik B. i Gutkowski W.(?) (1803), Budownictwo
wieyskie. O ziemi albo massywacyi do formowania
wątła ziemnego.  Dziennik Ekonomiczny Zamoyski
nr 10 (paz
dziernik), s. 951-976.
20.Kukolnik B. i Gutkowski W. (?) (1803), Budownictwo
wieyskie. Sposób formowania wątła ziemnego.
 Dziennik Ekonomiczny Zamoyski nr 12 (grudzień),
s.1187-1211 i tabl. na s.1233.
21.Liske X. (1876), Cudzoziemcy w Polsce, nakładem
Gubrynowicza i Schmidta, Lwów.
22.Plan podług którego urządzona szkoła robienia bi-
tych z ziemi budowli i Ukaz 3/17 Septembra 1797 r.
23.Podczaszyński B. (1828), Początki architektury dla
użytku młodzi akademickiey. Część 1. Wilno.
24.Prosty i doświadczony sposób stawiania trwałych
budowli mieszkalnych i gospodarskich z surowey gli-
ny, z rys.,  Izys Polska 1822, t.II, s.414-454.
25.Rouget M. (1828), Budownictwo wiejskie czyli
doręcznik dla gospodarzy, druk Zawadzkiego i Wę-
ckiego, Warszawa.
26.Rouget M. (1827), Nauka budownictwa praktycz-
nego czyli Doręcznik dla buduiących : obeymujący
nayłatwieysze sposoby wyrachowania z dokładnością
ilości materyałów potrzebnych do stawiania różnych
budowli, i szczegółowe opisanie wszelkich prawideł
iakie w wykonaniu takowéy iak nayÅ›ciÅ›léy zacho-
wywać wypada / zebr. i ułoż. w dwóch częściach
przez M. Rouget P.K.J. i W.W.P., druk Zawadzkiego i
Węckiego, Warszawa.
27.Rumbowicz H. (1821), Sposób budowania z ubitey
ziemi, z rys.  Dziennik Wileński t.II, s.79-87.
28.Sierakowski S. (1812), Architektura obeymujÄ…ca
wszelki gatunek murowania i budowania, t. I, II,
Kraków.
29.Sierakowski W. (1797), Do Architektury w częściach
II wydaney dla powszechnego użytku względem
materyałów na budowle przydatne potrzebne
wiadomości, Kraków.
30.Szewczyk J. (2008), Stan badań nad budownictwem
z gliny w Polsce i na Podlasiu.  Ciechanowiecki
Rocznik Muzealny t. 4, Muzeum Rolnictwa im. ks. K.
Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec, s. 235-259.
31.Åšwitkowski P. (1793), Budowanie wieyskie
dziedzicom dóbr y possessorom, toż wszystkim,
iakążkolwiek zwierzchność po wsiach y miasteczkach
maiÄ…cym, do uwagi y praktyki podane. Edycja druga,
nakładem Michała Grolla, Warszawa, [I wyd. 1782].
32.Treskow (1826), O sklepieniach z gliny,  Izys Pol-
ska , t.I, s.12-21.
Opracowanie jest częścią i rezultatem pracy badawczej wła-
snej nr W/WA/5/09 realizowanej przez autora w 2009 roku w
Zakładzie Urbanistyki i Planowania Przestrzennego, na Wydzia-
le Architektury PB.
98 ARCHITECTURAE et ARTIBUS  1/2009