Rozdział II
BABILONIA I ASYRIA W OKRESIE 2000-1350 P.N.E.
W prawdzie upadel~= III ćay-nastii z Lir stanowil zarazem kres Sumeru jako
niepodległego i odr~bnego organizmu politycznego, lecz mó
wić w związku z tym o klęsce Sumerów znaczyłoby wyprowadzać stąd z gruntu
błędny wniosek. Nic nie wskazuje na to, by w świecie starożytnym doszło do
świadomie podj~tej walki mającej rozstrzygnąć jakiś konflilst miedzy Sumerami a
Semitami; wydarzenia polityczne tego okresu były następstwem, a nie przyczyną
przemian społecznych i kulturalnych, ktc~re - choć dopiero wówczas wyraźnie
wystąpiły na jaw - dokonywały się stopniowo od dziesiątków i setek lat.
Na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia przed naszą erą ludy za-
chodniosemickie przemieszczały się w kierunku wschodnim, do środkowej
I~~iezopotamii i Babilonii. Już za imperium III dynastii z Ur odbywała się,
przybierając pokaźne rozmiary, pokojowa penetracja Babilonii, co jasno wynika
z występowania imion zachodniosemickich w spisach personelu świątynnego.
Ten ruch imigracyjny trwał mniej więcej dwa stulecia i pozostawił trwałe ślady w
kulturze owego rejonu, w jej aspektach politycznych, religijnych i społecznych.
Właśnie ci imigranci, określani dzisiaj przez uczonych jako wschodni
Kanaanojezycy, zachodni Semici albo Amoryci, osiedlili siÄ™ w wielu
starożytnych ośrodkach, gdzie utworzyli królestwa różniące się znacznie
zarówno od dawniejszych sumeryjskich świątyń-państw, jak i od ostatniego
niepodległego organizmu politycznego Sun~er~~;v - od imperium III dynastii z
Ur. Jedną z głównych różnic stanowi?a odmienna od dawnej koncepcja
własności ziemskiej. W pierwotnej strukturze społecznej Sumerów wszystkie
ziemie miejskie należały do miejscou~ego boga, natomiast w pojęciu Semitów
właścicielem ziemi mógł być ród, król lub poszczególny obywatel. (Radzieccy
asyriolodzy nie akceptują tego poglądu na pierwotną koncepcję własności
ziemskiej w społeczeństwie sumeryjskim.l
Jess~cze na dlugo przed zburzeniem Ur wielu władców miast-państtv zdobyło
niezależną pozycję, między innymi ensi Esznunny nad rzeką Dijalą,, a
przypuszczalnie także władca Der, miasta położonego nie opola'. ;raanicy Elamu.
WÅ‚adcÄ…, labry ~· l~oÅ„cu zdobyx przejÅ›ciowo supremacjÄ™

Babilonia i Asyria w okresie 2000-1350 p.n.e. 63
meru móstąd
ożytkon~resu Tych, wału
zaowej
siÄ™,
nelu i którego dynastia przejęła w pewnym sensie dziedzictwo III dynastii z Ur,
po- był Iszbierra z Isinu (jego panowanie przypada mniej więcej na lata 2017
ycz- 1985 p.n.e.). Wszelako chronologię wydarzeń, które przywiodły Is~bierrę
isiaj do supremacji, trudno dokładnie ustalić; uznawał on autorytet króla Ur mo-
dłużej niż wielu innych władców miejskich i wydaje się pewne, iż w roli óle-
niezależnego władcy Isinu wystąpił w dwunastym roku panowania Ibbisi
ią- nr~. W ciągu następnych dwóch lub trzech lat zdołał on rozciągnąć swe pa-
Su- nowanie również na Nippur, miasto o decydującym znaczeniu dla władzy wi-
siad całym Sumerem.
tra- O wydarzeniach następnych. lat wiemy niewiele, choć formułki roczne iej- -
w:;oominają o robotach fortyfi~;acyjnych i napomykają o walkach z naógł
jeadźcami elamickimi i o nawiÄ…z«niu stosunków dyplomatycznych z wieeP- loma
szczepami koczownikó~~, które wtargnęły do Mezopotamii. Po ostałe- tecznym
zburzeniu LTr sytuacja ogólna przedstawiaia się następująco: pra
wo·.witość wÅ‚adzy zwierzchniej Iszbierry - częściowo, być może, wskutel~ stw~
jego panowania r_ad Nippur - uznaly nawet tak odległe miasta, jak ArDi- rapcha
(obecne Kirkuk) na północy i Dilmun (obecne Bahrajn) na połuda'- dniu, co
przydaje prawdopodobieństwa domniemaniu, iż Iszbierra był cję uv~~ażany za
spadkobiercÄ™ imperiam III dynastii z Ur.
2. Mezopotamia w drabim tysiÄ…cleciu przed naszÄ… erÄ…

64 Waelkożć i upadek Babilonii
W osiem Iat po zburzeniu Ur zdołał Iszbierra przepędzić nieprzyjacielski
garnizon, osadzony na ruinach stolicy; później odbudował on miasto i ustawił
tam statuę boga księżyca Nanny, opiekuńczego bóstwa Ur, którą najeźdźcy
uprowadzili poprzednio do Anszan. Utwierdziło to jeszcze bardziej Iszbierrę w
roszczeniach do uznania go za prawowitego następcę królów III dynastii z Ur.
Przez czterypokolenia tron Iszbierry dziedziczony był w linii prostej przez
władców, o których na ogół wiadomo bardzo niewiele. Niejedno przemawia za
tym, że w pierwszej części tego okresu królestwo Isin skonsolidowało się i
rozszerzyło, a kilka do tego czasu niepodległych jeszcze państwperyferyjnych,
jak na przykład Der, zostało mu podporządkowanych. Na całym kontrolowanym
przez Isin obszarze zapanowały prawo i porządei:; powstawały warunki do
odbudowy handlu wewnętrznego i zagranicznego, ktciry rozkwitał w okresie III
dynastii z Ur. Pierwsze oznaki zahamowania tego rozwoju pochodzą z czasów
panowania trzeciego następcy Iszbierry, Iszmedagana (1953-1935 p.n.e.), który
musiał stłumić jakieś ~~ewnętrzne rozruchy, co - jak dowiadujemy się z pewnego
hymnu - pociągnęło za sobą częściowe zniszczenie Nippur; nie ulega jednak
wątpliwości, że zachował on władzę nad tym kluczowym miastem, a także nad
Ur, Uruk i Eridu, podobnie jak nad Der i większą częścią północnej Babilonii.
Szczegóły owych zamieszek są niejasne. Fale Beduinów z w dalszym ciągu
wdzierały się do kraju, o czym wyraźnie wspomina hymn o zburzeniu Nippur. W
okresie tym po raz pierwszy dają się zauważyć niepokojące kroki ze strony
królestwa Asyrii, a wkrótce potem (około roku 1900 p.n.e.? j jej władca
Iluszuma, którego panowanie przypada częściowo na czasy Sumuabuma w
Babilonie, dokonał najazdu na Babilonię, posuwając się prawdopodobnie w dół
wschodniego brzegu Tygrysu, zajął Der i - według jego słów - "oswobodził" Ur i
Nippur. Ta wzmianka o "oswobodzeniu" Nippur i Ur dotyczy zapewne
przepędzenia beduińskich najeźdźców, z którymi Isin nie potrafił dać sobie rady.
Der miało dla Asyrii doniosłe znaczenie jako główne miasto na szlaku
handlowym wiodącym z Elamu wzdłuż wschodniego brzegu Tygrysu, Ur zaś
było głównym portem morskim całej Mezopotamii. Jest przeto zrozumiałe, że
mieszkający w głębi tego obszaru Asyryjczycy, bezpośrednio uzależnieni od
owych ośrodków handlowych, byli zainteresowani w tym, by znajdowały się one
w godnych zaufania rękach. Największe korzyści ze słabości Isinu wyciągnęło,
położone nad Eufratem między Uruk i Ur, miasto-państwo Larsa, którego wład-
cy zdołali później z zagrabionych na południu obszarów stworzyć nie
~ Użyte w tym kontekście określenie "Beduini" oczywiście jest anachronizmem.
Jest ono jednakże odpowiednie pod ~~arunkiem, iż będzie się miało na wvadze,
że odnosi się ono tutaj do ludów nie w pełni koczowniczych, posłubujących się
wielbłądami, lecz do półkoczowników, którzy do transportu używali osłów.

