ANTROPOLOGIA POSTMODERNISTYCZNA
NOWE KIERUNKI BADAC

Wojciech J. Burszta i Krzysztof Piątkowski, O CZYM
OPOWIADA ANTROPOLOGICZNA OPOWIEŚĆ,
1994.
Ą� Tytułowe zagadnienie jest na tyle złożone i
wieloaspektowe, że nie wypracowano jeszcze jednego
stanowiska.
Ą� Antropologia kulturowa, zwana również
antropologią społeczną, etnologią etc.  to
dyscyplina naukowa stanowiąca ogólną płaszczyznę
dla innych nauk traktujących o kulturze i jej
fenomenie.
Ą� Antropologia w kręgu swoich zainteresowań postawiła
wszelką kulturową  inność , odmienność, wypracowała
własną nomenklaturę (zbudowała własny słownik pojęć)
oraz swoisty język naukowy (język narracji naukowej).
Ą� Zwraca się także uwagę na specyficzny typ wrażliwości
postrzegania świata w antropologii, co wynika z
zestawienia różnych punktów widzenia.
Ą� Celem antropologii jest taka interpretacja kultury
(symbolicznej), która jest interpretacją z punktu widzenia
outsidera, ale w pełni świadomego swojej pozycji/sytuacji.
Chodzi ot o, by badacz przybrał stanowisko osoby
zupełnie nieznającej badanej materii.
Ą� Postawa taka ma doprowadzić do powstania
takiego obrazu kultury, który pochodzi od
rudymentów (początków, podstaw) tej kultury.
Ą� Antropolog wychodzi z założenia, że nic nie jest
powtarzalne, jakiekolwiek podobieństwa to
tylko ułuda. Dla antropologa wszystko ma
status unikatu: nie ma dwóch takich samych
kultur, dwóch takich samych społeczeństw.
Ą� O ludziach mówi się, że są uwikłani w
konwencje kulturowe; nie mówi się o człowieku
jako o istocie wykraczającej poza te konwencje.
Ą� W antropologii funkcjonuje stałe  zadziwienie nad
ludzką działalnością i intencjonalnością. Dotyczy to
zarówno  naszej kultury, jak i kultury dalekich ludów
pierwotnych.
Ą� Definiowanie zjawiska jako odmiennego powoduje
powstawanie problemów epistemologicznych,
lingwistycznych, etycznych.
Ą� Takie trudności natomiast  w ramach samorefleksji
badaczy kultury  prowadzą do postawienia pytania o
miejsce antropologów i samej antropologii w
świecie, który opisują, ale i w którym funkcjonują.
Ą� Tworzy się pewien dualizm:
��badanie nowości, odmienności,
��samorefleksja antropologiczna,
który doprowadził do tego, że sama antropologia jako
dziedzina naukowa (obok kultury) staje się
przedmiotem badań.
Ą� Dyskurs samodefiniujący/samorefleksyjny w
obrębie antropologii odnosi się do postmodernizmu 
trendu mocno widocznego we współczesnej
humanistyce. Antropologia wydaję się być dyscypliną,
za pomocą której można wyjaśniać  o co chodzi w
postmodernizmie .
Ą� Postmodernizm:
v�neguje modernistyczne prądy w fotografii, literaturze,
sztuce;
v�antropologia dorzuca problem  zewnętrza :
 nauka i kultura modernizmu opisywała innych przez
pryzmat  my i ten modernistyczny opis uważały za
jedyny prawdziwy, obowiązujący w kręgu kultury
zachodniej i poza nią;
- antropologia postmodernistyczna  świat jest tak
złożony, że trudno go pokazywać z jednej
perspektywy; stąd unika się rozwiązań arbitralnych,
 monopolizujących ; jest to tym bardziej zasadne, że
zatarł się podział na CENTRUM i PERYFERIA.
