Pomorski Ośrodek Diagnostyki Medycznej
"PODIMED" Spółka z o.o.
NZOZ w Szczecinku
www.podimed.com.pl
M A T E R I A A
Y E D U K A C Y J N E D L A P A C J E N T Ó W
ZESPÓA
JELITA NADWRAŻLIWEGO
(Irritable Bowel Syndrome  IBS)
Czym jest zespół jelita nadwrażliwego?
Zespół jelita nadwrażliwego jest zaburzeniem funkcji jelita grubego, charakteryzującym się
dyskomfortem w jamie brzusznej i nieprawidłową czynnością ruchową jelit. Biegunka może występować
naprzemiennie z zaparciem. Dyskomfort i wzdęcie często ustępują po wypróżnieniu. Typowe objawy zespołu
jelita drażliwego są rozpoznawane przez lekarza, nie muszą jednak występować jednocześnie lub mogą
występować w wielu wariantach. Zazwyczaj podczas badania brzucha i jelita osoby cierpiącej na zespół jelita
nadwrażliwego lekarz nie znajduje nieprawidłowości . Pierwszym i najważniejszym krokiem jest powstanie
rozpoznania zespołu jelita nadwrażliwego i wykluczenie podejrzenia innych chorób. Niedokrwistość, krwawienie,
utrata masy ciała i gorączka nie mogą być przypisywane zespołowi jelita nadwrażliwego, mogą być związane z
cięższymi chorobami. O takich objawach należy niezwłocznie powiadomić lekarza.
Co jest powodem wystąpienia zespołu jelita nadwrażliwego?
Przyczyny wywołujące zespół zespół jelita nadwrażliwego nie są całkowicie zrozumiałe. Wiemy, że
chorzy z zespołem jelita nadwrażliwego mają zmienioną czynność skurczową mięśni jelita grubego. Objawy są
rezultatem wzmożonej wrażliwości na rozciąganie ściany przewodu pokarmowego przez gazy czy kał i tendencji
do nadmiernej reakcji na niemal wszystko: jedzenie, stres, pobudzenie emocjonalne, rozciągnięcie ściany jelit pod
wpływem gazu. Osoby z zespołem jelita nadwrażliwego często reagują na te zdarzenia silniejszymi skurczami
jelit i to właśnie skurcz jest odpowiedzialny za takie objawy jak wzdęcie, dyskomfort czy naglące parcie na stolec.
Zespół jelita nadwrażliwego nie jest spowodowany czynnikiem infekcyjnym. Nietolerancja laktozy (cukru
mlekowego) może wywołać objawy podobne do zespołu jelita nadwrażliwego i są to dwa różne problemy,
chociaż nietolerancja laktozy i zespół jelita nadwrażliwego mogą występować łącznie u tej samej osoby. Zespół
jelita nadwrażliwego nie ma żadnego związku z rakiem!
Jakie są częste objawy zespołu jelita nadwrażliwego?
Zespół jelita nadwrażliwego może się objawiać przewlekłą biegunką (postać biegunkowa) IBS lub
zaparciem (postać zaparciowa IBS). Często biegunka i zaparcie występują naprzemiennie. Zespół jelita
nadwrażliwego może objawiać się również uczuciem niepełnego wypróżnienia po defekacji. Bóle i skurcze
brzucha należą do najczęstszych objawów i wielu pacjentów odczuwa znaczące ustąpienie bólu czy dyskomfortu
po wypróżnieniu lub odejściu gazów. Pacjenci z zespołem jelita nadwrażliwego mogą mieć również nudności.
Należy pamiętać, że niedokrwistość i gorączka nie należą do objawów zespołu jelita nadwrażliwego i jeśli
wystąpią trzeba się skontaktować z lekarzem.
Czy zespół jelita nadwrażliwego jest ,,poważną chorobą?
Nasilenie zespołu jelita nadwrażliwego jest różne u poszczególnych chorych. Dla niektórych jest on
ciężkim upośledzeniem jakości życia. Zespół jelita nadwrażliwego może powodować dyskomfort, że dochodzi do
zmiany zachowania i codziennej aktywności. Jest to jednak choroba łagodna, która nie ma długotrwałych
następstw organicznych. Ludzie z zespołem jelita nadwrażliwego nie są bardziej podatni na wystąpienie zapalenia
czy raka jelita grubego i nie potrzebują większej ilości badań kontrolnych, aniżeli osoby całkowicie zdrowe.
Wskazówki dietetyczne dla chorych
na zespół jelita nadwrażliwego *
Niewłaściwy sposób odżywiania może nasilać objawy choroby. Z tego względu konieczna jest modyfikacja
żywienia zależna od postaci i okresu choroby, która na ogół zmniejsza szereg objawów zespołu jelita
nadwrażliwego. Polega ona na indywidualnej eliminacji niektórych produktów żywnościowych nasilających
dolegliwości. Należą do nich: produkty wzdymające jak cebula, kapusta gotowana, suche warzywa
strączkowe. U części chorych występuje nietolerancja na cukier mlekowy  laktozę. Dlatego po spożyciu
mleka i innych produktów mlecznych występuje nasilenie objawów: wzdęcia i biegunka. Należy wykluczyć
mleko, sery, jogurty i inne potrawy zawierające mleko. Wskazane jest też ograniczenie lub całkowite
wykluczenie z diety kawy naturalnej i mocnej herbaty ponieważ zawarta w nich kofeina czy teina zwiększa
kurczliwość mięśniówki jelita cienkiego i grubego i w ten sposób może nasilać dolegliwości. Z tego samego
względu zaleca się unikania picia wszelkich napojów alkoholowych. Modyfikacja diety zależy od postaci
choroby.
W okresie biegunek konieczne jest zastosowanie diety niskoresztkowej polegającej na ograniczeniu
spożycia produktów zawierających włókna roślinne (poniżej 10 g/dziennie).
Zaleca się:

