Politechnika Białostocka
Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska
Instrukcja do zajęć laboratoryjnych z przedmiotu:
BIOPALIWA
KOD: EKS1A400034
Studia stacjonarne I stopnia
Zajęcia lab. nr 2
Temat ćwiczenia:
Zastosowanie spektrometrii i konduktometrii w badaniu
biopaliw i produktów spalania
Ćwiczenie 2.1.
Oznaczanie lotnych kwasów tłuszczowych (LKT) w mieszaninie
otrzymanej po fermentacji beztlenowej biosurowców
Opracowanie: dr inż. Marian Kucharski
Wprowadzenie
Lotne kwasy tłuszczowe - LKT (Volatile Fatty Acids -VFAs) są niskocząsteczkowymi
kwasami karboksylowymi o silnych właściwościach hydrofilowych ( lubiące wodę ) i dlatego
dobrze rozpuszczają się w wodzie. Długość łańcucha LKT wynosi od 2 do 8 atomów węgla w
cząsteczce. Nomenklatura kwasów tłuszczowych oparta jest najczęściej na nazwach zwy-
czajowych, które świadczą o pochodzeniu roślinnym (lub zwierzęcym) tych kwasów (Tab. 1).
Związki te pochodzą z beztlenowej biodegradacji węglowodanów, białek i tłuszczy. W pierw-
szym etapie mikrobiologicznej degradacji wszelkiej materii organicznej powstają głównie
monokarboksylowe kwasy tłuszczowe. Wynikiem tego jest powszechne występowanie tych
związków w biomasie, osadzie czynnym, na składowiskach odpadów, w ściekach i w innych
mediach, np. przefermentowanych surowcach do produkcji biopaliw.
Tabela 1. Nazewnictwo, budowa chemiczna lotnych kwasów tłuszczowych (LKT)
Nazwa Nazwa Wzór
systematyczna zwyczajowa chemiczny Zapach
kwas metanowy kwas mrówkowy HCOOH ostry ,duszący
kwas etanowy kwas octowy CH3COOH ostry zapach octu
kwas
kwas propanowy C2H5COOH ostry, zjełczały, drażniący
propionowy
kwas
kwas izomasłowy (CH3)2CHCOOH stęchła woń
izobutanowy
kwas butanowy kwas masłowy C3H7COOH zjełczałego masła, potu
kwas kwas zjełczałego tłuszczu, sera
(CH3)2CHCH2COOH
izopentanowy izowalerianowy pleśniowego
kwas pentanowy kwas walerianowy C4H9COOH potu, waleriany
kwas heksanowy kwas kapronowy C5H11COOH ostry, cierpki
kwas heptanowy kwas enantowy C6H13COOH -
kwas oktanowy kwas kaprylowy C7H15COOH chlewni świńskiej
Postępujący proces eutrofizacji wód (nadmiernej produkcji biomasy glonów) związany
głównie z obecnością związków azotu i fosforu w ściekach, przyczynił się do rozkwitu techni-
ki biologicznego oczyszczania ścieków metodą osadu czynnego. Przeprowadzone badania
wykazały, że obecność LKT w ściekach ma korzystny wpływ na proces ich oczyszczania. Te
2
proste zwiÄ…zki organiczne stanowiÄ… endogenne z
ródło energii i węgla dla mikroorganizmów,
czyli warunkują rozwój mikroorganizmów odpowiedzialnych za proces oczyszczania. Zawar-
tość poszczególnych LKT np. w ściekach według różnych z
ródeł wynosi: 50-60% kwasu oc-
towego i ok. 40% kwasu propionowego, a wg. Innych danych (Oldham i Elefsiniotis) 45%
kwasu octowego, 35% kwasu propionowego i 15% innych kwasów. Np. procesu defosfatacji
(usuwania fosforu) najkorzystniej przebiega, jeśli w ściekach dopływających do komory de-
fosfatacyjnej zachowany jest stosunek: 6  10 mg LKT / 1 mg Porg . (LKT w przeliczeniu na
kwas octowy)
Kwasy karboksylowe, zwłaszcza kwas octowy, mogą również wpływać na trwałość prze-
chowywania pozostałości po spalaniu biomasy i różnych odpadów, na skutek obniżenia pH,
a co za tym idzie, zwiększenia ruchliwości metali ciężkich oraz radionuklidów. Dlatego
szczególnie ważne jest monitorowanie LKT, zwłaszcza kwasu octowego w glebie, gdzie
składowane są odpady zawierające pierwiastki radioaktywne, np. pluton. Ponadto LKT, po-
wstające w wyniku biodegradacji, wraz z niektórymi związkami chemicznymi (takimi, jak lotne
aminy i związki siarki) są odpowiedzialne za nieprzyjemny zapach (odory) w okolicy składo-
wania biomasy, oczyszczalni ścieków i składowisk odpadów. Zatem ważnym zagadnieniem
jest oznaczanie stężenia lotnych kwasów tłuszczowych. Najczęściej oznacza się ich suma-
ryczną zawartość LKT, a wynik podaje w przeliczeniu na kwas octowy.