�� modernizm  zaufanie do epistemologii, czyli nauki o
poznaniu;
�� postmodernizm  kultura nowożytna w koncepcji
postmodernistycznej pozbawiona jest poziomu
epistemologicznego, czy kanonom nauki, który je wyróżniał;
w ten sposób dokonuje się decentralizacja na płaszczyz
nie
zmysłowej;
v�a zatem kultura nowożytna zrównuje się z innymi kulturami
 świat jest mnogi, ma kilka partykularnych wersji;
v�Richard Rorty w tym kontekście używa metafory  monady
(Leibniz). W świecie mamy generalnie dwa typy monad
kulturowych:
1. zamknięte, ksenofobiczne, etnocentryczne;
2. otwarte na wpływy z zewnątrz.
Ą� W tym kontekście pojawia się zadanie dla
antropologów ( koneserzy zróżnicowania ):
zachęcić zamknięte monady do wejścia w
interakcje z monadami aksjologicznie i stylowo
odmiennymi (podejście filozoficzne).
Ą� Antropologia zyskuje na znaczeniu wśród
przedstawicieli innych dziedzin (filozofia). Sami
antropolodzy natomiast mają trudności, jak
umiejscowić antropologię wśród nauk
postmodernistycznych.
Ą� Tytułowa opowieść antropologiczna opierała
się na przekonaniu, że istnieje relacja
obiektywnego dystansu międzykulturowego,
która uwzględniała różnice między badaczem a
badanym, poznającym a poznawanym.
��Bronisław Malinowski głosił, że tworzy nową
jakościowo dyscyplinę, że sam formuje i narzuca
badanym własną wizję kultury  kreuje badaną
rzeczywistość.
��Obecnie antropologia stale wątpi w możliwości
nauki, w jakiekolwiek teorie i metody badawcze.
Ą� Te różnice między światem kulturowym Malinowskiego a
obecnym dostrzegł Clifford Geertz:
��zmiany między światem pierwotnym, tradycyjnym a
współczesnym są ogromne;
��upadek kolonializmu wpłynął znacząco na sytuację
badaczy i badanych;
��sami badacze też zmienili stosunek do swojej działalności;
nie wierzą bezgranicznie w tzw. pewne fakty, sceptycznie
podchodzą do miejsca antropologii wśród nauk
humanistycznych;
��upadek kolonializmu dał niejako początek nowej epoki 
upadek imperializmu, zanik podziału na metropolie i ich
posiadłości; przestał obowiązywać podział na życie TU i
TAM.
Ą� Wg Geertza w obecnej niejednorodnej sytuacji teoria
antropologiczna ulega  detronizacji i
zanegowaniu . Jednak te teorie  a raczej ich
fragmenty  są zaczynem dla nowych kierunków,
zwanych opowieściami antropologicznymi:
ż� nakierowana na samą antropologię  we wszystkich
badanych zjawiskach poszukuje się samorefleksji,
metarefleksji; metaforycznie określane jest to jako
przejście od prometeizmu do narcyzmu;
ż� antropolog  postmodernista często sięga do pokrewnych
dziedzin, by poszukać tam inspiracji i recepty na
zwątpienie w poznawczą moc nauki.
Ą� PARADOKS:
��w latach 60. to językoznawcy i literaturoznawcy
wczytywali się w L�vi-Straussa ( papież
strukturalizmu ), by w swojej pracy
wykorzystywać pewne antropologiczne
inspiracje;
��obecnie badacze kultury porzucają metody i
teorie nauk społecznych na rzecz retoryki,
tradycyjnego piśmiennictwa. Uważają, że studia
i badania antropologiczne są ściśle powiązane z
tradycją piśmiennictwa i również podlegają
interpretacji gatunkowej.
Ą� współczesna opowieść antropologiczna  zakłada
potrzebę odniesienia się do współczesności, wiedzy o
niej; to jest zadanie badacza kultury. Taki rodzaj
opowieści antropologicznej ma niespójny charakter i
cechuje ją pewna warunkowość.