Babilonia i Asyria w okresie 2000-1350 p.n.e. (S:;
Iski podległe hróiestwo; w owym czasie proces 'ten już się rozpoczął, gdyż
ta- w ukla;?zie zawartym w Lagasz przysięga zastała złożona rlie na imiF~
na- Iszmedagana z Isinu (nominalnego suzerena miasta), lecz na imię czło-
ziej wieka, o którym wiemy, że byl władcą Larsy.
lów Teksty literackie przedstawiają Iszmedagana jako króla, który "wpro-
wadził w kraju prawo". Sformułowanie to odnosi się przypuszczalnie do
tel wprowadzenia przezeń ustawodawstwa, jakkolwiek jedyny znany nanA
e- dotąd zbiór praw z czasów tej dynastii wydany został przez jego następcę,
oli- Lipitisztara; fragmenty owych praw znaleziono w Nippur i w Kisz. Sam
stw Lipitisztar mówi o ,.oswobodzeniu" obywateli niektórych miast, co pra·,~-
Na dopodobnie odnosi się do reform społecznych związanych z wyzwoleniem
el' e niewolników.
g°~ Pod wzglÄ™dem politycznym proces rozpadu królestwa Isinu, rnzpoczy-
nia ty za panowania Iszmedagana, pogłębił się znacznie za Lipitisztara. Szcze-
ry~ góły tych wydarzeń są bardzo mało znane, lecz Larsa wyraźnie wysuwa
się jako główny rywal, a formuły roczne wspominają o kilku operacjach
za wojskowych, przeprowadzonych przez l~róla Larsy, Gungunuma (1932--
za- 1906 p.n.e.). Spośród tych operacji szczególne znaczenie miało zdobycie
uk Ur, dzięki czemu Larsa uzyskała kontrolę nad przechodzącymi przez to
ze- miasto szlakami handlu zagranicznego z Bahrajnem. Ożywiona była tak-
gu że działalność budowlana. Godny uwagi jest fakt, ~e jedność religijna Ba-
iu bilonii okazała się trwalsza od rozdrobnienia politycznego: za panowania
r°- Gungunuma córki Iszmedagana i Lipitisztara byÅ‚y arcykapÅ‚ankami Nanny
w Ur, a następca Lipitisztara z Isinu faktycznie składał w tym nxieście
Y ofiary, jakkolwiek politycznie podlegało ono już Larsie.
się Następcy Gungunuma w wyniku dzialań wojennych rozciągnęli swa
ug wiadzę aż po pólrocną Babilonię, anektując ostatecznie szereg mia>t,
u~~ w szczególności Nippur i Uruk, które poprzednio należaly do Isinu. Donio-
ślejsza wszakże od zwycięstwa wojskowego okazała się w końcowym efclt-
słe cie uwaga, jaką władcy dynastii z Lax~sy poświęcali systemowi irygacyjne-
u mu. Gertrudo Bell zastosowała do Iraku powiedzenie, że "ten, kto ma vv lo_-
r- ku kanały nawadniające
panuje nad krajem"; królowie Larsy
sÄ…dzÄ…c p«
bi ,
,
ich działalności na tym polu, doskonale zdawali sobie sprawę z tej prawdy.
Jest nawet możliwe, że zlekceważenie tej zasady przyczyniło się do upadku
ch imperium III dynastii z Ur, w późniejszej bowiem części tego okresu sły-
o- szymy wprawdzie wiele o realizowaniu szerokiego programu budowy
d- świątyń, ale znacznie mniej o pracach publicznych przy
kanałach.
e- Na czasy panowania drugiego następcy Gungunuma, Sumuiluma, przy-
padają początki słynnej dynastii, znanej powszechnie jako I dynastia z Ba-
m.
że bilonu (1894-1595 p.n.e.). Za III dynastii z Ur Babilon był małym miastem.
el- rządzonym przez ensi, ale nie wiemy, czy później był częścią obszaru znaj-
dującego się pod panowaniem królów Isinu. Jak dotąd nie mamy też zbyt
a sPi~llcoÅ›( i upadek Babilonii

66 Wielkość i upadek B~abilanii
wielu informacji o założycielu I dynastii, Sumuabumie. Jego imię, a także pewne
cechy charakterystyczne struktury społecznej założonego przezeń królestwa
wskazują, że był on pochodzenia zachodniosemickiego, ale czy podobnie jak
swego czasu Iszbierra - pozostawał poprzednio na służbie innego państwa
mezopotamskiego, czy też podbił Babilon działaniami prowadzonymi wprost z
pustyni, na razie nie wiadomo; co prawda popierany przez~ni kult zdaje siÄ™
wskazywać na jakieś związki z Isinem. Znaczna część czternastoletniego
panowania upłynęła na umacnianiu Babilonu przez budowę fortyfikacji oraz na
ujarzmieniu za pomocą akcji wojskow5ch lub środkami dyplomatycznymi
szeregu innych miast v:~ tym rejonie, zwaas zeza takich, jak Kisz i Sippar.
Róvmoczesna ekspansja Larsy na południu i Babilonu na północy nieuchronnie
doprowadziła w końcu do zatargu między obu tymi potęgami. Byłoby jednak
uproszczeniem upatrywać w walce między tymi miastami-państwami klucza do
dziejów Mezopotamii w na.stc~pnym stuleciu. Od Mari n_sd Eufratem po rzekę
Dijalę i granice Elamu wciąż jeszcze istniała znaczra liczba innych miast-państw,
które - choć skazane na wchłonięcie przez Babilonię lub Larsę i w końcu
zjednoczone pod rządami Hammurabiego n<~ gazie zachowały, w mniejszym
lub większym stopniu, niepodległość i możność ekspansji terytorialnej. Pod
koniec okresu III dynastii z TJr nap~~r przenikajÄ…cych tu plemion semickich
doprowadzi) do tego, iż w wielu spośród tych miast-państw usadowili się
wladcy amoryccy. Ponieważ centralna świątynia w Nippur przechodziła z rąk do
rąk i była na przemian własnością już to Isinu, już to Larsy, żadne państwo nie
mogło uważać się za jedynego w owym czasie prawowitego władcę Babilonii.
Jeśli idzie o Larsę, to poniosła ona dotkliwą porażkę w wyniku inwazji wojsk
miast Kazallum i Mutiabal, kiedy to ostatni władca z dynastii, Gungunum, został
strącony z tronu. Wojska najeźdźców pokonał i potęgę Larsy przywrócił
Kudurmabug, szejk o elamickim imieniu i silnych elamickich powiązaniach, choć
pochodzenia prawdopodobnie amoryckiego; osadził on na tronie swego syna,
Waradsina. Tymczasem znaczenie Isinu marzło w dalszym ciągu, aż ~~reszcie
miasto zdobył, a jego dynastii położył kres Rimsin z Larsy (1822-1763 p.n.e.),
brat i następca Waradsina. Rimsin przywiązywał ogromną wagę do tego
wydarzenia, które uczyniło go jedynym władcą środkowej i południowej
Babilonii i prawowitym dziedzicem wszystkich tytułów królów III dynastii z ulr;
ostatnie trzydzieści lat jego sze~ćdziesięcioletniego panowania datowane były
według tego wydarzen:a.
Zwycięstwo Larsy nad Isinem przypadło na sam koniec panowania SinmubaJ.lita
(1812-1793 p.n.e.), ojca Hammurabiego. Choć pozostało jeszcze sporo
niepodległych państw, w szczególności Mari i Esznunna, było to wy:larze~nie
przełomowe, oznaczało ono bowiem wyeliminowanie ostatniego
Ba:bilani~a i Asyria wokresie 2000-1350 p.n.e. 67
także państwa buforowego między dwoma rosnącymi potęgami - Babilonem
i Larsą. Tak więc Hammurabi (1792-1750 p.n.e.) wstąpił na tron mając
zy - pod bokiem pozornie potężne i dążące do ekspansji państwo, które rozcią-
ażbie gało się od granic jego kraju aż po Zatokę Perską i Elam. Ostateczny suk-
pro- ces Hammurabiego w opanowaniu całej Babilonii należy chyba w równej
grany mierze przypisać jego zdolnościom administracyjnym i dyplomatycznym,
iczna co osiągnięciom wojskowym.
ilonu Obraz energicznej działalności dyplomatycznej w owym czasie uzysku-
jsko- jemy dzięki dokumentom znalezionym w Mari, dzisiejszym Tell Hariri,
onie, we wschodniej Syrii. Zasiedlenie tego miasta, ważnego jako punkt etapo-
wy na szlaku handlowym wiodącym w górę Eufratu między Zatoką Per-
nie- ską a Morzem Śródziemnym, datuje się co najmniej od okresu Dżamdat
;ami. Nasr. Osada ta, odkopana przez archeologów francuskich w latach 1933-
ami- 1938, osiągnęła, zdaje się, swoje największe znaczenie w początkach dru-
Mari giego tysiąclecia przed naszą erą. Wykopaliska wydobyły na światło dzien-
iacz- ne wiele cennych zabytków z tego okresu. Oprócz wartościowych rzeźb,
>rzez malowideł ściennych i brązów, przyniosły one wiele informacji o archi-
tekturze pałaców i świątyń; wszystkie pochodzące stąd znaleziska świad-
;łość czą o znacznym dobrobycie materialnym. Najważniejszym jednak ze wszy-
na- stkich znalezisk w Mari jest zbiór przeszło dwudziestu tysięcy tabliczek
ielu klinowych, głównie listów oraz dokumentów administracyjnych i gospo-
cen- darczych. Teksty te, wciąż jeszcze sukcesywnie publikowane, rzucają ja-
ian skrawe światło na wydarzenia na Bliskim Wschodzie w początkach dru-
' się giego tysiąclecia przed naszą erą. Mari w tym okresie odgrywało szczegól-
ną rolę: jako położone najdalej na zachód ze starych państw sumeryjskich,
azji było zarówno pierwszym, które odczuwało skutki każdej nowej fali napo-
un- ru amoryckiego, jak i pierwszym, które wywarło cywilizacyjny wpływ
ęgę na tych najeźdźców. Tak na przykład założyciel dynastii z Isin, Iszbierra,
ela- z pochodzenia Amoryta, określany jest jako "mąż z Mari", co wskazuje,
go; że poprzednio pozostawał na służbie tego miasta-państwa.
inu Dynastię z Mari, do której odnoszą się wspomniane wyżej archiwa, zało-
po- żył niejaki Isztupiel w tym samym czasie - i w ramach tych samych ru-
na, chów etnicznych - kiedy powstały dynastie z Isin, Larsy, Asyrii i Babi-
iło lonu. Historia królów Mari to - mówiąc w wielkim skrócie - historia
ie- dziedziczenia po mieczu, przerwana przez okres obcego panowania, kiedy
ści Sznmsziadad z Asyrii osadził tam jednego ze sv~ych synów jako wicekróla.
y_ P ostatecznym podboju miasta przez Hammurabiego z Babilonu w trzydzie-
in- stym piątym roku jego panowania. Archiwa uzupełniają ten skąpy zarys
ze historyczny niezwykle szczegółowym obrazem administracji publicznej,
y_ intryg politycznych i działalności aparatu urzędniczego w tym okresie.
go Wspominają one często o wysyłaniu ambasadorów, a w korespondencji

