Działania Unii Europejskiej w zakresie kultury stanowią uzupełnienie polityki
kulturalnej państw członkowskich w różnych dziedzinach: na przykład w dziedzinie
ochrony europejskiego dziedzictwa kulturowego, współpracy z instytucjami
kulturalnymi różnych państw czy też wspierania mobilności twórców kultury i
zbiorów dzieł sztuki. Sektora kultury dotyczą także postanowienia traktatów
nieobejmujące bezpośrednio kultury.
PODSTAWA PRAWNA
Działania UE na rzecz kultury podlegają uregulowaniom art. 167 TFUE (dawny art.
151 TWE). Ustanowiono w nim zasady oraz aktualne ramy dla polityki w zakresie
kultury, obejmujące zarówno jej aspekt materialny, jak i procedury podejmowania
decyzji. W art. 6 TFUE określono kompetencje Unii w dziedzinie kultury: „Unia ma
kompetencje do prowadzenia działań mających na celu wspieranie, koordynowanie
lub uzupełnianie działań Państw Członkowskich”.
Traktat z Lizbony nadaje większe znaczenie kulturze: W preambule Traktatu UE
znajduje się stwierdzenie: „inspirowani kulturowym, religijnym i humanistycznym
dziedzictwem Europy”. W jednym z celów określonych w Traktacie jest mowa, że
UE „szanuje swoją bogatą różnorodność kulturową i językową oraz czuwa nad
ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Europy” (art. 3 Traktatu UE). W
Traktacie z Lizbony wprowadzono istotne nowe rozwiązanie: w procesie
podejmowania decyzji przez Radę będzie od teraz obowiązywać zasada głosowania
większością kwalifikowaną w miejsce dotychczasowej, polegającej na głosowaniu
jednomyślnym. Niemniej jednak ponieważ wciąż nie jest możliwa harmonizacja
uregulowań w zakresie polityki kulturalnej, zasada głosowania większością
kwalifikowaną będzie miała w głównej mierze zastosowanie w przypadku
podejmowania decyzji dotyczących formy i zakresu programów finansowania.
W art. 13 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej stwierdza się, że: „Sztuka i
badania naukowe są wolne od ograniczeń”. W art. 22 stanowi, że: „Unia szanuje
różnorodność kulturową, religijną i językową”.
CELE
Zgodnie z Traktatem UE przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich,
w poszanowaniu ich różnorodności narodowej i regionalnej, i równocześnie podkreśla
znaczenie wspólnego dziedzictwa kulturowego. W europejskim planie działań na
rzecz kultury (z 2007 r.) uznaje się, że kultura stanowi niezbędny element w realizacji
strategicznych celów UE, tj. dobrobytu, solidarności i bezpieczeństwa, a zarazem
zapewnia Unii silną pozycję na arenie międzynarodowej.
OSIĄGNIĘCIA
A. Rozwój polityki
1. Europejski plan działań na rzecz kultury
W maju 2007 r. Komisja przedstawiła propozycję Europejskiej agendy kultury,
opartej na trzech wspólnych celach: propagowaniu różnorodności kulturowej i
dialogu międzykulturowego, propagowania kultury jako katalizatora twórczości oraz
propagowaniu kultury jako istotnego elementu stosunków międzynarodowych UE.
Zgodnie z pierwszym celem UE i pozostałe zainteresowane strony powinny
współpracować na rzecz propagowania dialogu międzykulturowego, mając na
uwadze rozumienie, poszanowanie i promowanie różnorodności kulturowej. Na
przykład należy dokładać starań na rzecz transgranicznej mobilności artystów i
pracowników sektora kultury, a także transgranicznego rozpowszechniania dzieł
sztuki.
Drugi cel koncentruje się na promowaniu kultury jako katalizatora twórczości w
ramach strategii lizbońskiej na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia oraz
przyjętej po niej strategii „Europa 2020”.
Trzecim celem jest propagowanie kultury jako niezbędnego elementu w stosunkach
międzynarodowych Unii. UE, jako strona Konwencji UNESCO w sprawie ochrony i
promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, zobowiązała się do nadania
Europie nowej bardziej aktywnej roli w dziedzinie kultury w kontekście stosunków
międzynarodowych Europy i włączenia wymiaru kulturowego jako istotnego
elementu w stosunkach Europy z krajami i regionami partnerskimi.
