Mariusz Buśko klasa 5c


Jakie wartości epoki Oświecenia przetrwały do dziś,
a jakie okazały się pozorne.


Epoka oświecenia w Europie przypada na wiek XVII, a jego rozkwit obejmuje wiek
XVIII. Okres ten nazwano Oświeceniem, ponieważ przywiązywał on ogromną wagę do
siły rozumu, jako światła i człowieka rozjaśniającego drogi poznania świata i
człowieka. Epoka ta jest także zwana "wiekiem filozofów " ponieważ wyznaczyła
literaturze rolę narzędzia wychowania nowego człowieka, propagowania nowych
wzorców i ideałów, podejmowała walkę z ciemnotą i przesądami. W epoce tej można
wyodrębnić zasadnicze idee i wartości. Najważniejszą jest krytycyzm, odnoszący
się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do kościoła,
i form życia religijnego, do ustaleń nauki. Krytycyzm znalazł wsparcie w
racjonalizmie, za którego twórcę uchodzi Kartezjusz - autor "Rozprawy o
metodzie". Przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu, jego rozwoju i
możliwości. Oświeceniowy krytycyzm znalazł też uzasadnienie w empiryzmie.
Prekursorem tego kierunku był Francis Bacon. Kładł on nacisk na rolę
doświadczenia w procesie poznawania świata. Poglądy Bacon'a rozwiną filozof
angielski John Locke. Głosił, że umysł człowieka jest nie zapisaną tablicą,
którą zapisuje doświadczenie. Był twórcą poglądu zwanego sensualizmem, według
którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości. W
filozofii religii Locke głosił deizm, pogląd według którego Bóg stworzył świat,
ale odrzucał go takim, jakim przedstawiał Kościół - jako istotę obdarzoną
boskością. Oświecenie akcentowało przede wszystkim potrzebę oświecania ludzi,
nakładając na literaturę funkcje utylitarne i przypisując ogromną rolę edukacji
i wychowaniu. Filozofowie tacy jak: Wolter, Rousseau głosili, iż
najważniejszymi wartościami w życiu człowieka są: sprawiedliwość, miłość,
nauka. Często uciekając się do satyry walczyli z ciemnotą, zacofaniem, głupotą.
Uważali, że najwyższym prawem ludzkim jest równość i to prawo powinno
obowiązywać każde społeczeństwo, a ludzie powinni posiadać jednakowe prawo
polityczne i jednakowe prawo do szczęścia.
Chronologię Oświecenia w Polsce można przedstawić następująco:
1740 - 1764 - jest to faza wczesnego oświecenia (działalność prekursorów),
1764 - 1795 - Oświecenie dojrzałe (obrady sejmu czteroletniego, powstanie
kościuszkowskie - literatura polityczna),
1795 - 1822 - ukazanie się tomiku poezji Adama Mickiewicza - faza schyłkowa
Epoka Oświecenia w Polsce przyniosła ze sobą bardzo duże zmiany, nie tylko w
życiu politycznym, ale także społecznym. Okres Oświecenia w Polsce to czas
żmudnych prób naprawy podzielonej wewnętrznie i słabej Ojczyzny. Jednym z
pierwszych prekursorów w kraju stał się Konarski. Z jego inicjatywy w 1740 roku
powstaje Collegium Nobilium, szkoła która zapewniała zreformowany system
kształcenia. Konarski przywiązywał dużą wagę do rozumu, pozytywnego myślenia.
Młodych ludzi uczono historii, matematyki, filozofii, a wszystko to miało być
celem wykształcenia świadomych Obywateli państwa.
Po roku 1764 powstają polskie instytucje życia kulturalnego i politycznego:
teatr polityczny, Biblioteka Załuskich, powstaje czasopismo moralne -
"Monitor". Pismo walczyło z ciemnotą, zacofaniem, propagowało nowe wzorce,
ideały i hasła. Założona Szkoła Rycerska miała na celu przygotowanie młodych
ludzi do służby wojskowej, a przede wszystkim zwracano uwagę na wykrztałcenie
kadetów, oraz wyrobienie w nich wzorowej postawy patriotycznej i moralnej.