fi8 Wuelkość i upadek Babilonii
między poszczególnymi władcami amoryckimi, którą znajdujemy w listach z
Mari, pełno jest wzmianek o ruchach wojsk, przy czym biorące w nich. udział
jednostki oceniane są raczej na tysiące niż na setki żołnierzy. Spisy racji
źywnościowych dla oficerów i żołnierzy pozwalają określić lica;ebność wojsk
stacjonujących w Mari: wynosiła ona w całym państwie co najmniej dziesięć
tysięcy, z czego cztery tysiące stały garnizonem w s! ol:c~z. Zadanie tych wojsk
polegało w dużej mierze na óchronie lud:.~ści osiadłej przed rabunkowymi
napadami półkoczowników. Jasmachadacł z Mari, pisząc do swego brata i
zwierzchnika, Iszmedagana, wyjaśniał, że z tysiąca żołnierzy pięciuset strzeże
miasta, a drugie tyle - bydła. Władcy amoryccy współpracowali ze sobą nie
tylko w dziedzinie wojskowej i politycznej, ale i ekonomicznej. Wicekról Mari,
gdy na jego własnym terytorium nie starczało paszy, prosił wicekróla Katny o
zezwolenie, by jego stada mogły się paść razem ze stadami Katny, na co
wicekról wyraził zgodę.
O zawieranych wówczas sojuszach i kontrsojuszach mówi wyraźnie inny
dokument z Mari, w którym czytamy:
hTie zna króla, który by sam jeden był najsilniejszy. Dziesięciu lub piętnastu
królów trzyma stronę Hammurabiego z Babilonu, tyle samo trzyma stronę Rim-
sina z Larsy, tyle samo trzyma stronÄ™ Ibalpiela z Esznunny, tyle samo trzyma
stronę A_mutpiela z I~atanum, a dwudziestu królów trzyma stronę Jarimlima z
Jamchad.
List ten widocznie pisany był przed trzydziestym rokiem panowania
Hammurabiego, w którym to roku zadał on decydującą klęskę Rimsinowi, ale na
pewno po dziesiątym roku jego panowania, gdyby bowiem pisany był wcześniej,
lista ważniejszych królów niechybnie musiałaby obejrrc~<<.:,c~ również
Szamsziadada z Asyrii. Szamsziadad, należący do najwybitniejszych królów
pochodzenia amoryckiego, sprawił, że Asyria stała się na jakiś czas jednym z
najpotężniejszych państw Mezopotamii; na pewno zasiadał on jeszcze na tronie
w dziesiÄ…tym roku panowania Hammurabiego, istnieje bowiem datowany tego
roku dokument, zawierający przysięgę złożoną wspólnie na Szamsziadada i
Hammurabiego.
Nieprzerwana historia Asyrii jako regionu geograficznego (nie jako państwa w
znaczeniu politycznym) - w najdawniejszym okresie znanego pod nazwÄ… Subartu
- sięga wstecz co najmniej do okresu kultury halafskiej, której rejon ten był
głównym ośrodkiem, a prawdopodobnie i kolebką. Miejsce tej kultury zajęła
formacja kulturowa, zwana ubajdzką, Wywodząca się z południa; w rezultacie
cała Mezopotamia została objęta jedną i tą samą w zasadzie kulturą. W końcu do
Asyrii dotarła kultura sumeryjska, prawdopodobnie kilka stuleci po jej
narodzinach w południo

Babilonia i Asyria w .okresie 2000-13x0 p.n.e. 69
~:~ej Babilonii; w Aszurze odkopano świątynię z okresu wczesnodynastycz-
rzcgo. Tradycje dotyczące władców asyryjskich przekazuje nam asyryjska lista
królów z Chorsabadu; według niej, pierwszych siedemnastu władców w okresie
presargońskim (to jest przed rokiem 2340 p.n.e.) było zapewne wodzami
koczowników, skoro lista kr-ólów określa ich wyraźnie jako "mieszkańców
namiotów".
Kraina Asyrii stanowiła później c:z~ść imperium Sargona z Agade, a następnie
III dynastii z Ur; upadek tego imperium dał Asyrii, podobnie jai~ inn~Tm
wchodzącym w jego skład miastom-państwom, szansę uzyskania niepodległości.
O części następnego z kolei okresu mamy obfite informacje dotyczące handlu
Asyrii z Azją Mniejszą; pochodzą one z archiwum złożonego z trzech tysięcy
tekstów, odkopanych w ciągu ostatniego półwiecza przez archeologów i
działających nielegalnie poszukiwaczy skarbów w Kultepe, w samym sercu
wschodniej Azji Mniejszej. Kultepe znajduje się w miejscu starożytnego Kanesz,
gdzie istniała - znana nam z okresu r:~iędzy rokiem 1950 a 1800 p.n.e. - kolonia
kupców asyryjskich. Ostatnio wysunięto tezę, iż rejon ten w istocie znajdował się
pod kontrolÄ… wojskowÄ… Asyrii, lecz na poparcie tego twierdzenia istniejÄ… tylko
bardzo skąpe dowody; przy tym trudno sobie wyobrazić, by w tym okresie
imperium asyryjskie sięgało dalej na północ aniżeli w jakimkolwiek innym okresie
swojej historii. Wydaje się bardziej prawdopodobne, że owa kolonia kupiecka,
posiadająca własną organizację municypalną i własny system prawny, stanowiła
enklawę pod protektoratem jednego z miejscowych królów; w drugim i
pierwszym tysiÄ…cleciu instytucja cudzoziemskich kolonii handlowych, cieszÄ…cych
się opieką i specjalnymi przywilejami, występowała w świecie starożytnym
bardzo często i wielokrotnie wymieniona jest w Starym Testamencie.
Handel między Kanesz a Aszurem (określanym w dokumentach jako "n:~.a.sto")
odbywał się za pomocą karawan ficz_~cych do dwustu osłów. H~3ne.e1
między Anatolią a Mezopotamią istniał zapewne na długo przed okresem,
którego dotyczą zachowane dchurnenty; ~~skazują na to zresztą pćźniejsze
przekazy literackie, które opowiadają, jak to Sargon z Agade prEdsięwz:ął
eksped~ncję wojskową, aby przyjsć na pomoc doznającej prześladowań laolonii
l~kupieckiej w Azji Mniejszej.
BogactEVa płynące z tego handlu zapewniły Asyrii bardzo silną pozycję vv
okresie rozdrobnienia, jaki nastąpił po upauku imperium III dynastii z Ui~.
Iluszuma, pierwszy ze znanych nam władców asyryjskich owych czasós~~, był
dostatecznie silny, by dokonać uvrieńczonego sukcesem najazdu na terytorium
Babilonii na wschód od. Tygrysu i zdobyć Der, miasto na granicy elamickiej,
które stanowiło zachodni punkt końcowy jednego ze sGlć:kOW handlowych
prowadzących przez Iran. Iluszuma przeprawił się tea przez Tygrys, aby
przeprowadzić dość problematyczną interwencję -

