dr DOROTA ŻOŁNIERCZYK-ZREDA
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy
Długi czas pracy
a zdrowie fizyczne pracowników
Czas pracy w Polsce należy do najdłuższych
w Europie. Jakie mogą być tego skutki dla zdro-
wia pracowników? Odpowiedzi na to pytanie
poszukiwano dokonując przeglądu istniejących
w literaturze badań na ten temat. Wskazują
one jednoznacznie na to, że długi czas pracy
jest związany z istotnym pogorszeniem się
wskaz
ników układów: krążenia, mięśniowo-
szkieletowego oraz odpornościowego.
Long work hours and workers physical
health
Working time in Poland is one of the longest
in Europe. What can be its effects on workers
health? An attempt has been made to answer
this question by reviewing existing research on
that problem. The relationship between long
working hours and a significant deterioration
in cardiovascular, immunological and muscu-
loskeletal indices has thus been confirmed.
tydzień pracy, prawie połowa pracujących fizycznym i psychicznym w pracy, ujawnionych
Wstęp
mężczyzn  40,6% (24,1% w Europie) oraz w sondażach europejskich, jest intensyfikacja
Z danych uzyskanych w 4 europejskich
26% kobiet (11,6% w Europie) pracuje dłużej pracy przez wydłużanie czasu pracy. Uważa się
sondażach na temat warunków pracy przepro-
niż 48 godzin tygodniowo. Jednocześnie, nasz ponadto, że w przypadku Polski, podobnie jak
wadzonych przez Europejską Agencję Poprawy
kraj jest drugim po Grecji krajem europejskim innych nowych członków zjednoczonej Europy,
Warunków Życia i Pracy w 1990, 1996, 2000
pod względem liczby pracowników, których może to być nieunikniony skutek transformacji
oraz 2005 roku wynika, że począwszy od 1991
subiektywna ocena wskazuje, że ich zdrowie ustrojowo-ekonomicznej oraz nadrabiania
roku obserwuje się widoczne skrócenie czasu
jest zagrożone z powodu warunków pracy.  zaległości gospodarczych wobec krajów
pracy w Unii Europejskiej [1]. Jednak ostatnie
Na pytanie  Czy praca zagraża twojemu  starej Europy.
dane (z 2005 roku) wskazują na zahamowanie
zdrowiu?  tak odpowiedziało w 2005 roku Badania prowadzone przez badaczy ze
tej tendencji w związku z poszerzeniem Unii
aż 65,9% Polaków. Ponadto, 30% pracujących Szkoły Głównej Handlowej oraz Wydziału
o 10 krajów (w tym Polski), w których czas
Polaków, (20% Europejczyków) skarży się na Nauk Ekonomicznych i Instytutu Socjologii
pracy okazał się znacząco dłuższy niż w krajach
doświadczanie stresu w pracy. Autorzy raportu Uniwersytetu Warszawskiego na temat dez-
 starej Europy . Polska znalazła się na czwar-
opracowanego przez wspomnianą na wstępie aktywizacji zawodowej Polaków ujawniły, że
tym miejscu pod względem liczby osób pracu- Agencję [1] sugerują, że jedną z możliwych do najważniejszych powodów wcześniejszego
jących powyżej 48 godzin tygodniowo. Mimo przyczyn negatywnych ocen wyrażanych przechodzenia na emeryturę Polacy zaliczają
że ustawowym czasem pracy jest 40-godzinny przez naszych rodaków o swoim zdrowiu zły stan zdrowia oraz niezadowalające warunki
6 03/2009
Fot. Ivar van Bussel
pracy, w tym przeciążenie pracą, złe stosunki Historycznie rzecz biorąc, obserwuje się
społeczne, niewielki wpływ na swoją pracę stałą redukcję liczby godzin pracy, która jeszcze
itp. [2]. Warunki te okazują się szczególnie w drugiej połowie XIX wieku sięgała 12 godzin
dziennie, czyli 72 tygodniowo. Chociaż pod
uciążliwe dla pracowników starszych, co może
koniec XIX wieku skrócono czas pracy do 55
być jednym z powodów najniższego w Europie
godzin tygodniowo, to w połowie XX wieku
wskaz
nika zatrudnienia osób w wieku 55-65
w krajach wysoko rozwiniętych, a szczególnie
lat. Spośród 14 różnych niedogodności pracy,
w Stanach Zjednoczonych i Japonii zaobser-
które były powodem wcześniejszego przejścia
wowano ponowne jego wydłużanie. Zjawisko
na emeryturę, Polacy wymienili w tych bada-
to stało się tak powszechne, że społeczeństwa,
niach na pierwszym miejscu niskie zarobki,
których ono dotyczyło nazwano  the 24-hour
na drugim zaś przeciążenie pracą ( praca
society (społeczeństwo pracujące 24 godzi-
jest za ciężka, muszę pracować zbyt wiele
ny na dobę) [4]. Poważne skutki społeczne
godzin ) [3].