W latach 70-tych wysoką pozycję zdobyły "obiady czwartkowe" - spotkanie u króla
z wybitnymi działaczami politycznymi, poetami i publicystami. Nieoficjalnym
organem literackim "obiadów czwartkowych" stały się "zabawy przyjemne i
pożyteczne" wydawane pod redakcją Adama Naruszewicza. Czasopismo o charakterze
typowo literackim przyczyniło się do kształtowania smaku literackiego, szerzyło
znajomość twórczości najwybitniejszych pisarzy.
Powołanie w1773 roku Komisji Edukacji Narodowej przyczyniło się do zaopatrzenia
szkół w podręczniki, wychowywanie i kształcenie młodych ludzi, zdolnych do
pracy i obrony Ojczyzny. Polskie Oświecenie cechowały wartości, wzorce i ideały
podobne do kultury Oświecenia w Europie.
W dobie Oświecenia wykształciły się takie typy literatury jak:
w poezji - bajka, satyra, epigramat, poemat heroikomiczny;
w teatrze - komedia i intryga, powieść awanturniczo - przygodowa, fantastyczna,
list literacki;
powiastka filozoficzna;
felieton literacki;
Do głównych przedstawicieli polskiego Oświecenia, którzy tworzyli w
literaturze zaliczamy: Ignacego Krasickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Hugo
Kołłątaja, Stanisława Staszica, Józefa Wybickiego oraz Franciszka
Karpińskiego.
Doniosłą rolę w kształtowaniu świadomości narodowej i społecznej odegrała bajka
i satyra. Te dwa gatunki literackie nawiązywały do aktualnych zagadnień
ówczesnej epoki wychowując czytelników w duchu obywatelskim, patriotycznym i
humanitarnym. Twórcą był Ignacy Krasicki, który w swoich utworach ukazał
człowieka jako istotę błądzącą. W bajkach autor wyśmiewa liczne wady ludzkie:
głupotę, pychę, zarozumiałość, naiwność, przesadę czy fałszywą pobożność,
krytykuje prywatę i chciwość ludzi. Bajki nie tylko bawią, ale jednocześnie
uczą czytelnika przedstawiając mu prawdziwe wartości moralne, którymi powinien
kierować się w swoim życiu. Każda bajka zawiera morał - pouczenie, z którego
czytelnik powinien czerpać naukę, przesłanie moralne czy pouczenie. Przykładem
może być utwór "Szczur i Kot". Autor atakuje i ośmiesza tu ludzką pychę. Pod
postaciami zwierząt ukrywają się ludzie. Bajka opowiada o dumnym, zarozumiałym
szczurze:
"Mnie to kadzą" - rzekł hardzie do swego rodzeństwa
Siedząc szczur na ołtarzu podczas nabożeństwa".
W swoim samouwielbieniu Szczur zapomina o Kocie - swoim odwiecznym wrogu, który
wykorzystując chwilę słabości, dopada szczura i dusi go. Szczur jest
uosobieniem ludzkiej pychy, źle pojętej dumy, Kot - sprytu, bezwzględności i
drapieżności. Morał bajki jest oczywisty. W życiu należy kierować się
skromnością i pokorą.
Treść bajek odnosiła się często do spraw krajowych i zawierała wyraźną aluzję
do konkretnych wydarzeń historycznych - przykładem są rozbiory i bajka "Ptaszki
w klatce".
Bajki Krasickiego mają charakter uniwersalny, są ponadczasowe. Zawarte w nich
wartości powinny uczyć i wychowywać.
Podobne wartości zawarte zostały w satyrach Krasickiego. Autor przedstawia w
nich obraz życia w XVIII wiecznej Rzeczpospolitej. Podobnie jak bajki, satyry
mają charakter ponadczasowy. Zawarte są w nich refleksje i nauki. Satyry
ośmieszają wady społeczeństwa polskiego: pijaństwo, skłonność do hazardu,
zacofanie i ciemnotę, brak krytycyzmu oraz powierzchowne przejmowanie elementów
francuskie kultury. W satyrach Krasicki żywo angażuje się do akcji wychowania
społeczeństwa.
W satyrze "Żona modna" autor ośmiesza kobietę, która wychowana jest na wzorcach
francuskich, stroi się, urządza według obcych wzorów mieszkanie, co w
konsekwencji doprowadza do ruiny majątkowej jej męża.