70 Waelko~ć i upadek Babilonii
dosłownie określaną jako "niosącą wolność" - w sprawy Ur i Nippur; nie jest
wykluczone (jak wyżej wspominaliśmy), że było to związane z próbą obrony
kluczowego portu południa, Ur, przed nową falą najeźdźców beduińskich.
Następcami Iluszumy byli jego syn Iriszum I (koniec dwudziestego i początek
dziewiętnastego stulecia przed naszą erą) i jego prawnuk Sargon I Asyryjski
(krótko po roku 1860 p.n.e.); obaj cieszyli się znacznym autorytetem. Jednakże
dobrobyt i potęga Asyrii nie przetrwały długo po śmierci tych władców, rychło
bowiem przestały istnieć warunki, które je zrodziły. Za Kaukazem, we
wschodniej Europie, rozpoczęły się już ruchy migracyjne plemion
indoeuropejskich, a mniej więcej w tym samym czasie do Anatolii zaczęli z
północnego wschodu przenikać Hetyci. W wyniku tych ruchów etnicznych
zapanował chaos w dotychczasowej organizacji politycznej Azji Mniejszej, a
stosunki handlowe Asyrii z Kanesz z konieczności zostały przerwane. Asyria
wkroczyła w okres upadku. Asyryjska lista królów wymienia króla Naramsina;
chodzi tu być może o tego samego Naramsina, którego znamy jako władcę
państwa Esznunna nad rzeką Dijalą. Zakładałoby to jednak, że Asyria została
podbita przez EsznunnÄ™, a o tym znane nam dotychczas dokumenty z Esznunny
nie wspominają, choć skądinąd można z nich wnioskować, iż w początkach
drugiego tysiąclecia przed naszą erą Esznunna była państwem potężnym i
ekspansywnym. Jeżeli zaś Asyria istotnie została ujarzmiona przez Esznunnę,
stan ten mógł być tylko krótkotrwały, gdyż państwo to ostatecznie wpadło w
ręce jeszcze innego wodza amoryckiego, energicznego i zdolnego Szamsziadada
(ok. 1814-1782 p.n.e.). Podobnie jak o większości założycieli dynastii
amoryckich, tak i o nim mamy bardzo mało istotnych danych odnoszących się
do jego przeszłości. Jego ojcem był niejaki Ilakabkabu, władca małego państwa
mezopotamskiego, który początkowo sprzymierzył się z Jaggidlimem, jednym z
pierwszych amoryckich królów Mari, lecz później prowadził przeciwko niemu
działania wojenne. Gdy Szamsziadad umocnił się już na tronie asyryjskim, v~
Mari wybuchła rewolucja pałacowa, w której król Jachdunlim, syn Jaggidlima,
został zabity. Nie ma dowodów, że rewolucja ta była inspirowana przez
Szamsziadada, ale ponieważ on był jej głównym beneficjentem, istnieją wszelkie
podstawy, by go o to posądzać. Następca tronu, Zimrilim, szukał schronienia w
królestwie Jamchad w okolicy Aleppo, a Szamsziadad ro-r.ciągnął swe
panowanie na potężne i bogate państwo Mari, gdzie osadził swego młodszego
syna, Jasmachadada, jako wicekróla; jego starszy syn i późniejszy następca na
tronie asyryjskim był juź wicekrólem pal5stwa Ekallatum. Wydaje się, że
Jasmachadad był młodym człowiekiem o wielu dodatnich cechach, wśród
których szczególnie podkreślić należy lojalność wobec ojca i starszego brata, ale
nie odznaczał się żadnymi wybitniejszymi zdolnościami administracyjnymi.

Babilonia i Asyria w okresie 2000-1350 p.n.e. 71
Część korespondencji Jasmachadada stanowi zabawną lekturę; bardzo często
zdarzało się, że jego starszy i zdolniejszy brat musiał go wybawiać z różnych
opresji. W jednym z listów ojciec energicznie strofuje go za niegrzeczne
potraktowanie jakichś osób krwi królewskiej. W innym liście Jasmachadad pisze
do ojca, cytując jego pogardliwe słowa pod swoim adresem: "Nie jesteś
mężczyzną! Nie ma jeszcze ani włoska na twojej brodzie! Jak długo jeszcze
będziesz niedolny zarządzać swoimi ziemiami?" W innym znów miejscu
Szamsziadad krytykuje Jasmachadada, że zawsze zasięga rady, jak pokierować
poruczonymi jego pieczy sprawami, i stawia mu Iszmedagana za wzór tego, jak
powinien postępować wicekról. Przy innej sposobności Jasmachadad odważył
się poprosić ojca, aby dołączył do jego terytorium miasto Szubat-Szamasz.
Czelność ta zirytowała Szamsziadada, który - sądząc z listu, jaki Iszmedagan
napisał do Jasmachadada, pragnąc załagodzić sprawę - gniewnie zauważył:
"Jeszcze nie postawił na nogi Mari i Tutul, a już zachciewa mu się Szubat-
Szamasz!"
Po śmierci swego ojca - w dziesiątym lub jedenastym roku panowania
Hammurabiego - Jasmachadad niedługo pozostał królem Mari. Zimrilim, dziedzic
poprzedniej dynastii z Mari, powrócił z zachodu, gdzie znalazł byl schronienie, i
dzięki poparciu trzech potężnych państw - Jamchadu, Esznunny i Babilonu -
zdołał przepędzić Jasmachadada po siedemnastu latach jego panowania.
Co właściwie skłoniło Hammurabiego z Babilonu i króla Esznunny do tego, by
pozbawić Asyrię swego poparcia i udzielić go dawnej dynastii Mari, nie jest
zupełnie jasne. Tak jak w wielu innych okresach historycznych istnienie obok
siebie w pewnym rejonie znacznej liczby państw, z których żadne nie posiadało
zdecydowanej przewagi, wytwarzało napiętą sytuację, tak i między państwami
amoryckimi powstawały coraz to inne koalicje, w czym - obok względu na
bezpośrednie korzyści pe;ityczne - niemałą rolę odgrywać mogły także względy
osobistej eojalności i osobiste antagonizmy. Później Esznunna wystąpiła z
koalicji obejmującej Jamchad, Mari i Babilon i zawarłszy sojusz ze swym
wschodnim sąsiadem, Elamem, oraz z północnomezopotamskim państwem
Andarik wspólnie z nimi podjęła działania wojenne przeciwko swym dawnym
sprzymierzeńcom. W dwudziestym dziewiątym roku panowania Harnnxurabiego
Zimrilim, upatrując być może w potężnym obecnie Babilonie największe
zagrożenie swej niepodległości, przystąpił do wyxnicrzonej przeciwko swemu
dotychczasowemu sojusznikowi Hammurabiemu koalicji, na której czele stały
Elam i Esznunna. Hammurabi pokonał tę koalicję i utwierdził się definitywnie jako
najpotężniejszy władca w tym rejonie. Ponieważ Rimsin z Larsy praktycznie od
dawna już sprawował władzę zwierzchnią nad całą południową Babilonią, dwa
potężne królestwa stanęły teraz naprzeciw siebie twarzą w twarz. W następnym
roku Hammurab