spożywanie oczyszczonych produktów zbożowych (pieczywo z mąki pszennej
wysokoprzemiałowej, łuszczony ryż, makarony itp.),

ograniczenie spożycia surowych owoców zwłaszcza pestkowych, orzechów i warzyw bogatych w
błonnik pokarmowy,

ograniczenie spożycia gruboziarnistych kasz, owsianki i razowego pieczywa oraz ostrych przypraw i
alkoholu.
W okresie znacznego nasilenia się dolegliwości zwłaszcza występowania biegunek istotna jest też
modyfikacja sposobu przyrządzania potraw. Zaleca się następujące technologie przyrządzania posiłków:

gotowanie i gotowanie na parze,

pieczenie w folii,

duszenie.
W okresie zaparć zaleca się wypijanie co najmniej 1,5 l płynów oraz dietę bogatoresztkową zawierającą co
najmniej 30-50 g włókien roślinnych. Taka dieta zwiększająca masę stolca, przyspiesza pasaż treści
pokarmowej przez przewód pokarmowy i poprawia jego konsystencję a tym samym ułatwia i przyspiesza
wydalanie stolca.
Zaleca się:

zwiększenie spożycia surowych owoców (zwłaszcza pestkowych) i warzyw o wysokiej zawartości
błonnika pokarmowego (np. Buraków, brukwi, kapusty itp.),