Jedną z metod oznaczania stężenia tych związków jest wykorzystanie konduktometrii (kon-
duktometrycznego miareczkowania).
1. Zasada konduktometrii
Konduktometria jest metodą analityczną polegającą na pomiarze przewodności elektrycznej
(konduktancji) roztworu między dwiema identycznymi elektrodami obojętnymi (nie reagujący-
mi ze składnikami roztworu), do których jest przykładany prąd zmienny o częstotliwości nie
przekraczajÄ…cej 10 kHz.
Jedną z cech elektrolitów jest ich zdolność do przewodzenia prądu. Jeżeli do roztworu
elektrolitu o stałej temperaturze zanurzy się dwie elektrody obojętne chemicznie (np. platy-
nowe) i przyłoży do nich napięcie, to przez roztwór między elektrodami będzie płynął prąd.
Aby zapobiec zachodzeniu reakcji elektrodowych, wywołanych przepływem prądu stałego
przez roztwór elektrolitu, pomiary konduktometryczne są prowadzone w warunkach prądu
zmiennego. Wartość natężenia tego prądu jest związana z liczbą (stężeniem) i ruchliwością
wolnych kationów i anionów obecnych w roztworze, które decydują o wartości przewodności
elektrycznej danego roztworu. Schemat konduktometrycznego układu pomiarowego przed-
stawiono na rys. 1.
3
Rys. 1. Schemat układu pomiarowego
stosowanego w konduktometrii: A  po-
wierzchnia elektrod w cm2
Zgodnie z I prawem Ohma, traktując warstwę elektrolitu znajdującą się między
elektrodami jako przewodnik, natężenie płynącego prądu będzie wprost proporcjonalne do
przyłożonego napięcia U i odwrotnie proporcjonalne do rezystancji (oporu elektrycznego) R
przewodnika. W przypadku badania elektrolitów mierzy się zazwyczaj nie rezystancję a prze-
wodność elektryczną (w przypadku roztworów jest to przewodność elektrolityczna) nazywaną
też kondunktancją elektryczną (w przypadku roztworów jest to konduktancja elektrolityczna).
Przewodność roztworów elektrolitów (przewodność elektrolityczną) oznacza się jako G i de-
finiuje jako odwrotność rezystancji:
1
G =
R
JednostkÄ… przewodnoÅ›ci elektrolitów jest simens, (1 S = 1 Wð-ð1 )
W praktyce stosuje siÄ™ mniejsze jednostki: milisimensy ( mS ) i mikrosimensy (mðS).
1 S = 1 Wð-ð1 = 1· 103 mS = 1 · 106 mðS
Według II prawa Ohma rezystancja (opór) przewodnika zależy od jego długości l,
R
przekroju s i rodzaju materiału, z którego wykonano przewodnik:
l
R =ð rð ,
s
gdzie:
rð jest tzw. rezystancjÄ… wÅ‚aÅ›ciwÄ… (oporem wÅ‚aÅ›ciwym), charakteryzujÄ…cym dany materiaÅ‚.
Jest to opór, jaki stawia prÄ…dowi przewodnik dÅ‚ugoÅ›ci l =ð1cm i o przekroju s =ð 1cm2.
Po przekształceniu rezystancja właściwa wynosi:
4
s
rð =ð R .
l
Odwrotność rezystancji właściwej 1/ nazywa się przewodnością właściwą (także kon-
rð
duktywnoÅ›ciÄ… elektrolitycznÄ…) i oznacza symbolem kð :
1 1 l
-1
kð =ð =ð ×ð [© cm-ð1 =ð S×ð cm-ð1] .
rð R s
Jest to przewodność elektrolitu zawartego między elektrodami o powierzchni cm2 i od-
s =ð 1
ległości od siebie o 1 cm.