r'' vdaelkość i upadek Babilonii
z:.ci~~.i klęskę Rimsinowi i tym samym stał się jeaynym wladcą Babilonii (,3 r ~3
p.n.e.). Kilka pozostałych jeszcze na peryferiach niepodległych rniast-l;a:`}:>tw
pokonał Hammurabi w ciągu następnych trzech lat. Ostatni ze swych glównych
celóv· zrealizowaÅ‚ zdobywajÄ…c Mani: Zimrilim staÅ‚ siÄ™ lennihi~~rr_
Hammurabiego. Gdy zaś w rok później wybuchło powstanie, Hamm ~_ir~.'oi
był zmuszony zburzyć mury Mari i usunąć Zimrilima.
~.'ak więc Babilon, dotychczas jedno z wielu miast-państw, w wyniku
poi~y~znej i wojskowej działalności I-Iammurabi~go stał się centralnym :~-
rodkiem wielkiego imperium. Jak się niebawem okazało, osiągnięcia ad
rninistracyjne Hammurabiego nie ustępowały jego sukcesom wojskowym.
Osiągnięcia te znane nam są najlepiej z wydanego przez niego zbioru praw ~mc:z
z obfitej korespondencji, jaką prowadził ze swymi przedstawicielami u.-
l~oszczegblnych prowincjach imperium.
Vv stęp do ustaw daje pewne pojęcie o polityce Ham~rurabiego, opisując, w
j~ki sposób bogowie wezwali "Harnrnurabiego, czcigodnego i lisięcia, aby zaprowadził sprawiedliwość w kraju, wytracił zło i złoczyricrr~,t-,
tak by silny nie mógł krzywdzić słabego, aby wzeszedł niby słońce
n_;.cCzarnogłowymi [tj. ludźmi] i opromienił ziemię", i jak z rozkazu boga y: ,
T~duka on sa m "ustanov~~ił prawdę i sprawiedliwość w całym kraju f'r.u
ludowi dobrobyt".
ITammurabi szczegółowo opowiada o swej pobożności., opisuje popraw~. :~ć
swego stosunku do świąty': wielkich bogów dv najważniejszych miastach swego
królestwa, takich jak Nippur, Eridu, Babilon, Ilr, Sippar, Larsa, Zlruk, Isin, Kuta,
Borsippa, I3ilbat, Lagasz, Mari, Agade, Aszur, Niniwa i inne. A że nie bez
podstaw chlubił się swymi przymiotami, świadczą o ty m szczegóły jego
korespondencji: dla Hamrnurabiego żaden drobiazg nże był zbyt błahy, żaden
urzędnik zbyt ważny, gdy chodziło o wydanie wy raźnych decyzji i rozkazów w
interesie dobrych rządów. ~'ysol.i ur'zędr ils; któremu polecono oczyścić kanał
w pobliżu iTruk i który okazał się opic.zały, otrzymał rozkaz ukończenia robót w
ciągu trzech dni i zameldawania o vvykoi2aniu. Gdy v~~pływała si~arga o
przywłaszczenie ziemi, przeprowadzano dochodzenie i wymierzano
sprawiedliwość. Gdy do króla wcierało oskarżenie o łapownictwo, vaysyłał on
list nakazujÄ…cy zbadanie
,>.wy, a w razie udowodnienia winy - l~onfiskatę łapówki i dostawienie
t~s_~;ir:ooych i świadków przed jego, Hammurabiego, oblicze. Sam król ~.~-
yd~wał też rozkazy w sprawie ustanowienia miesiąca przestępnego, tak
lI.alendarz oparty na obserwacji księżyca doprowadzić do zgodności z
w_osennym lub jesiennym zrównaniem dnia z nocą. Aby zapewnić r<7z-e-ćj
z~olnictwa w swym kraju, prowadził Hammurabi konsekwentną polityk4
'budowy kanałów. O szczegółach administracji i struktury społeczn~ j w
królestwie Hammurabiego mowa będzie w innym miejscu.
Hammurabi zespolił w jedno królestwo liczr_e miasta-państwa Sumeru

Babihnia i Asyria w okresie 2000-1350 p.n.e. i3
~tonii i Akadu. Wprowadził też w całym kraju jeden język używany w admini-
iast- .trai:ji i handlu (sumeryjski, dopóki istniała Babilonia, pozostal językiem
i ze "iturgii) i jednolity system prawny. Niektórzy utrzymują
ponadto
że dał
len- ,
~:v,n Babilonii także jednolity panteon, z lVIardukiem, bogiem miasta Babi-
am- 'cr~u, na czele; przeciwko temu twierdzeniu wysunięto jednak obiekcja,
że "~~Iarduk stał się krajowym bogiem Babilonii dopiero w cz~~ sach dużo
niku ;óźniejszych.
nYnl Wprowadzony w kraju przez Hammurabiego ustrój społeczny wyrył
ud- swe piętno na dziejach Babilonii aż do jej upadku. Natomi Yln~ przezeń zdobycze wojskowe niedługo przetrwały po jego ~;mierci. O ru-
raw cvhach etnicznych, spowodowanych wędrówkami plemion indoeuropej-
lami skich przez Kaukaz, była już wyżej mowa; teraz skutki migracji owych
~;_~d~>w na południe zaczęto odczuwać także w bardziej oddalonych rejo-
jÄ…c~ asach. W poczÄ…tkach panowania syna Hammurabiego, Samsuiluny (1749-
jrle- 1712 p.n.e.), wojska Kasytów napadły na Babilonię z pogranicza Elamu,
yn- ; choć później zostaÅ‚y wyparte I~rZC'Z BabiloÅ„czyków, zdoÅ‚aÅ‚y zagarnąć Ui°
ńce , i.Truk. Owi Kasyci, którzy później założyli dynastię rządzącą Babilonią
oga przez kilka stuleci, byli ludem przybyłym z gór Zagrosu. Aczkolwiek ję-
aju %.yka ich nie udaźo się dotąd zaklasyfikować do żadnej ze znanych grup
etnicznych, niektóre charakterystyczne cechy ich panteonu wskazują, że
aw- pozostawali oni w pewnych kontaktach z ludami indoeuropejskimi; można
ia- z tego wnie:>kować, że ich pojawienie się vv owym czasie było spovrodowa-
ar- :~~~ r_aporem opt,.szczajÄ…cych swe siedziby na północy Indoeuropejczykóv~·.
ini- In~vona osób, występujące w dokumentach handlowych w ciągu następne-
czą ~~:~ stulecia i w czasach jeszcze późnżcjszych, ś~~iadczą, że pokojowe prze.-
azg r!il~anie Kasytów do Babilonii trwało w dalszym ciągu.
nie W dwudziestym ósmym roku panowania Samsuiluny wybuclll<:d rewolta
'zę- na południu l~abilonii (w położonym na błotnistej równinie Kraju Nad-
się rnorsr.im), której król nie był w stanie stłumić. W ten sposób powstała
el- 2an1 tak zwana "dynastia nadmorska", która przez dwieście z górą lat
i, ::pra.wowała lvząciy na obszarze odpowiada
i,dcym ~rxniej więcej starożyt~m-
óla ,
mu Sumerowi i przetrwała na~,~et I dynastia ;~ Ba171!OnLt. hTa polityczne clzier-
nie ie.następców >amsuiluny - Abieszucha (1711--1684 p.n.e.), Am.midot~,ny
ie (1ii83-1647 p.n.e.) i Ammisaduki (164-6--i~26 p.n.e.) - składają siEz
ról ~Y znacznej mierze zakrojone na niewielką skalę pograniczne kampanie
a~~ ~Yczjen.r_e i wznoszenie murów obronnych, co mogłoby wskazywać, iż liczo-
ści nu się z możliwością nagłej napaści.
~z- Koniec I dynastii z Babilonu stanowi jeden z kamieni milowych historii
li- ;taz°ożytnej. ~V czasie tym na arenie dziejowej pojawia siÄ™ raptem, niosÄ…c
z- śl~~ierć i znis~ :~~pnych stui~:::i. W roku 1595 p.n.e. w trzydziestym roku panowania
ru 5amsuditany (1625--15'5 p.n.e.), ostatniego króla owej d~rnastii, Mursi-