Ą� Chodzi tu o połączenie w sensowną, harmonijną całość
dwóch warunków:
1. zwrot ku przeszłości  relacja tego, co się zdarzyło w
kulturze i nauce modernistycznej, a co doprowadziło
do powstania pewnego oglądu świata przez
antropologię kultury;
2. odniesienie do bieżącej dyskusji
postmodernistycznej
Ad. 2. odniesienie do bieżącej dyskusji postmodernistycznej:
�� cechą tej dyskusji jest to, że trzeba któreś stanowisko wybrać
albo przynajmniej opowiedzieć się na rzecz któregoś z nich;
�� kluczowe dla badaczy-antropologów jest wyzbycie się postawy
obiektywnego obserwatora; współczesny antropolog jest
uczestnikiem zjawisk, które naukowo opisuje, a najczęściej dzieje
się tak, gdy polem badań jest najbliższe badaczowi środowisko;
�� wcześniej antropologia zajmowała się tylko odmiennością
zewnętrzną, dopiero niedawno nastąpił zwrot ku zjawiskom
dostępnym na co dzień, a też odmiennym;
�� okazało się, że nie tyle przedmiot badania, co cel i sposób
stawiania pytań jest ważny i atrakcyjny.
Ą� Antropologia zajmuje się zatem kulturą wg
własnych zasad,  po swojemu , dostrzegając
problemy, które innym naukom umykają.
Ą� Współczesną opowieść antropologiczną można
porównać do  ironicznego doświadczenia
kultury (Rorty), które cechuje aktywność i
samokrytyka. Prowadzi to do pobudzenia
wyobraz
ni i swoistej ironii, przy zachowaniu
kontaktu z otoczeniem, rzeczywistością.
Ą� W kontekście opowieści antropologicznej pojawia się
nowa wizja kultury:
��kultura dzisiaj  to już nie tradycja, którą trzeba
bezgranicznie cenić, ale zbiór pewnych kodów,
poddawanych przeróżnym przetworzeniom;
��antropologia stara się mówić nowym językiem nowej
kultury;
��wiedza o kulturze ujawnia swoje estetyczne oblicze 
piękno i brzydota są obiektem zainteresowania;
relatywistyczny stosunek do sztuki, np. antropologia
nie odmawia piękna przedmiotom, które są w danym
momencie modne i które są wytworami kultury
masowej.
Ą� WNIOSKI  O czym opowiada antropologiczna
opowieść ?
v�O kulturze widzianej przez pryzmat zdziwienia,
zachwycenia nad tym, co oczywiste, trwałe, ale
co możemy dostrzec we współczesnych
zjawiskach.
v�Antropologia to pewnego rodzaju matryca
(wspólny mianownik), która pozwala opisywać
zarówno klasyczne plemiona pierwotne, jak i
samą antropologię i antropologów.
v�Antropologiczna opowieść to jedna z
możliwych opowiastek o kulturze, w której
żyjemy, którą poznajemy i która determinuje
nasze plany i dążenia.
Ą� Opowieść mówi o sprawach, które napotyka
badacz kultury wtedy, gdy nie odrzuca
teraz
niejszości i rzeczywistości, gdy wychodzi
poza utarty szlak akademickiego
rozumowania.
 KONSTATACJA
v�Gdyby nie było kultury, nie byłoby
antropologii, bo nie miałaby, co badać.
v�Ale gdyby nie antropologia, inaczej
odbieralibyśmy kulturę i inaczej byśmy o niej
mówili i pisali.
Ą� Postmodernizm  określenie to po raz
pierwszy zostało użyte w 1946 roku przez
Arnolda J. Toynbee, a od lat 70. XX w. jest
powszechnie stosowane na określenie kultury
zachodniej zniechęconej do rozumu, metod
naukowych i wiary w postęp.