Istotny wpływ na wartość przewodności właściwej ma temperatura. Wzrost temperatury
wywołuje wzrost przewodności, gdyż obniża się lepkość roztworu i wzmaga ruchliwość
jonów. Wpływ temperatury na przewodność właściwą określa zależność empiryczna:
kðt =ð kðt [1 +ð a(t2 -ð t1) ],
2 1
w której:
kðt ,kðt  przewodność wÅ‚aÅ›ciwa w temperaturze t1 i t2 ,
1 2
a  współczynnik temperaturowy, który dla soli i zasad wynosi
0,020 ÷ 0,025, dla kwasów 0,010 ÷ 0,016.
2. Miareczkowanie konduktometryczne
Metoda ta opiera się na wyznaczaniu punktu końcowego (PK) miareczkowania, czyli
objętości zużytego roztworu do miareczkowania, na podstawie zmian przewodności mia-
reczkowanego roztworu. Zmiany te wynikają ze wzrostu lub spadku stężenia jonów bada-
nych oraz z zamiany jonów o określonej ruchliwości na jony o ruchliwości innej niż jony pier-
wotne, obecne w roztworze. Zachodzi to na przykład podczas miareczkowania alkacyme-
trycznego, kiedy w wyniku reakcji:
H3O+ + OH "! 2H2O
5
bardzo ruchliwe, o wysokiej przewodności jonowej, jony H3O+ i OH , są zastępowane jonami
mniej ruchliwymi, jonami metali i reszt kwasowych.
Rys.2. przedstawia kilka typowych krzywych miareczkowania konduktometrycznego. W każ-
dym przypadku końcowy punkt miareczkowania otrzymuje się jako wynik przecięcia się
dwóch linii prostych.
G (mðS)
G (mðS)
v(ml)
v(ml)
PR PR
a)
b
c
)
)
Rys. 2. Krzywe miareczkowania konduktometrycznego: a) HCl + NaOH,
b) CH3COOH + NaOH, c) HCl + CH3COOH + NaOH,,
Zmiany przewodności elektrolitu związane są ze zmianami stężenia jonów w roztworze lub
zastępowaniem ich jonami o innej ruchliwości.
W przypadku mocnych elektrolitów w miarę postępującego zobojętniania przewodnictwo roz-
tworu maleje, osiąga minimum w punkcie równoważnikowym i znowu wzrasta po jego prze-
kroczeniu na skutek dodawania nadmiaru NaOH (Rys.2a). Powyższe rozumowanie dobrze
wyjaśnia równanie reakcji, zachodzącej podczas miareczkowania (zapisane w formie jono-
wej):
H+ + Cl- + Na+ + OH- Na+ + Cl- + H2O
W przypadku zobojętniania słabego elektrolitu (np. kwasu organicznego) mocną zasadą (np.
NaOH) otrzymuje się dwie rosnące proste o różnych nachyleniach (Rys.2b). Początkowo ob-
serwujemy wzrost przewodnictwa w wyniku zastąpienia słabo zdysocjowanego kwasu octo-
wego całkowicie zdysocjowaną solą CH3COONa. Po wyczerpaniu się kwasu octowego ma
miejsce bardzo silny wzrost przewodnictwa wynikający z dodania NaOH nieulegającego już
reakcji.
CH3COOH + Na+ + OH- CH3COO- + Na+ + H2O
Rysunek 2c przedstawia krzywą miareczkowania dwóch kwasów: solnego i octowego, jest
sumą krzywej z rysunków 2a i 2b.
6
Ćwiczenie K  3
Konduktometryczne oznaczanie zawartości kwasu solnego
i lotnych kwasów tłuszczowych reprezentowanych przez kwas octowy
1. Cel i zakres ćwiczenia laboratoryjnego
Celem ćwiczenia jest zapoznanie się z metodyką oznaczania mieszaniny kwasów: mocnego i
słabego, który reprezentuje LKT. Dla ułatwienia wyznaczania punktu końcowego miareczkowania
próbki zawierającej LKT dodaje się mocnego kwasu (kwasu solnego). Ćwiczenie umożliwia zapozna-
nie się z techniką miareczkowania konduktometrycznego. Konduktometryczne oznaczanie równocze-
śnie występujących dwóch kwasów jest możliwe tylko wówczas, gdy różnią się one dość znacznie
wartościami stałych dysocjacji (mają różną moc). Na krzywej miareczkowania otrzymuje się bardzo
wyraz
ne dwa punkty końcowe (PK). Pierwszy PK1 jest związany z miareczkowaniem mocnego kwasu
a odpowiadająca mu objętość roztworu miareczkującego pozwala na obliczenie zawartości kwasu sol-
nego. Z kolei objętość zasady dodana między pierwszym i drugim PK2 odpowiada ilości słabego kwa-
su, to znaczy octowego, który w tym przypadku reprezentuje wszystkie LKT w badanej próbce.