74 Wńelkaść i upadek Eabilonii
lis I, czwarty władca imperium Hetytów, wtargnął nagle z Azji Mniejszej do Syrii
(gdzie zdobył Aleppo) i pociągnął potem w dół Eufratu, łupiąc po drodze Mari.
Dotarł on do Babilonu, splądrow<~ł go i podpalił, a następnie, równie nagle jak
się pojawił, powrócił do swej stolicy; powrócił vvszahże zbyt póżno, by
udaremnić spisek dworski, i zginął z rąk buntowników. Jednakże w Babilonie
przebywał dostatecznie długo, by obalić tamtejszy rząd i sparaliżować
administrację, tak że Babilonia stała się łatwym łupem hordy Kasytów, którzy po
odwrocie Hetytów wtargnęli do kraju z gór położonych na północnym
wschodzie.
Wyżej wspomnieliśmy już mimochodem o pojawieniu się Hetytów w Azji
Mniejszej. Najstarsi mieszkańcy Azji Mniejszej, czyli protohetyci - obecnie
powszechnie nazywani ludem Hatti od nazwy Hattu, jakÄ… nadali swemu krajowi -
mówili dialektami, które nie były indoeuropejskimi; jak się wydaje, ludy mówiące
językami indoeuropejskimi zaczęły pojawiać się na tym obszarze dopiero w
pierwszym wieku drugiego tysiąclecia. Dowodów na to dostarczają dokumenty
asyryjskiej kolonii kupieckiej w Kanesz, gdzie wśród nieasyryjskich imion
własnych znajduje się kilka, które można interpretować jako indoeuropejskie.
Przed pojawieniem się indoeuropejskich Hetytów kraj ten dzielił się na około
dziesięć małych królestw, wśród których główne miejsce zajmowało
Buruszchatum (Buruszchanda); z okresu protohetyckiego nie dochowały się
praktycznie żadne dokumenty miejscowe, choć istniejące późniejsze teksty
przekazują być może tradycję protohetycką.
Po okresie zamieszania, spowodowanego wtargnięciem indoeuropejskich
najeźdźców do rejonu rzeki Halys, jeden z tamtejszych ksiażąt imieniem Labarnas
(po roku 1'700 p.n.e.) utworzył własne królestwo i - według tekstów hetyckich -
dzięki pomyślnym wojnom szybko je powiększył, aż w koxicu oparł jego granice
o brzeg morski. Zarządcami głównych miast mianowano książąt z rodziny
królewskiej. Stolicą Labarnasa było miasto Kussar (:lotąd nie zidentyfikovaane),
ale jego syn przeniósł stolicę do Hattusas, twierdzy w łuku rzeki Halys, i zmienil
własne imię na Hattusilis. O organizacji społecznej kraju za panowania Hattusilisa
I (około roku 1650 p.n.e.) wiemy coś niecoś z tekstu przemówienia,
wygłoszonego przez tego króla z okazji adoptowania następcy tronu, Mursilisa I.
Z tekstu tego v~~ynika, że w owym czasie rządy w królestwie Hetytów w
zasadzie spoczywały w rękach zamkniętej kasty szlacheckiej, panującej nad
ludnością rodzimą i zajmującej się, na prawach wyłączności, sprawami
wojskowymi i centralną administracją państwową. Prości ludzie byli wolni, ale
podlegali pracy przymusowej na rzecz państwa.
Za panowania Hattusilisa I królestwo Hetytów rozszerzyło swe granice na
południe i na wschód sięgając poprzez Taurus aż po żyzne równiny północnej
Syrii. Jamchad, potężne państwo ze stolicą w Aleppo, które swego

Babilonia i Asyria wokresie 2000-1350 p.n.e. 75
czasu udzieliło schronienia Zimrilimowi z Mari, gdy uciekał on przed
Szamsziadadem, a później było przejściowo sojusznikiem Hammurabiego z
Babilonu, stało się na jakiś czas wasalem Hattusilisa, potem jednak odzyskało
niepodległość. Mursilis I, przybrany syn Hattusilisa, śladem swego poprzednika
dokonywał zbrojnych najazdów na Syrię i w końcu zburzył miasto Aleppo.
Właśnie w owym czasie przeprowadził on swą słynną wyprawę grabieżczą w dół
Eufratu, zakończoną zburzeniem Babilonu i ostatecznym usunięciem jego I
dynastii. Jednakże pomimo imponujących sukcesów wojskowych, do których
hetycka kasta rządząca okazała się zdolna, jej organizacja wewnętrzna była nie
ustabilizowana; zwycięski Mursilis, sam r_iegdyś po nieudanej rebelii
poprzedniego następcy tronu adoptowany jako dziedzic korony, powróciwszy z
łupami z Babilonu został zamordowany przez swego szwagra Hantilisa.
Po spustoszeniu Babilonu przez Hetytów kraj stanął otworem przed hordami
Kasytów, grupy etnicznej z gór Zagrosu. Pojedynczych Kasytów spotykamy w
Babilonii już w początkach panowania I dynastii, wspominaliśmy też, że
następca Hammurabiego starł się z wojskami Kasytów na wschód od Tygrysu.
Od tego czasu Kasyci zaczynają osiedlać się w północno-wschodniej części
Babilonii pod władzą własnych królów; jeden z tych władców, Agum II
(Agukakrime), obwołał się królem Babilonu po splądrowaniu tego miasta przez
Mursilisa. Zdołał on, zdaje się, rozciągnąć swoje panowanie na obszary leżące
dalej w górze nad środkowym Eufratem aż po królestwo Chana, a zarazem rościł
sobie prawa do tronu królewslsiego krainy Gutium w górach na wschód od
Asyrii.
Złupienie Babilonu przez Hetytów i inwazja kasycka przekreśliły ostatecznie
polityczne osiągnięcia Hammurabiego. Jednakże kultura ba.bilońsha w dalszym
ciągu wywierała przemożny wpływ na cały Bliski i Środkowy Wschód. Królowie
kasyccy nie tyll~o przejęli język i pismo klinowe Babilonii, lecz dialekty
akadyjskie były szeroko używane w sprawach urzędowych daleko poza
granicami Babilonii i Asyrii. Szczęśliwe odkrycie, c:okonaze w końcu ubiegłego
stulecia przez pewną wieśniaczkę w el-Amarna' w Egipcie, wydobyło na jaw
część korespondencji dyplomatycznej, wymienionej około roku 1400 p.n.e.
między królami Egiptu z jednej strony, a królami Hetytów, Mitanni, Asyrii i
Babilonii oraz książętami różnych miast w Syrii i Palestynie, z drugiej strony;
prowadzona ona była niemal wyłącznie w języku akadyjsl~im - choć w
niektórych wypadkach mocno spaczonym domieszką języka rodzimego osoby
piszącej - tak że nie ulega wątpliwości, iż był to język powszechnie przyjęty w
stosunkach międzypa:5stwowych. Nawet w mieście Ugarit, w Syrii, gdzie
mówiono zupełnie
1 Częs~o niesłusznie nazywanej Tell-el-Amarna; patrz w tej sprawie sir Alan Gar-
diner, Egypt of the Pharaohs, 19&1, s. 220.