wydłużania czasu pracy, które w póz
niejszym
W artykule podjęto próbę odpowiedzi na
okresie dotknęły także w pewnym stopniu
pytanie, czy subiektywne deklaracje ankieto-
społeczeństw zachodnioeuropejskich, rozpo-
wanych pracowników na temat istotnego po-
częły na początku lat 90. wielką europejską
gorszenia ich stanu zdrowia w wyniku długiego
debatę na temat czasu pracy. Jej wynikiem
czasu pracy, rozumianego jako czas dłuższy niż
była dyrektywa 93/104/EC niedopuszczająca
osiem godzin dziennie, potwierdzają wyniki
przekraczania 48 godzin pracy tygodniowo.
badań medycznych. W tym celu dokonano
Zależności te były badane już wcześniej
Obecnie ustawowy, dzienny czas pracy
przeglądu istniejących danych dotyczących
w społeczeństwie amerykańskim, dotkniętym
w większości krajów europejskich wynosi
trzech grup wskaz
ników związanych z ukła-
problemem przepracowania w latach 50.
40 godzin tygodniowo, oprócz Francji, gdzie
dami: krążenia, mięśniowo-szkieletowym oraz
poprzedniego stulecia. Russek i Zohman [9]
pracuje się 35 godzin.
odpornościowym.
stwierdzili, że spośród 100 hospitalizowanych
pacjentów kardiologicznych w wieku poniżej
Długi czas pracy a zdrowie fizyczne
Wymagania czasowe pracy
40 lat, aż 71 pracowało ponad 60 godzin
Ze względu na aspekty dotyczące zdrowia
tygodniowo przez dłuższy okres, a póz
niejsze
Problemy z układem krążenia
i bezpieczeństwa pracy ważne jest rozróżnienie
badania wykonane przez Thiela i in. [10] wśród
Badania na temat długiego czasu pracy
dwóch podstawowych kategorii wymagań
hospitalizowanych pacjentów, którzy przebyli
i zdrowia pracowników podjęto pod wpływem
czasowych pracy: liczba godzin pracy oraz
zawał serca także wskazywały na długi czas
wspomnianej obserwacji dotyczącej zjawiska
rozkład tych godzin w ciągu dnia pracy
pracy jako jedną z przyczyn choroby. Śmier-
 społeczeństwa pracującego przez 24 godziny
(praca zmianowa, nocna itp.). Ze względu na
telność z powodu problemów z układem
na dobę . Alarmującym przykładem negatyw-
to, że pierwszy z wymienionych aspektów wy-
krążenia badali także Buell i Breslow [11], którzy
nego wpływu długiego czasu pracy i prze-
magań czasowych pracy jest częściej kojarzony
stwierdzili, że osoby pracujące dłużej niż 48
ciążenia pracą były przypadki samobójstw
z intensywnością pracy niż drugi, w dalszej
godzin tygodniowo przez 3 lata narażone
zanotowane w latach 1991-1996 w Japonii
części artykułu odwoływać się będziemy do były na dwukrotnie większe ryzyko śmierci
wśród przepracowanych Japończyków, a także
liczby godzin pracy. z powodu zawału serca niż osoby, które pra-
zjawisko karoshi polegające na nagłym, ostrym
Czas pracy w sensie liczby godzin pracy
zawale serca, znane jako  śmierć z przepraco-
ma znaczenie nie tylko w odniesieniu do
wania . Ofiarami karoshi były 203 osoby pra-
funkcjonowania zawodowego jednostki,
cujące dłużej niż 60 godzin tygodniowo, które
ale także jej zdrowia fizycznego oraz tak
wykorzystywały jedynie połowę ustawowego
ważnych aspektów dobrostanu, jak jakość
czasu urlopowego w latach poprzedzających
życia rodzinnego, jakość funkcjonowania
atak serca [5]. Zjawisko śmierci karoshi wy-
społecznego, a także możliwości osobistego
wołało żywe zainteresowanie problemem
rozwoju przez zainteresowania i hobby. Przy
przepracowania z punktu widzenia problemów
obecnym definiowaniu zdrowia jako nie tylko
z układem krążenia. Szczególnie znaczące były
braku choroby  ale dobrego samopoczucia
długoterminowe badania pokazujące wpływ
(dobrostanu), powinna nastąpić poprawa
długiego czasu pracy na pojawianie się tych
świadomości znaczenia odpowiedniego wypo-
problemów. I tak, japońscy badacze ujawnili,
czynku oraz tego, że wypoczynek, wpływając
że praca po 10 godzin dziennie przez 3 lata
na zachowanie wydajności pracy i ograniczanie
istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia nadci-
absencji chorobowej, jest warunkiem utrzy- śnienia, a nawet, że wraz ze wzrostem liczby
mania odpowiedniej produktywności firmy.