2. Metodyka badań
2.1. Odczynniki i aparatura
1. Wodorotlenek sodu o stężeniu 0,1 mol/dm3: 4,000 g NaOH (cz.d.a.) rozpuścić w wodzie i uzupełnić
objętość w kolbie miarowej do 1 dm3.
2. Konduktometr.
3. Mieszadło magnetyczne, element mieszający.
4. Zlewki, pipety, cylindry, biureta.
2.2.Wykonanie ćwiczenia
1. Otrzymany do analizy roztwór kwasu solnego i kwasu octowego o nieznanym stężeniu rozcieńczyć
wodą destylowaną w kolbie miarowej do 100 cm3 i dobrze wymieszać. Z tak przygotowanego roz-
tworu pobrać do zlewek o pojemności 100 cm3 3 próbki o objętości 20 cm3 każda. Do każdej próbki
dodać 80 cm3 wody destylowanej.
2. Zlewkę, z tak przygotowaną próbkę z elementem mieszającym umieścić na mieszadle magnetycz-
nym i zmierzyć przewodność elektrolityczną.
3. Dodawać z biurety po 0,5 cm3 wodorotlenku sodu o stężeniu 0,1 mol/dm3, mieszać przez minutę po
dodaniu każdej porcji i odczytać wartość przewodności.
4. Miareczkowanie prowadzić do 6¸ð7 punktów po przekroczeniu punktu koÅ„cowego (PK2!). Wtedy
dodawanie takich samych porcji wodorotlenku powoduje stały przyrost przewodności.
5. Miareczkowanie należy wykonać minimum dla trzech próbek.
3.Opracowanie wyników (sprawozdanie)
1. Obliczyć poprawkę na zmianę objętości podczas miareczkowania dla każdej objętości dodane-
go roztworu wodorotlenku, posługując się wzorem:
V0 +ðVwoda +ðVNaOH
p =ð
V0 +ðVwoda
gdzie: p  poprawka na rozcieńczenie;
V0 - objętość roztworu pobranego do miareczkowania;
Vwoda - objętość wody wzięta do rozcieńczania próbki przed miareczkowaniem;
VNaOH - objętość dodanego roztworu miareczkującego.
2. Obliczyć poprawną wartość przewodności elektrolitycznej G ze wzoru:
p
Gp =ð p ×ðG
gdzie: G - wartość przewodności elektrolitycznej poprawiona (uwzględniająca zmianę objętości);
p
G - wartość przewodności elektrolitycznej odczytana w trakcie pomiaru.
3. Odczytane wyniki zestawić w tabeli, której wzór podano poniżej:
Przewodność odczytana Poprawka Poprawiona wartość prze-
VNaOH [cm3]
(G ), [mS] ( p)
wodności (Gp ) , [mS]
3. Korzystając z poprawionych wartości przewodności elektrolitycznej wykreślić krzywą miarecz-
kowania, odkładając na osi odciętych objętość roztworu wodorotlenku sodu (w cm3), a na osi rzęd-
nych wartości przewodności (Gp ) .
8
4. Wyznaczyć z wykresu punkty końcowe miareczkowania (PK1 i PK2), odczytać objętości roztworu
miareczkującego V1 i V2 odpowiadające wyznaczonym punktom końcowym PK1 i PK2.
5. Obliczyć zawartość kwasu solnego ze wzoru:
mHCl =ð V1 ×ð cNaOH ×ð M
HCl
oraz zawartość kwasu octowego, który reprezentuje wszystkie LKT. Czasem wynik podaje się: zawar-
tość LKT w przeliczeniu na kwas octowy
mAcOH =ð (V2 -ðV1) ×ð cNaOH ×ð M
AcOH
gdzie: mHCl - zawartość kwasu solnego w roztworze pobranym do miareczkowania, g;
mAcOH - zawartość kwasu octowego w roztworze pobranym do miareczkowania, g;
V1 - objętość roztworu wodorotlenku sodu odpowiadająca PK1, dm3;
V2 - objętość roztworu wodorotlenku sodu odpowiadająca PK2, dm3;
cNaOH - miano roztworu wodorotlenku sodu, mol · dm-3;
M - masa molowa kwasu solnego, 36,5 g · mol-1;
HCl
M - masa molowa kwasu octowego, 60,05 g · mol-1.