", Wielkość i upadek fiabilonii
odmiennym językiem semickżm i gdzie wynaleziono odręi~ny system Zlfa- i c:
betyczny pisma klinowego (używany przede wszystkim do zapisu rodzi- ku mej
literatury kanaanejskiej), w tekstach prawnżcaych posługiwano się ni: u' dużej
mierze językiem akadyjskim. fo:
W tym samym czasie, kiedy Babilonia dostała się pod panowanie Kasy- ciz tów,
Asyria i znaczna część pozostałych obszarów Bliskiego Wschodu na w:
południe od terenów Hetytów ulegała wzrastającym wciąż wpływom innej pr
jeszcze grupy etnicznej i kulturalnej - Hurytów. Lud ten, znany od da- m inna zc
Starego Testamentu jako Horyci lub Horrejezyliowie (Księga Ro- zv dzaju, XVI,
6; Księga Powtórzonego Prawa, II, I2), mówił języlziem nie p~ wyP.azującym
pok.rcwieństwa z żadnym innym ze znanych nam języków ju z wyjątkiem
późniejszego urartyjskiego. W góry położone ra północ od in Asyrii musieli
Huryci dotrzeć w drugiej połowie trzeciego tysiącle-.ci~~
a więc przed okresem Agade - przybywając prawdopodobnie z rejonu ar
Kaukazu; dwie inskrypcje z okresu Agade (jedna w języku akadyjskim, -E druga
hurycl:im) świadczą, że istniało już wówczas państwo huryckie, z ktureg~
głównym ośrodkżem było miasto Urkisz w dorzeczu Chaburu, na tc zachód od
Asyrii. Jednakże to wczesne państv`~o huryckie stanowiło przy
puszczalnie odosobniony wypadek szczególny, dokumenty bawieni z in- c; nych
miast, takich jak Nuzi, Arrapcha i Tell Brak, które byty później głów- sl nymi
ośrodkami wpływów huryckich, w tym wczesnym okresie wykazują n w
imionach własnych tylko znikome ślady elementów huryckich. W cza
sach III dynastii z Ur wciąź jeszcze trwały ruchy migracyjne w kierunku 1
południowym; w dokumentach z tego okresu można stwierdzić silne wpły- z wy
huryckie zaznaczające się w imionach własnych. Wymieniane są onc
mianowicie w dokumentach z Dilbat - nie opodal Babilonu - a. czego można by
c~nosić, iż isćniała tam jedna z husyckich kolonii. W począ~k:zch drugiego
tysiąclecża analogiczne dowody, a mianowicie imiona wiasne, świadczą o
obecności Husytów na rozległym obszarze. Można je prześledzić vc
dokumentach kolonii asyryjskiej :v Kapadocji, a ponadto spotyka sicz je w dużej
ilości w Nuzi i Arrapcha w rej onże Kirkuk na u%schód od Asyl'il, oraz w
syryjskich miastach Katna, Alalach i Ugarit. W M< ri znalezżono kilka tekstów
religijnych w języku husyckim.
Mursilis I w swej wyprawie na Babilon natknął się na wrogich książąt hurycl~ich
nad górnym Eufratem. Znajdowali sip oni na peryferiach centralnego cbszaru
dominacji Husytów, którym w połowie drugiego tysiąclecia był rejon Chaburu.
Fo zamordowaniu Mursilisa walki dynastyczne poważnie osłabiły państwo
Hetytów na przeciąg kilku pokoleń; w tym właśnie czasie powstało tu silne
państwo Mitannż, którego trzon stanowili Husyci. W okresie swej najwiYks.ej
ekspansji rozciągało sicz ono od jeziora V~,'an po środkotvy Eufrat i od gór
Zagrosu po wybrzeża Syrii.
Królowie Mitanni nosili imiona nie husyckie, lecz indoeuropejskie

Babilonia i Asyria w okresie 2000-13x0 p.n.e.
z!ra- i czcili starych indyjskich bogów: Mitrę, Warunę, Indrę i IVTasatiję. W do-
dzi- ?~umentach huryckich, zwłaszcza dotyczących koni i sposobów prowadze-
się nia działań wojennych, napotykamy terminy techniczne, mające pokrewne
formy w rodzinie języków indoaryjskich. Znamienne jest także, że w prze-
asy- ciwie:istwie do wszystkich dawniejszych ludów starożytnego Wschodu,
na wśród których palenie zwłok praktykowano rzadko, przy czym niekiedy
neJ przejmowało ono większą grozą niż sama śmierć, za wczesnych królów
da- mitannijskich kremacja była uważana za najwłaściwszy sposób usunięcia
Ro- zwlok. Wszystko to wskazuje na istnienie aryjskiej kasty wojowników,
nie panującej nad ludnością w większości niearyjską. Inne tego samego rodza=
óW ju, choć nie tak przekonywające dowody wskazują na obecność elementów
od indoaryjskich również w łonie kasyckiej kasty rządzącej.
- Nasze wiadomości o państwie Mitanni pochodzą głównie z egipskich
gnu archiwów dyplomatycznych (na tabliczkach klinowych), znalezionych w el-
im, -Amarna; choć rozpoczynają się one dopiero po roku 1450 p.n.e., wynika
ie, z nich jasno, iż w tym czasie władcy mitannijscy reprezentowali ugrun-
na towaną już dynastię. Niektóre teksty, zawierające materiały legendarne,
zy- wspominają nawet o kilku wcześniejszych książętach huryckich, noszą-
- tych imiona aryjskie; są to być może wcześni królowie dynastii mitannij-
w- skiej. Jednakże pierwszym królem mitannijskim, o którym mamy bezspor-
ują ne wiadomości historyczne, jest Parattarna, który pojawia się wkrótce po
za- roku 1500 p.n.e. jako władca potc~żnego królestwa, kontrolującego państwa
ku Lenne w Syrii i mogącego mierzyć się z Egiptem i z Hatti jak równy
ły- z ró~~nymi. Następnym wybitnym władcą mitannijskim był Sauszatara.
n~' współczesny Totmesowi III, królowi Egiptu (1490-1436 p.n.e.), z którym
go utrzymywał stosunki dyplomatyczne, mimo iż Totmes w czasie swych
ch licznych kampanii syryjskich wpadł w konflikt z wieloma miejscowymi
e, władcami huryckimi, naruszając tym samym strefę wpływów Mitanni na
e- południowym zachodzie. Następca Sauszatary, Artatama, wydał swą cór-
a kę za Totmesa I11 (1413-1405 p.n.e.), a powstały stąd stosunek powino-
od w·ac=wa doprowadziÅ‚ do sojuszu obu wÅ‚adców; w podobny sposób spowi-
a- nowacili się z sobą następcy obu królów, Amenhotep III (1405-1367 p.n.e.)
i Szuta~na II (panował do roku 1390 p.n.e). Za panowania tych królów
ąt państwo Mitanni w dalszym ciągu miało władzę zwierzchnią nad Asyrią,
n- Artatamie zaś widocznie udało się przy pomocy asyryjskiej bogini Isztar
c- z Niniwy zwiększyć swe poważanie u egipskiego dworu; list, w którym
e wnuk Artatamy, Tuszrata, donosi Amenhotepowi III, że Isztar z Niniwy
rn wyraziła pragnienie ponownego odwiedzenia dworu egipskiego, nawiązuje
'li do poprzedniej wizyty posągu tej bogini za czasów jednego z poprzedni-
ków Tuszraty. Widocznie Isztar z Niniwy cieszyła się wielką międzyna-
rodową sławą, której odblask niewątpliwie dodawał niejakiego splendoru
ie strażnikom jej statuy.

78 `V~ielkość i upadek Babilonii
Tymczasem dynastia kasycka w Babilonii umocniÅ‚a s·,vÄ… pozycjÄ™ i zdoÅ‚aÅ‚a
zjednoczyć znowu kraj i obronić go przed naporem Asyrii (obecnie lennika
królestwa Mitanni) i Elamu. W polityce wewnętrznej rządy kasyckie widocznie -
sądząc po dochowanych dokumentach gospodarczych - były łagodne i
tolerancyjne. Jednym z czynników, który najsilniej wpływał na stosunek
starożytnych miast-państw do króla, była jego postawa wobec uświęconych
zwyczajem praw ich obywateli, z czym w wielu przypadkach łączyło się
zwolnienie od podatków lub powinności pr~ymu~owych. Zachowane akty
nadanych przez królów kasyckich praw i przywilejów wskazują, że pod tym
względem byli to władcy liberalni i temu chyba przypisa:~ należy, iż za ich
panowania nie dochodzilo do powst~ ń ludności tubylczej. Tym też po części
może tłumaczyć się fakt, że Kzsyci stosunkowo łatwo zdołali w końcu usunąć
dynastię Kraju Nadmorskiego. Od I dynastii Babilonu aż do końca historii
Babilonii sprawowanie rządćw nad południową częścią tego kraju było w
znacznej mierze uzależnione od tego, czy kilka kluczowych miast, w
szczególności Uruk i Ur, ol:,~zywało gotowość do współpracy z władzą
centralną. Kasyci mogli swą polityką ekonomiczną i administracyjną wpłynąć w
korzystnym dla nich duchu na postawÄ™ owych miast jeszcze przed jakÄ…kolwiek
próbą podjęcia przeciw nim akcji wojskowej; później potraktowali też te miasta
ze szczególnymi względami, a niektórzy królowie kasyccy przedsięwzięli tam ro-
boty budowlane i inne zbożne dzieła. Wojskowego podboju Kraju Nad-
morskiego dokonał Ulamburiasz za panowania swego starszego brata,
Kasztiliasza III. Ulamburiasz, który sprawował urząd wicekróla w Kraju
Nadmorskim, odziedziczył tron Kasytów około roku 1450 p.n.e. i tym samym
zjednoczył Babilonię po rozbiciu trwającym ponad dwieście Iat. Później jednak
wybuchły ponownie zamieszki, wskutek czego Agum III, syn i następca
Ulamburiasza, zmuszony był przedsięwziąć jeszcze jedną ekspedycję wojenną
przeciwko Krajowi Nadmorskiemu.
Za Karaindasza, następcy Aguma III, Babilonia odgrywała już rolę na tyle ważną,
że dawała ona podstawę do wymiany ambasadorów z dworem egipskim;
wysłanie kasyckiej księżniczki do haremu Amenhotepa III wskazuje na alians
zawarty między obu państwami.
Spośród trzech następców Karaindasza, którzy tak jak i on sam wymienieni są w
korespondencji z el-Amarna, drugi z kolei, Kurigalzu I, b~~Å‚ najwybitniejszym z
królów kasyckich. Utrzymywał on dobre stosunki z Amenhotepem III i zdołał
przedsięwziąć uwieńczoną powodzeniem kampanię przeciwko Elamowi.
Sprzymierzony niegdyś z Sumerem, Elam w okresach słabości państwa
babilońsl~iego zawsze skłonny był interweniować w sprawy wewnętrzne
południowej Babilonii. Kurigalzu wszakże ujął inicjatywę w swoje ręce i zachował
efektywną kontrolę nad tym rejor_em, gdzie podjął odbudowę świątyń i
podobne roboty v~ I'ruk, Ur i Eri