godzin pracy w ciągu tego okresu zwiększa się
Odpowiednia polityka dotycząca czasu pracy,
znacząco ryzyko zachorowania na zawał serca
jako element efektywnego zarządzania zdro- [6, 7, 8]. Wykazali, że długi czas pracy jest
wiem i bezpieczeństwem w pracy, powinna być istotnym czynnikiem ryzyka podwyższonego
zatem celem samych pracodawców. ciśnienia krwi oraz rytmu serca.
BP 03/2009 7
Joanna Korecka,
Businessman
 konkurs na plakat bezpieczeństwa pracy pn. Stres . CIOP 1997
Fot. Richard Dudley
jach europejskich, w tym w Polsce (na Uniwersytecie
Warszawskim), www.share-project.org
[3] U. Sztanderska Przyczyny wczesnej dezaktywacji
zawodowej i emerytalnej osób ubezpieczonych w ZUS.
W: Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym.
Raport z badań: Departament Analiz Ekonomicznych
i Prognoz MPiPS, Warszawa 2007
[4] E. M. Moore The twenty four hour society: understand-
ing human limits in a world that never stops, Reading, MA:
Addison-Wesley Publications Cooperation, 1993
[5] T. Uehata Long working hours and occupational
stress-related cardiovascular attacks among middle-
aged workers in Japan.  Journal of Human Ecology
20, 1991, p. 147-153
[6] S. Sokejima & S. Kagamimori Working hours as
a risk factor for acute myocardial infarction in Japan:
case-control study.  British Medical Journal 317, 1998,
p. 775-780
[7] T. Hayashi, Y. Kobayasi, K. Yamaoka, F. Yano Effects
of overtime work on 24-hour ambulatory blood pres-
sure.  Journal of Occupational Environmental Medicine
38, 1996, p. 1007-11
[8] T. Sasaki, K. Iwasaki, T. Oka, N. Hisanaga, T. Ueda,
Y. Takada i in. Effects of working hours on cardiovas-
cular  autonomic nervous functions in engineers in an
electronic manufacturing company.  Industrial Health
37, 1999, p. 55-61
[9] H. I. Russek i B. L. Zohman. Relative significance of
cowały mniej niż 48 godzin. Inne amerykańskie kobiet zatrudnionych przy sortowaniu owoców
heredity, diet and occupational stress in coronary heart
badania prowadzone wśród pracowników ujawniły, że ryzyko zachorowania na syndrom
disease of young adults.  American Journal of Medicine
Bell Telephone Company, którzy jednocześnie cieśni nadgarstka wzrastało wraz z liczbą 325, 1958, p. 266-275
uczyli się w szkołach wieczorowych dowiodły, przepracowanych godzin pracy [16]. [10] H. G. Thiel, D. Parker & T. A. Bruce Stress factors and the
risk of myocardial infarction.  Journal of Psychosomatic
że ryzyko śmierci z powodu problemów krąże- Van der Hulst [17] w podsumowaniu swo-
Research 17, 1973, p. 43-57
jej metaanalizy 28 badań nad negatywnym
niowych wzrosło u tych osób w perspektywie
[11] P. Buell & L. Breslow Mortality from CHD in Californian
wpływem długiego czasu pracy na zdrowie
5 lat w porównaniu z osobami, które  jedynie
men who work long hours.  Journal of Chronic Disease ,
stwierdziła, że skutek ten może być bezpośred- 1960 p. 615-626
pracowały.