Ą� Pojęcie postmodernizmu jest pojęciem
wielowymiarowym, nie do końca
sprecyzowanym.
Ą� Trudno znalez
ć cechy jednoznacznie
definiujące ten termin. Postmodernizm
obejmuje zjawiska:
��artystyczno-estetyczne;
��filozoficzne;
��odnoszące się do szerszego kompleksu zjawisk
kulturowych;
��odnoszące się do kształtu i ewolucji
nowoczesnych społeczeństw;
��odnoszące się do procesów dotyczących całego
globu.
Ą� Terminu tego nie można rozpatrywać bez odniesienia
do modernizmu, czyli nowożytności. Według Maxa
Webera z modernizmem wiążą się następujące
elementy:
�� odczarowanie świata polegające na jego intelektualizacji
i racjonalizacji oraz odejściu od religijnych interpretacji
otaczającej rzeczywistości;
��odrzucenie religii lub sprowadzenie jej do roli czynnika
pomnażania bogactwa w myśl kalwinowskiej doktryny
predestynacji;
��uznanie rozumu za siłę samodoskonalącą ludzkie życie;
��podkreślenie roli nauki jako czynnika , który może
rozwiązać wszystkie problemy ludzkości.
��Dziewiętnastowieczna antropologia zajmowała się kulturą
ludzkich społeczeństw i silnie wiązała się z modernizmem.
Spór wokół modernizmu i postmodernizmu rozpoczął
się od pracy Jeana Francoisa Lyotarda z 1979 r.  La
condition postmoderne .
��W antropologii ewolucjonistycznej kategoria kultury była
cechą konstytutywną, ściśle związaną z rozumem jako
rodzajem celu, wyznacznika dla całego gatunku ludzkiego.
Początkowo kultura dotyczyła linearnego procesu rozwoju
społeczeństw, ale już na przełomie XIX i XX wieku
pojęcia kultura zaczęto używać dla określenia wielości
światów, ich odrębności i znaczenia tej odrębności.
Ą� Współczesna antropologia kulturowa według wielu
nadal opatrzona jest modernistyczną wiarą w siłę
rozumu jako cechy kultury Zachodu. Od lat 70. XX w.
zjawiska kultury znalazły się w polu zainteresowania
przedstawicieli nauk społecznych. Kultura została
potraktowana jako:
��przedmiot badań,
��kategoria określająca naturę rzeczywistości
współczesnego świata.
v�Zwrócono uwagę na rolę czynników kulturowych,
które wyjaśniają tożsamości współczesnych
społeczeństw.
Ą� Debata o relacje między współczesną socjologią a
postmodernistyczną antropologią wiąże się z debatami dotyczącymi
postmodernizmu.
v� Zdaniem Baumana różnice między ponowoczesnością a nowoczesnością
dotyczą przede wszystkim przemiany w sposobie myślenia o kulturowej
naturze współczesności.
v� Obecnie mamy do czynienia z zachwianiem ładu aksjologicznego, brak
jednolitej, niekwestionowanej hierarchii wartości, kulturę cechuje
pluralizm, który dotyczy pojmowania tradycji, uniwersów
znaczeniowych i sposobów życia. Taki pluralizm uniemożliwia
traktowanie kultury całościowo, uniemożliwia poszukiwanie
obiektywności czy pewności w życiu społecznym.
v� Bauman uważa, że postmodernizm jest systemem społecznym ze swoją
własną logiką, zastępującą tradycyjne kapitalistyczne społeczeństwo.