I3abiloni~a i Asyria w okresie 2000-1350 p.n.e. 7~7
zdo- du. Dziełem, dzięki któremu najlepiej znany on jest potomności, było wy-
nie budowanie przezeń i ufortyfikowanie nowej stolicy; jej szczątki znajdują
ka- się w Akarkuf w pobliżu Bagdadu: wznoszący się tam zigurat stanowi
dar- znamienny, podziwiany przez wszystkich turystów element irackiego kraj-
jsil- obrazu.
jego Swą silną pozycję Kurigalzu zawdzięczał po części temu, że na skutek
zym szeregu wydarzeń państwo Mitanni było w owym czasie poważnie osła-
ości bione. Po zamordowaniu Mursilisa I walki dynastyczne oraz polityczna
raw i militarna słabość Hetytów początkowo pozwoliły książętom huryckim
alni odzyskać panowanie nad znaczną częścią północnej Syrii, skąd dokony-
po- wali wypadów na terytorium Hetytów; natomiast właściwe królestwo Mi-
t, że tanni, ściśle sprzymierzone z Egiptem, kontrolowało, jak się wydaje, część
or- teren«w hetyckiego pogranicza. Sytuacja ta zmieniÅ‚a siÄ™ radyk-amie, gdy
arie około roku 1375 p.n.e. na tron wstąpił energiczny władca Suppiluliumas;
leż- pc~ezątek jego panowania zbiega się w przybliżeniu z mitannijskim kryzy-
Ur, sem dynastycznym. Po śmierci Szutarny II, syna i następcy Artatamy
s~~'ą (około roku 1390 p.n.e.), który podobnie jah jego ojciec był blisko zwią-
ich zany z Egiptem, w królestwie Mitanni wybuchła wojna domowa; następca
ęcia tronu został zamordowany przez stronnictwo antyegipskie. Następny syn,
cze- Tuszrata, zdołax w końcu zasiąść i utrzymać się na tronie Mitanni. Jed-
ro- nahże dawna ojczyzna Hurytów, na południe od jeziora Wan, oderwała się
ad- od Mitanni, tworząc odrębne królestwo, na czele z młodszym bratem
ata, Tuszraty noszącym również imię Artatama. W swej nieudanej próbie
aju imcazji właściwego Mitanni uzyskał Artatama poparcie Suppilulitzmasa,
sa- natomiast Tuszrata odnowił dawne przymierze z Egiptem. Na nieszczę-
lat. ście dla Mitanni, konflikty religijne w Egipcie osiągnęły za panowania
III, ~ Echnatona (1367-1350 p.n.e.) swój punkt szczytowy i odwróciły uwagę
nÄ… od spraw zagranicznych, wskutek czego - jak siÄ™ wydaje - Tuszrata
otrzymał bardzo niewielką pomoc egipską w czasie wydarzeń, które teraz
na miały nastąpić.
em Wojna wybuchła między Tuszratą a Suppiluliumasem, który wtargnął
III do północnej Syrii i opanował szereg państw husyckich, dawnych lenni-
ków Mitanni lub Egiptu. Dziwna rzecz, że Suppiluliumas nigdy nie za-
Y- atakował krainy Mitanni bezpośrednio; wysuwano przypuszczenie, że byla
I. to rozmyślna polityka, podyktowana chęcią uniknięcia wszelkiej akcji,
to- która mogłaby doprowadzić do przejścia wszystkich pomniejszych książąt
em husyckich na stronÄ™ Mitanni. Tuszrata po niespokojnym panowaniu, pod
am koniec którego odzyskał znaczną część utraconych poprzednio terytoriów
na zachód od Eufratu, został zamordowany (około 1350 p.n.e.) przez s~.~~c go
że sy:a, działającego z ramienia stronnictwa popierającego Artatarnę, kiór~-
re- teraz rościł sobie pretensje do tronu królestwa Mitanni. Młodszy syn Tusz-
ri- raty, Mattiwaza (Kurtiwaza) zdołał jednak zbiec i po nieudanej próbie

8!? Lvielkeść i ut~adek B~b:lanii
zxzyskania azylu w Babilonii uciekł starritąd, by oddać się na łaskę i ni~~-. łaskę
Suppiluliun~asa. Ten znalazł się tedy w świadczącym o jego sile. Lecz grożącym
zarazym kłopotami położeniu, że zarówno prawowity rc~stępca tronu Witanni,
j21~ i preter~~lujący doń uzurpator szukali u z.ie~ ; pomocy i opieki.
.~' kłopotów, które spadły na kralestwo Mitanni, skorzystała As~-,-i~. Przez
pewien czas była ona państwem lennym Mitanni, lecz walka o su~.cesję po
śmierci Szutarny II, kiedy Artatama, jak się wydaje, był inspiratorern zamachu na
Tuszratę, pozwolila Asyrii odzyskać w pewnej mi_rz~= niepodległość.
Burnaburiasz II, drugi następca Kurigalzu I na tror_i_ i~abilonu, po wznowieniu
stosunków z Egiptem żalił się, że Aszuruballit -" król Asyrii, uzyskał zgodę
dworu egipskiego na akredytowanie przy nir,: własnego ambasadora. Wypływają
stąd dwa wnioski: po pierwsze, że Asyria odradzała się jako państwo o
znaczeniu międzynarodowym, i po drugie, że Babilonia bezskutecznie usiłowała
zająć miejsce Mitanni jako suzer~_:,_ Asyrii. Babilon jednak musiał się pogodzić
z faktem odrodzenia Asyri`. i oba państwa zawarły z sobą sojusz
przypieczętowany małżeństwem córk= Aszuruballita z Karaindaszem II, synem i
n astępcą Burnaburiasza II. Asyria stała się więc potęgą, z którą znowu trzeba
było się liczyć; być może. źe właśnie zrozumienie przez Suppiluliumasa
koniecznoÅ›ci istnienia godnego zaufania paxistwa bufor ev~·4=go, które by
odgradzało Babilonię od roSIlćiCi.~ znowu w potęgę Asyrii, si~łoniło go w
końcu do poparcia Mattiwazy, prawowitego następcy Tuszraty; temu tedy
księciu, od dziesięciu lat cierpliwie czel>ającemu na j~ t;o dworze, udzielił teraz
pomocy w o Izysl.:aniu siłą oręża tronu Mitanni - państwa okrojonego wsk~2tLk
utraty Karkemiszu na rzecz wicekróla hetyckiego i nie posiadającego tego s<
omego co dawniej znaczenia.
Znamy trzech daiszych huryc~~icii książąt Mitanni (które w swej ol:~r~-jonej
postaci znane 'wyÅ‚o powszechnie j4lzo Chai.igalbat), lecz epoka Å›w°i~:tnoÅ›ci
lVlitanni już przeminęła. Szatuara I zostal pokonany i zamienimy w wasala przez
r'~d;~di:irariego I (' 30'7--12'5 p.n.e.), jego następca zaś zbuntował się, lecz
również został pokonany. Królestwo Chanigalbat zostało ostatecznie wymazane
z mapy politycznej starożytnego Wschoćcu i zamienione w prowincję
assyryjską, gdy Salmanasar I (1274-1245 p.n.e.) pokonax jego ostatniego króla,
Szatuarę II. Podbój ten interesujący jest z socjologicznego punktu widzenia,
gdyż uprowadzono wówczas ponad 14 000 jeńcaw; jest to jeden z najstarszych
przykładów polityki deportacji, stosowanej później nagminnie w imperium
asyryjskim.