Poeta w utworze "Pijaństwo" potępia źle pojętą przez Polaków gościnność, która
jest przez nich rozumiana jako wspólne pijaństwo, wyszydza bojowego ducha,
który rodzi się przy kieliszku i tam też ginie, nie wykraczając poza biesiadną
salę. Satyra przepełniona jest głęboką refleksją:
"Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo.
Cóż w nim ? Tylko niezdrowe zwady i grubiaństwo..."
Szczególną uwagę warto zwrócić na utwór heroikomiczny "Monachomachia" - czyli
wojna mnichów. W utworze tym poeta uderza ostrzem swej satyry w ośrodki
największego zacofania - w klasztory. Niezgoda spowodowała waśń między zakonem
karmelitów i dominikanów. Rozpoczyna się walka początkowo w formie dysputy,
która zamienia się w walkę wręcz, a kończy się wspólnym rozpijaniem. Krasicki
zdemaskował nieuctwo mnichów, ich zacofanie, zakłamanie moralne, a przede
wszystkim pijaństwo.
Zagadnienie walki z ciemnotą i zacofaniem jest treścią całej prawie twórczości
Krasickiego, którego nazwano wychowawcą narodu. Jego utwory przemawiają do
czytelnika swoją treścią. Autor zachęca do czytania i kształcenia się. Poprzez
krytykę uczy i wychowuje, stawiając na pierwszym planie wartości dla człowieka
najważniejsze.

Dużą rolę odegrały dzieła publicystyczne Stanisława Staszica i Hugo Kołłątaja
pisane w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. "Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego"
Stanisława Staszica zainicjowały wielki ferment umysłowy, którego rezultatem
były reformy państwa. Uwagi te dotyczą oświaty, wychowania młodzieży, nauki
moralnej, prawodawstwa, władzy wykonawczej, sądowniczej i wolnej elekcji.
Według Staszica obywatel powinien zwracać uwagę na dobro swojego kraju. Autor
wymieniając w swoich utworach typy władzy (demokracja, monarchia, arystokracja)
podkreśla, że epoka Oświecenia wymaga wprowadzenia do narodu rządów
demokratycznych. Według autora prawo powinno dotyczyć wszystkich ludzi, a
wyroki powinny być z nimi zgodne. Stanisław Staszic apeluje do szlachty, wytyka
jej błędy, uważa że powinna dać większą swobodę chłopom, oraz musi stworzyć
nową konstytucję obejmującą wszystkich obywateli. Poeta wie, że zmiany te mogą
doprowadzić do odbudowy narodu - Polski. Wie także, że do wszystkich narodów na
świecie należy walka o to, aby prawo człowieka zostało nienaruszone. Stwierdza,
że wśród głównych przyczyn upadku Polski główne miejsce zajmuje: rozpusta,
lekkomyślność, źle pojęta duma, marnotrawstwo i chciwość. Stanisław Staszic
jako człowiek oświecony, w swoich pismach odwoływał się do rozumu człowieka.
Wiele uwagi autor poświęcił kwestii edukacji - wychowanie powinno być
podporządkowane sprawom narodowym.
Hugo Kołłątaj podobnie jak Staszic porusza problem niewłaściwego traktowania
chłopów. Uważa, że wszyscy powinni być jednakowo traktowani. Krytykuje
sarmatyzm, oskarża magnatów o doprowadzenie kraju do upadku. Głównym celem tych
dwóch publicystów było przeprowadzenie reform, dzięki którym Rzeczpospolita
miałaby się stać nowoczesnym państwem o postępowej konstytucji.
Podobną wymowę i znaczenie ma komedia polityczna Juliana Ursyna Niemcewicza
"Powrót Posła". Sam autor popierał reformy społeczne i polityczne. Celem
pisarza było ośmieszenie konserwatystów i uzyskanie poparcia dla średniej
szlachty. Ideał dramatu wyraża Niemcewicz poprzez kreację postaci, dzieląc je
na pozytywne i negatywne. Postacie negatywne: Starosta Gadulski - typowy
Sarmata i przeciwnik reform, pijak i niedołęga; Szarmancki - lekkoduch, młody
fircyk, kosmopolita, nie interesują go sprawy państwowe, cechuje go
próżniactwo, rozpusta i zabawa, jest pozbawiony honoru i uczciwości; Starościna
- egoistka, obojętna na los bliskich i sprawy narodowe. Postacie pozytywne:
Podkomorzy i Walery - są szlachetni, rozumieją potrzeby reform politycznych i
społecznych, cieszą się z obrad sejmu, są bezinteresowni w uczuciach, żywią
miłość i szacunek dla najbliższych.