Postmodernizm dotyczy nie tylko wymiaru artystycznego, kulturowego,
ale głębszych przeobrażeń współczesnego świata.
v�Zdaniem Lyotarda ponowoczesność można
traktować jako pewien rodzaj ładu
społecznego, który wynika z transformacji
dokonujących się w sferze zjawisk
kulturowych. Podkreśla on, że wiedza ulega
zmianie, gdy społeczeństwa wchodzą w erę
postindustrialną , a kultura w epokę
ponowoczesną.
v�J. Baudrillard uważa, że :
��wszystko jest obecnie kulturowe, a kultura narzuca
hiperrealistyczny ład;
��kultura postmodernistyczna jest kulturą, w której brak
zasadniczego rozróżnienia pomiędzy kulturą
artystyczną (high culture) i kulturą popularną,
pomiędzy pozorem a rzeczywistością;
��mówi o społeczeństwie, w którym dochodzi do
implozji unicestwiającej wszystkie podziały, w którym
rzeczywistość staje się hiperrealnością a symulakry
uchodzą za to, co rzeczywiste;
��w świecie symulakrów została złamana granica
między rzeczywistością i wyobraz
nią;
��w kulturze postmodernistycznej mamy do
czynienia z czarną dziurą, która wchłania
wszystkie informacje, przekazy, komunikaty, co
sprawia, że wszystko sukcesywnie pozbawiane
jest znaczenia i to unicestwianie znaczenia jest
podstawowym procesem charakteryzującym
kulturę ponowoczesności. Czarna dziura to
metafora społeczeństwa, które zalewane jest
przez mass media bezwartościowymi
informacjami, informacjami pozbawionymi
znaczenia. Ponowoczesność to szczególny
stan kultury nasyconej znakami i przekazami.
v�Dla Jamesona postmodernizm jest wyrazem
kulturowej logiki póz
nego kapitalizmu i
kultura postmodernistyczna musi być
rozpatrywana w powiązaniu ze
społeczeństwem konsumpcyjnym.
Zdefiniowanie kultury postmodernistycznej:
��załamanie się hierarchicznego podziału na kulturę
elitarną i kulturę masową;
��otwartość form prowadząca do eklektyzmu;
��negowanie twórczego monopolu artysty;
��dewaluacja oryginału jako produktu kulturowego;
��destrukcjonizm polegający na dążeniu do negowania,
demaskowania, demitologizowania, podważania i
kwestionowania całej zastanej kultury  uwolnienie
się od obciążeń starego porządku, restrykcji i
przymusu tradycyjnego reżimu kulturowego na rzecz
wolności, różnorodności, niedookreśloności;
��antyscjentyzm  polegający na odrzuceniu priorytetu
nauki wśród innych dziedzin szeroko pojętej kultury 
krytyka patrzenia na naukę w kategoriach postępu i
rozwoju;
��pluralizm metodologiczny  dopuszczalna
nieprzejrzystość problematyki, ambiwalencja ocen,
niezgodność opinii, wielość stylów myślenia;
��odrzucenie przez współczesną sztukę zadania
tworzenia reprezentacji rzeczywistości (sztuka
 mówi coś o rzeczywistości i jednocześnie ujawnia
swój pluralistyczny charakter, co prowadzi do
rozproszenia obiektywności, co jest traktowane jako
kulturowe doświadczenie postmodernizmu).
v�Zdaniem Lasha  postmodernizm czyni
problematyczną rzeczywistość , w nasze
doświadczenie wkrada się chaos, poczucie
niestabilności i kruchości bytu. W sferze
produkcji i konsumpcji znaczeń uwidacznia
się istota ponowoczesności. Postmodernizm
oznacza dominację obrazu nad słowami i
bezpośredniego wrażenia nad znaczeniem.
v�Lyotard w  Kondycji ponowoczesnej próbuje
odpowiedzieć na pytanie o przemiany, jakim będzie
podlegać wiedza pod wpływem nowych technologii
informatycznych we współczesnych społeczeństwach
poprzemysłowych:
�� w społeczeństwach postindustrialnych technologia i
wiedza należą do podstawowych środków
regulujących organizację społeczną;
��W postmodernizmie wiedza traci swą jedność, gdyż
brak jednolitych reguł ją uprawomocniających, stąd
też postmodernizm to koniec epoki metanarracji
(wielkich opowieści).
v�Featherstone uważa, że w przypadku nauk
społecznych socjolog teoretyk został
zmuszony do uznania:
��wielości kultur,
��wielu tradycji,
��wielu  światów przeżywanych ,
��różnorodności języka.