zwiększenia konsumpcji kasz gruboziarnistych, owsianki, pieczywa razowego,

dodatek ź-1/2 szklanki otrąb pszennych do codziennej diety.
Skuteczność tej diety zależy od cech osobniczych chorego. Czasami, u niektórych chorych może wywoływać
wzdęcia, których można uniknąć zastępując naturalne produkty zawierające włókna roślinne preparatami
złożonymi z syntetycznych włókien polikarbofilu lub zawierających metacelulozę i psyllium.
Wskazówki dietetyczne dla chorych na zespół jelita nadwrażliwego w okresie
biegunek
Rodzaje produktów Zalecane Przeciwwskazane
Słaba kawa z zabielaczem, słaba Mleko, kefiry jogurty (przy
Płyny
herbata, kawa zbożowa, mleko i występującej nietolerancji na
śmietanka tylko przy braku laktozę), mocna kawa i herbata,
nietolerancji na laktozę, rozcieńczone napoje alkoholowe
soki owocowe i warzywne
Twaróg i sery topione niskotłuszczowe Tłuste sery żółte i topione
Sery
(tylko przy braku nietolerancji na
laktozę)
Masło, miękkie margaryny(np. Smalec, słonina, łój wołowy,
Tłuszcze
słoneczna, kujawska) topione masło
Gotowane na miękko Nadmierne spożycie żółtek
Jaja
Cielęce, wołowe, indyk, kurczak, królik, Tłusta wieprzowina,baranina,
Mięso
chude ryby gotowane (np. sandacz, podroby i dziczyzna, tłusty drób
dorsz) (kaczki, gęsi)
Parówki delikatesowe, szynka, Pozostałe wędliny i pasztety
Wędliny
polędwica
Buliony, przecierane warzywa, rosół Zupy zabielane śmietaną i o dużej
Zupy
(chudy) zawartości warzyw (np. kapusty,
buraków itp.) oraz kasz
Biały chleb pszenny, bułki, drobne Pieczywo ciemne-razowe, chleb, z
Zbożowe
makarony, kaszka pszenna, ryż dodatkiem błonnika i ziaren (np.
łuszczony, biszkopty,  petit beurry słonecznika, sezamu, itp.), tłuste
pieczywo cukiernicze
Marchew, sałata, ziemniaki (najlepiej O dużej zawartości błonnika
Warzywa
purre), rzodkiewki, pomidory (bez pokarmowego (kapusta, buraki,
skórki), ogórki (indywidualna brukselka, kalafior, groszek,
tolerancja) strączkowe suche, świeża fasolka,
kalarepa)
Jabłka (mus), pestkowe przecierane, Pestkowe nieprzecierane (np.
Owoce
banany, owoce cytrusowe, arbuzy truskawki, maliny, porzeczki),
morele, śliwki, gruszki, ananasy
Galaretki owocowe, kisiele, budynie, Czekolada, bita śmietana, ciastka i
Desery i słodycze
lody (przy braku nietolerancji na cukierki z dodatkiem czekolady,
laktozę), landrynki, miód orzechy, konfitury z owoców
pestkowych
Sól, cukier, kminek, pietruszka, kwasek Korzenne, musztarda, chrzan,
Przyprawy
cytrynowy, sok z cytryny curry i chilli, ostra papryka i
pieprz
Wskazówki dietetyczne dla chorych na zespół jelita nadwrażliwego w okresie
zaparć
Rodzaje produktów Zalecane Przeciwwskazane
Mleko 0,5 lub 1,5% kefir, jogurty, Napoje alkoholowe, kakao,
Płyny
maślanka, kawa zbożowa, słaba czekolada, mocna kawa i herbata
herbata, napary ziołowe, napoje
fermentowane z mleka
Twaróg biały, ser chudy lub półtłusty Pozostałe
Sery
Oleje roślinne: słonecznikowy, sojowy, Smalec, słonina, łój wołowy,
Tłuszcze
olej z oliwek, margaryny miękkie w topione masło
ograniczonych ilościach
Białka, żółtka do 3 sztuk tygodniowo Duże ilości białek
Jaja
Chude: cielęcina, wołowina, indyk, Tłuste: wieprzowina, baranina,
Mięso
kurczaki, królik podroby, i dziczyzna
Chude: dorsz, karmaryn, sandacz, Pozostałe ryby
Ryby
szczupak, lin, leszcz, karaś
Chuda szynka, polędwica, parówki Pozostałe i pasztety
Wędliny
delikatesowe
Na wywarach z włoszczyzny, warzywne, Na tłustych wywarach z kości,
Zupy
krupniki, mleczno  owocowe, mięsa i drobiu oraz ryb,
zagęszczone, zawiesiną z mąki i mleka zaprawione śmietaną
Pieczywo ciemne, o dużej zawartości Chleb pszenny z wysokiego
Zbożowe
błonnika, razowe, żytnie, Grahama, z przemiału, mąki z wysokiego
dodatkiem otrąb i ziaren, pieczywo przemiału, ziemniaczana,
chrupkie, pumpernikiel itp. kasze: manna, kukurydziana, ryż
Mąki: żytnia, pszenna niskiego
przemiału, kasza gryczana, jęczmienna,
jaglana, pęczak, płatki owsiane, kiełki
pszenne
Wszystkie warzywa, a zwłaszcza bogate Ziemniaki, frytki, smażone, placki
Warzywa
w błonnik pokarmowy (kapustne, ziemniaczane
buraki, brukiew, kalarepa itp.),
ziemniaki gotowane, pieczone, purre
Wszystkie owoce Banany (wrażliwość indywidualna
Owoce
na zwiększenie zaparć)
Surowe owoce, kompoty, galaretki, Czekolada i cukierki czekoladowe,
Desery i słodycze
budynie, powidła, miód, dżemy i pralinki, ciastka w czekoladzie,