AcOH
Zawartość kwasu solnego i octowego w całej próbce oblicza się , stosując mnożnik:
100
b =ð
V0
gdzie: b - mnożnik;
V0 - objętość próbki pobrana do pojedynczego miareczkowania.
6. Powtórzyć powyższy sposób postępowania dla pozostałych wyników miareczkowania. Otrzymane
wyniki (PK1 i PK2) należy wykorzystać do obliczenia stężenia kwasów. Następnie przeprowadzić
dyskusjÄ™ wyników (obliczyć x , S, S , podać przedziaÅ‚ ufnoÅ›ci x =ð x Ä…ð t ×ð sx [ jednostki]
X
dlaað =ð 0,05). Wzory i odpowiednie zależnoÅ›ci sÄ… dostÄ™pne na stanowiskach, lub w przygotowanych
komputerach; Excel).
9
Wyznaczenie punktów końcowych miareczkowania (PK1, PK2) z zastosowaniem pakietu STUDENT
Korzystając z arkusza kalkulacyjnego MS Excel, wczytać plik Konduktometria.xls. (katalog
C:\STUDENT). W oknie dialogowym (rys. 3) wybrać przycisk K-3 Oznaczanie kwasu solnego i octo-
wego w mieszaninie.
Rys. 3. Okno dialogowe arkusza Konduktometria.xls. K 3 Oznaczanie
kwasu solnego i octowego w mieszaninie
W celu wykreślenia krzywej miareczkowania konduktometrycznego do arkusza (rys. 4) wprowa-
dzamy pary wyników: objętość dodanego roztworu zasady VNaOH [cm3] i odpowiadającą jej przewod-
ność wÅ‚aÅ›ciwÄ… roztworu kð [mS · cm-1], (kð =ð k ×ðG , gdzie k to staÅ‚a naczynka konduktometrycznego).
Rys. 4. Konduktometria.xls. K 3. Wprowadzanie punktów pomiarowych krzywej mia-
reczkowania konduktometrycznego przy oznaczaniu kwasu solnego i octowego w mieszaninie.
W oknie wykresu krzywa miareczkowania z dopasowanymi prostymi.
Po wybraniu przycisku Rysuj w oknie wykresu następuje aktualizacja punktów pomiarowych do
wprowadzonych danych oraz wyświetlane jest okno dialogowe - Metoda wyrównawcza Gaussa. W
oknie wykresu znajdują się też trzy linie, których położenie należy dopasować do punktów pomiaro-
wych tak, aby powstały wykres przedstawiał charakterystyczną dla badanej mieszaniny krzywą mia-
reczkowania. Z przecięcia tych linii określamy punkty końcowe miareczkowania odpowiadające obję-
10
tości roztworu miareczkującego zużytego do zmiareczkowania oznaczanego kwasu solnego (PK1) i
łącznie obu kwasów w mieszaninie (PK2).
Okienko Metoda wyrównawcza Gaussa umożliwia wykreślenie i ręczne dopasowanie prostych do
punktów pomiarowych, wykorzystując metodę regresji liniowej (metoda najmniejszych kwadratów).
Dla poszczególnych prostych w trakcie dopasowania obliczane są wartości współczynników determi-
nacji R2 , informujące o dokładności dopasowania. Posługując się przyciskami (Lewo-Prawo), prze-
suwa siÄ™ wskaz
niki na wykresie i poszukuje położenia, dla którego współczynniki R2 przyjmują naj-
wyższe wartości (im bardziej współczynniki determinacji zbliżone są do jedności, tym lepsze dopaso-
wanie). Dla ustalonego położenia wskaz
ników obliczane są PK1 i PK2. Po wybraniu optymalnego po-
łożenia dopasowanie linii zatwierdzamy przyciskiem Akceptuj. Na podstawie uzyskanych wyników
analizy regresji sporządzany jest wykres krzywej miareczkowania z zaznaczonymi punktami końco-
wymi miareczkowania. Podgląd i wydruk wykresu możliwy jest po wybraniu przycisku Drukuj.
Rys. 5. Konduktometria.xls. K 3. Wykres krzywej miareczkowania
z oknem dialogowym. Metoda wyrównawcza Gaussa.