Ą� Badacz przestał szukać punktu
pozwalającego zredukować je do jednej
kultury.
v�Anna Wyka uważa, że :
��antropologiczny dyskurs zakorzeniony jest w
dwóch odmiennych uniwersach kulturowych:
 naszym i  ich  jest pomiędzy nimi.
��ostatecznie to jednak antropolog decyduje o
tym, jak zdefiniuje rzeczywistość, którą odkrył;
��antropolog musi dokonać  decentracji statusu
kultury, do której należy, musi również tak
potraktować pojęcia wprowadzone na jej
gruncie i służące za punkt odniesienia w procesie
poznawania kultur, które często traktowane są
jako peryferyjne wobec kultury europejskiej.
Ą� Postmoderniści uważają, że kluczową
metodą odpowiedzialnego dyskursu
kulturowego powinna być dekonstrukcja,
według której świat czy tekst można jedynie
interpretować a jego różnorodne
reprezentacje są równoważne poznawczo i
żadna z nich nie ma prawa wyłączności
poznawczej (absolutności).
Ą� Trudności stojące przed współczesną
antropologią:
ż�czy antropolog  bezpiecznie osadzony w swojej
kulturze może skutecznie penetrować warstwy
obcej kultury?
ż�czy antropolog  oddaje głos kulturom, które są
nieme ?
Ą� Współczesna antropologia krytykuje kulturowy
holizm, czyli pojmowanie kultury jako  podzielanych
znaczeń, norm, publicznych zachowań . Proponuje
wizję kultury wewnętrznie niejednorodnej,
stanowiącej zlepek samodzielnych, heterogenicznych
a nawet przeciwstawnych sobie form, praktyk i
zasobów kultury.
v�Naczelne kategorie opisujące kulturę
ponowoczesną:
o hybrydyzacja,
o kreolizacja,
o dekompozycja,
o lokalność.
��Kultury zawsze jawią się jako hybrydy
odcinające się od tradycji kulturowej, a
jednocześnie ponownie nawiązujące do
niektórych jej wątków.
��Mamy do czynienia z globalną przestrzenią
związków kulturowych.
��Dominująca jest wizja kulturowej
heterogeniczności globalizującego się świata.
��Antropologowie postmodernistyczni przykładali
wagę do zależności miedzy nauką a władzą:
��prowadząc badania zawsze służy się jakimś
określonym wartościom i społecznym
interesom.;
��antropolog to ktoś, kto zdobywa wiedzę
reprezentuje jakiś odłam społeczeństwa oraz
przyczynia się do zmiany ludzkiej świadomości i
praktyki społecznej;
��twierdzą, że dualizm faktów i wartości, które
pociągają  generalizuje i sądy wartościujące
trzeba odrzucić.
Ą� Antropologia kognitywna, inaczej etnonauka,
narodziła się w połowie lat 50. XX wieku;
Ą� główny przedstawiciel: Ward Goodenough;
Ą� ideacyjna teoria kultury:
v�kultura nie może być utożsamiana z
porządkiem fenomenalnym, ponieważ jest
czymś wyuczonym  nie można zatem mylić
tego, co zostało wyuczone z jego
materialnymi manifestacjami;
v�badacz musi zatem przejść od porządku
fenomenalnego (świata materialnego) do
subiektywnych form znajdujących się w ludzkich
umysłach  poprzez badanie komunikatów
językowych;
v�emiczny typ badań, tj. wewnątrz kultury oraz
subiektywny opis danej kultury;
v�sprzeczność  opisując obcą kulturę, dokonuje
się tego w języku ojczystym i narzuca własny
współczynnik humanistyczny.