marmolady, cukierki twarde np. konfitury wysokosłodzone, torty,
landrynki kremy cukiernicze, bita śmietana,
lody
Liście laurowe, ziele angielskie, Chilli, curry, ostra papryka i
Przyprawy
koperek, wanilia, sok z cytryny, pieprz
pozostałe w ograniczonych ilościach
Jak leczyć zespół jelita nadwrażliwego?
Indywidualną ocenę stresu i diety należy potraktować jako działanie pierwszoplanowe w zespole
jelita nadwrażliwego. Do z
ródeł stresu można zaliczyć przepracowanie, złe nawyki dotyczące snu,
nadmierne używanie kawy, alkoholu i tytoniu. Prawidłowy odpoczynek i ćwiczenia mogą pomóc w
zredukowaniu poziomu stresu i prawidłowo wpłynąć na przebieg zespołu jelita nadwrażliwego. Wielu
ludziom pomaga stosowanie diety bogatoresztkowej. Jednak dieta nadmiernie wzbogacona w błonnik może
być przyczyną biegunki, szczególnie u tych chorych, u których w obrazie zespołu jelita nadwrażliwego
dominuje właśnie biegunka. Należy się wystrzegać leków przeczyszczających. Jeśli zawiodą te środki,
należy się udać po poradę lekarską. W leczeniu można posłużyć się wieloma lekami. W specyficznych
grupach chorych z zespołem jelita nadwrażliwego mogą być pomocne leki rozkurczowe, przeciwdepresyjne i
przeciwlękowe. U poszczególnych osób skuteczność tych leków wyraz
nie się różni, schemat terapeutyczny
musi być zatem ustalany indywidualnie przez pacjenta i lekarza. Pacjenci, u których po zmianie stylu życia i
prawidłowym stosowaniu leków nie uzyskano poprawy powinni być skonsultowani przez lekarza
specjalizującego się w schorzeniach zależnych od stresu i czynności ruchowej przewodu pokarmowego.
Zrozumienie, że zespół jelita nadwrażliwego jest złożonym schorzeniem, dotyczącym motoryki, psychiki i
uwarunkowanym stresem jest dla pacjenta kluczem do uwolnienia się od objawów choroby. Ludzie z
rozpoznanym zespołem jelita nadwrażliwego mogą osiągnąć znaczna poprawę dzięki silnej, partnerskiej
współpracy pomiędzy uświadomionym pacjentem i świadomym, współczującym lekarzem.
Jaki jest wpływ diety na przebieg zespołu jelita nadwrażliwego?
Ten wpływ jest indywidualny. Istnieje szereg pokarmów, o których wiadomo, że potęgują objawy
choroby u osób dorosłych. Szczególnie tłuszcze zawarte w diecie są uważane za czynnik wywołujący
objawy zespołu jelita nadwrażliwego. U poszczególnych osób może dojść do spotęgowania objawów po
zjedzeniu kukurydzy, zboża czy pokarmów zawierających włókna błonnika. Z kolei u innych dodanie do
diety wypełniaczy może uregulować rytm wypróżnień. Glutaminian sodu, który jest substancją często
dodawaną do pożywienia może również powodować nasilenie objawów zespołu jelita nadwrażliwego.
Generalnie, praktycznie każdy dodatek do pożywienia może u konkretnego pacjenta powodować nasilenie
objawów zespołu jelita nadwrażliwego. W takich wypadkach objawy są powtarzalne  można je wywołać za
każdym razem, gdy pacjent (pacjentka) spożywa dany produkt. Prowadzenie dziennikach najmniej przez
tydzień jest pomocne dla zidentyfikowania pokarmów, które wywołują objawy chorobowe. Około 17% ludzi
nie jest zdolne do trawienia mleka i produktów mlecznych. Uważa się, że w przewodzie pokarmowym jest
zmniejszona ilość lub wręcz brakuje enzymu, który rozkłada cukier mlekowy. Sugerowano również, że za
nietolerancję mleka odpowiada raczej białko zawarte w mleku, aniżeli cukier. Ci chorzy po wypiciu mleka
doświadczać objawów podobnych do tych, jakie obserwuje się w zespole jelita nadwrażliwego.
Postępowanie jest proste, od chwili rozpoznania nietolerancji laktozy należy na tyle na ile to możliwe unikać
mleka i produktów mlecznych. Nie pomaga również stosowanie zagęszczonego mleka, ponieważ ono
również zawiera cukier i białko. Natomiast masło często jest dobrze tolerowane, ponieważ w trakcie jego
produkcji dochodzi do eliminacji frakcji mleka rozpuszczalnej w wodzie. U niektórych chorych można
kontrolować nasilenie objawów poprzez stosowanie sztucznych substratów enzymy laktazy. Również pewne
sztuczne substancje słodzące, takie jak sorbitol nie podlegają trawieniu i mogą być powodem wzdęcia,
dyskomfortu i biegunki, jeśli są spożywane w dużych ilościach.
*Prof. dr hab. med. Lech Hryniewiecki, Klinika Gastroenterologii i Żywienia Człowieka, Poznań
**Opracowano na podstawie materiału wydanego przez Międzynarodową Fundację Dysfunkcji Przewodu
Pokarmowego - IFBD