4. Utylizacja odpadów
Roztwory po wykonaniu ćwiczenia wylewamy do odpowiednich pojemników, zgodnie z polece-
niem prowadzącego ćwiczenia.
5. Przepisy BHP
1. Każdy student jest zobowiązany mieć własny fartuch laboratoryjny.
2. W czasie wykonywania ćwiczenia na stole może znajdować się tylko niezbędny sprzęt labora-
toryjny, instrukcja (skrypt) oraz zeszyt laboratoryjny.
3. Pracować należy ostrożnie i uważnie, nie prowadzić głośnych, rozpraszających uwagę roz-
mów.
4. Należy ściśle stosować się do instrukcji i zarządzeń osoby prowadzącej ćwiczenia, dotyczą-
cych sposobu wykonywania ćwiczeń. Nie wolno wykonywać eksperymentów i prac nie
11
wchodzących w zakres ćwiczeń, gdyż mogą one zagrażać bezpieczeństwu.
5. Starannie przestrzegać używania właściwych odczynników. Dokładne odczytanie etykiety na
słoiku lub butelce zmniejsza możliwość pomyłki.
6. Wszystkie roztwory należy pipetować przy użyciu specjalnej nasadki (pompki do pipet).
7. O każdym wypadku, nawet pozornie błahym, jaki zaszedł w pracowni należy natychmiast za-
wiadomić osobę prowadzącą ćwiczenia.
8. Poza teren laboratorium nie wolno wynosić żadnych chemikaliów, roztworów i substancji
9. Przed opuszczeniem pracowni należy umyć ręce.
6. Przepisy porzÄ…dkowe
Praca w laboratorium chemicznym wymaga dużej koncentracji uwagi oraz skrupulatnego
przestrzegania przepisów porządkowych i przepisów bezpieczeństwa. Każdy pracujący w laboratorium
chemicznym powinien pamiętać, że niewłaściwym zachowaniem i lekceważącym stosunkiem do prze-
pisów nie tylko utrudnia pracę sobie i innym, ale także naraża inne osoby na niebezpieczeństwo.
1. W pracowni mogą przebywać tylko studenci należących do grupy wykonującej ćwiczenia.
Obecność obowiązuje przez cały czas trwania ćwiczeń.
2. W pomieszczeniach laboratoryjnych zabronione jest spożywanie posiłków
3. Studenci odrabiający ćwiczenia obowiązani są do noszenia fartucha lub płaszcza ochronnego.
4. Pracować należy tylko na wyznaczonym miejscu, posługując się chemikaliami i sprzętem la-
boratoryjnym do niego przydzielonym. Wszystkie braki w odczynnikach i szkle należy zgła-
szać pracownikowi inżynieryjno-technicznemu, który natychmiast je uzupełni.
5. Stół laboratoryjny powinien być zawsze czysty i suchy. Rozlane przypadkowo chemikalia na-
leży starannie wytrzeć.
6. Butelek i słoików z odczynnikami nie wolno pozostawiać otwartych. Pobranych do ćwiczeń
odczynników nie należy wlewać lub wsypywać z powrotem do butelek czy słoików.
7. Zauważone uszkodzenie przyrządu lub zestawu aparaturowego należy zgłosić do prowadzą-
cego ćwiczenia.
8. Do mycia naczyń należy używać przygotowane detergenty, wodę wodociągową, a do płukania
już czystych - małej objętości wody destylowanej. Po pobraniu wody destylowanej z butli z tu-
busem konieczne jest sprawdzenie, czy ściskacz w gumowej rurce odpływowej jest dobrze za-
ciśnięty.
Literatura
1. Chemia analityczna, Praca zbiorowa pod redakcjÄ… R. Kocjana, Warszaw, PZWL, 2003
2. Eksperymentalna chemia fizyczna, Praca zbiorowa pod redakcją E. Więckowskiej-Bryłka, Wy-
dawnictwo SGGW, Warszawa, 2007.
3. Jarosz M., Malinowska E.: Pracownia chemiczna. Analiza instrumentalna, WSiP, Warszawa 1999.
4. Kealey D., Haines P.J.: Chemia analityczna. Krótkie wykłady, PWN, Warszawa 2006
5. Kucharski M., Metody instrumentalne w kontroli zanieczyszczeń. Wybrane zagadnienia i ćwiczenia
laboratoryjne. Wydawnictwo PB, Białystok 2013.
12
13