"Powrót Posła" miał zadziałać na opinię publiczną, by udzieliła poparcia
zwolennikom reform. Komedia zawiera w sobie cel moralny mający wpływ na
znaczenie wartości i ideałów epoki Oświecenia.
Przedstawicielem epoki Oświecenia był także Franciszek Karpiński, który
stworzył sielankę. Jest autorem takich utworów jak: "Laura i Filon" , "Do
Justyny" , czy "Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta". W dwóch pierwszych
utworach dominuje tematyka miłosna przeplatana motywami pasterskiej prostoty.
Sielanki cechuje melancholia, tęsknota do miłości.
"Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" to wiersz o charakterze
patriotycznym, poprzez wymowny charakter dowiadujemy się o ostatnim rozbiorze
Polski, braku wiary w odzyskanie niepodległości, rezygnacji.
Duże znaczenie dla polskiego Oświecenia miał Józef Wybicki - autor "Pieśni
Legionów Polskich we Włoszech". Utwór ten łączy myśl Oświecenia z ideami
społeczno-politycznymi. Pieśń utwierdza w przekonaniu, że naród polski żyje i
nie należy tracić nadziei na odzyskanie niepodległości. W celu wzmocnienia
nadziei autor powrócił w utworze do ważniejszych wydarzeń takich jak: potop
szwedzki, działalność Czarnieckiego, idea bonapartyzmu, insurekcja
Kościuszkowska, bitwa pod Racławicami, rozbiory Rzeczpospolitej. Pieśń ukazuje
trzy wzorce osobowe: Czarnieckiego, Dąbrowskiego i Kościuszkę. Wraz z nią
rozpoczyna się okres zbrojnej walki o niepodległość kraju, wspieranie się w tej
walce ideałami, walka dla idei, którą było odzyskanie wolności.

Oświecenie wniosło do tradycji europejskiej nowe, trwałe wartości spośród
których najważniejsze było wprowadzenie na stałe do świadomości ludzkiej
przekonania o sile i możliwości poznawczych rozumu, o randze nauki i oświaty, o
niezbywalności ideałów wolności i równości - indywidualnej i zbiorowej.
Równie ważne było narastanie świadomości sztucznego charakteru barier
społecznych, przełamywanie stanowych uprzedzeń, kształtowanie się rzeczywistego
demokratyzmu. Dramatyczne wydarzenia polskie przyśpieszały też dojrzewanie
nowoczesnej świadomości narodowej, która umożliwiała Polakom przetrwanie stu
dwudziestu lat politycznej niewoli.
Literatura Oświecenia rozwijała się w warunkach wyjątkowo trudnych, ale
potrafiła pozostawić po sobie trwałe wartości jako fundamenty przyszłego
narodu. Według nich bez wartości moralnych nie będzie wolności - bez miłości,
patriotyzmu, reformy państwa, szkolnictwa, poszanowania
bliźniego - Polacy nie zbudują mocnego państwa z wykształconym społeczeństwem.
Edukacja, wykształcenie to wartości w które powinno się inwestować. Patriotyzm,
miłość, duch walki to warunek na odzyskanie wolności. Wiele wartości epoki
Oświecenia przetrwało do dnia dzisiejszego. Są one ważnym i nieodzownym
elementem naszego życia. Życie społeczne jest regulowane przez różne systemy
wartości. Najczęściej wyróżnia się: wartości moralne, prawne, religijne,
polityczne i naukowe. Niektóre wartości człowiek traktuje jako nadrzędne np.
dobro, miłość, sprawiedliwość, wolność, a one powinny stać się dla niego
najważniejsze, powinien się nimi kierować w swoim życiu i postępowaniu z
bliźnimi. Epoka Oświecenia przyczyniła się do moralnego i społecznego
odrodzenia narodu.