nio spowodowany brakiem odpowiedniego [12] S. J. Rosenstock, L. P. Andersen, C. V. Rosenstock,
Wskaz
niki immunologiczne
O. Bonnevie, T. Jorgensen Socioeconomic factors in helico-
czasu potrzebnego na regenerację organizmu.
bacter pylori infection among Danish adults.  American
Istnieją także dane potwierdzające nega- Miałyby o tym świadczyć szczególnie te wyniki
Journal of Public Health 86, 1996, p. 1539-44
badań, które wskazują na upośledzenie funkcji
tywny związek pomiędzy długim czasem pracy
[13] A. Yasuda, K. Iwasaki, T. Sasaki, T. Oka, N. Hisanaga
immunologicznych pod wpływem długiego
a sprawnością układu immunologicznego. Lower percentage of CD65+ cells associated with long
working hours.  Industrial Health 39, 2002, p. 221-223
Badania prowadzone wśród duńskich pracow- czasu pracy oraz pogorszenie niektórych
[14] K. Fredriksson, L. Alfredson, M. Koster, C. Bildt
wskaz
ników krążeniowych, świadczących
ników, którzy pracowali dłużej niż 40 godzin
Thorbjornsson, A. Toomingas, M. Torgen i in. Risk factors
o nadmiernej aktywizacji sympatycznego
tygodniowo ujawniły częstsze występowanie
for neck and upper limb disorders: results of 24 years
układu autonomicznego.
of follow-up.  Occupational Environmental Medicine
bakterii Helicobacter pylori, stanowiącej ryzyko
56, 1999, p. 59-66
choroby wrzodowej żołądka [12]. W innym
[15] C. Bildt Thorbjornsson, L. Alfredson, K. Fredricksson,
Podsumowanie
badaniu wykorzystującym wskaz
niki układu
H. Michelsen, L. Punnett, E. Vingard. Physical and psycho-
immunologicznego przeprowadzonym u ja-
Przytoczone wyniki badań świadczą jed- social factors related to low back pain during 24 years of
follow-up.  Spine 25, 2000, p. 369-375
pońskich pracowników branży komputerowej
noznacznie o negatywnym wpływie długiego
[16] H. Morgenstern, M. Kelsh, J. Kraus & W. Margolis
pracujących dłużej niż 65 godzin tygodniowo,
czasu pracy na nasze zdrowie fizyczne. Czy
A cross-sectional study of hand/wrist symptoms in
stwierdzono zmniejszoną liczbę komórek od-
podobną zależność obserwuje się także
female grocery checkers.  American Journal of Industrial
pornościowych (natural killer cells) [13].
w odniesieniu do zdrowia psychicznego? Czy Medicine , 20, 1991, p. 209-218
w sytuacji nieuniknionej intensyfikacji pracy nie [17] M. Van der Hulst Long workhours and health.
Wskaz
niki związane z dolegliwościami
 Scandinavian Journal of Work, Environment and Health
ma możliwości, abyśmy uniknęli pogarszania
mięśniowo-szkieletowymi
29(3), 2003, p. 171-188
się szeroko rozumianej jakości naszego życia?
Długi czas pracy wpływa także istotnie
Próba odpowiedzi na te pytania będzie tema-
Publikacja opracowana na podstawie wyni-
na pojawianie się dolegliwości mięśniowo-
tem kolejnego artykułu.
ków uzyskanych w ramach I etapu programu
-szkieletowych. Przykładem są tutaj duńskie
wieloletniego pn.  Poprawa bezpieczeństwa
badania prowadzone przez 24 lata wśród pra-
i warunków pracy dofinansowywanego w la-
PIŚMIENNICTWO
tach 2008-2010 w zakresie badań naukowych
cowników spędzających  przy biurku więcej
[1] Third European Survey on Working Conditions. European i prac rozwojowych przez Ministerstwo Nauki
niż 8 godzin dziennie, u których stwierdzono
Foundation for Improving Living and Working Conditions.
i Szkolnictwa Wyższego. Główny koordynator:
dolegliwości górnego odcinka kręgosłupa
Dublin 2007
Centralny Instytut Ochrony Pracy  Państwowy
i szyi [14] oraz dolnego odcinka kręgosłupa
[2] Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym. Instytut Badawczy.
[15]. Z kolei badania w grupie amerykańskich Raport z badań prowadzonych od 2004r. w 15 kra-
8 03/2009
Fot. Carl Dwyer