2. Dialog międzykulturowy
Jednym z bieżących priorytetów UE jest dialog międzykulturowy. Po wejściu w życie
Traktatu z Lizbony zagadnienie to nabrało jeszcze większego znaczenia. Zwłaszcza w
dziedzinie polityki kulturalnej szczególne znaczenie mają takie inicjatywy jak
działania na rzecz kultury Romów, wielokulturowe miasta oraz dialog w ramach
platformy na rzecz wielokulturowej Europy. Inne strategie polityczne UE promujące
dialog międzykulturowy obejmują miedzy innymi: wielojęzyczność, młodzież,
badania naukowe, integrację i stosunki zewnętrzne.
B. Programy działań
1. Program Kultura (2007–2013)
Cele programu „Kultura” (2007–2013) obejmują promowanie transnarodowej
mobilności twórców kultury, wspieranie upowszechniania dzieł i wyrobów
artystycznych i kulturalnych, jak również propagowanie dialogu międzykulturowego.
Budżet programu wynosi 400 milionów euro, które przeznacza się na przedsięwzięcia
i inicjatywy poświęcone europejskiej różnorodności kulturowej oraz wspierające
nasze wspólne dziedzictwo kulturowe poprzez rozwój transgranicznej współpracy
podmiotów działających w dziedzinie kultury i instytucji kultury. Kolejnym istotnym
wyzwaniem polityki kulturalnej w UE będzie przyszłość unijnych programów
finansowania po 2014 r. Rozpoczęto już prace nad kolejną edycją programów UE.
2. Europejskie Stolice Kultury
W 2010 r. obchodzono 25. rocznicę Europejskich Stolic Kultury. Inicjatywa ta,
zarówno pod względem swojego zakresu, jak i skali, stała się jednym z najbardziej
ambitnych długotrwałych przedsięwzięć europejskich w dziedzinie kultury.
Realizowana przez lata inicjatywa dotycząca europejskich stolic kultury stała się
również unikalnym bodźcem do rewitalizacji miast, zwiększania ich kreatywności
oraz poprawy wizerunku. Tytuł Europejskiej Stolicy Kultury otrzymało dotychczas
ponad 40 miast, od Sztokholmu po Genuę, od Aten po Glasgow, od Krakowa po
Porto. Jedyną instytucją, która może przyznawać tytuł Europejskiej Stolicy Kultury,
jest Rada Unii Europejskiej. Począwszy od 2011 r. co roku dwa miasta — z dwóch
różnych państw UE — wyznaczane są na Europejskie Stolice Kultury (w 2011 r. były
to Tallin i Turku). Do procedury wyboru miasta przystępuje się około sześć lat
wcześniej, ale kolejność państw członkowskich, które mogą być gospodarzami
wydarzenia, ustalana jest wcześniej i przebiega w dwóch etapach. Polega ona między
innymi na ocenie wniosków przez zespół niezależnych ekspertów w dziedzinie
kultury. Po wytypowaniu miast monitoruje się ich przygotowania do konkursu
Europejskich Stolic Kultury.
3. Nagrody
Program „Kultura” wspiera przyznawanie nagród w dziedzinie dziedzictwa
kulturowego, architektury, literatury i muzyki. Nagrody UE mają służyć zwracaniu
uwagi na najwyższą jakość działań europejskich w tych sektorach oraz ich
powodzenie. Za pomocą nagród wyróżnia się przede wszystkim artystów, zespoły
muzyczne, architektów i pisarzy, którzy podejmują problematykę dziedzictwa
kulturowego, i zwraca uwagę na ich twórczość. Tym samym stają się oni wizytówką
Europy, propagując jej bogatą różnorodność kulturową oraz znaczenie dialogu
międzykulturowego i transgranicznych działań w dziedzinie kultury, zarówno w
Europie, jak i poza jej granicami.
4. Mobilność artystów
Transnarodowa mobilność artystów i osób zawodowo zajmujących się kulturą
odgrywa niebagatelną rolę w urzeczywistnianiu idei wspólnej „europejskiej
przestrzeni kulturowej” oraz w działaniach na rzez różnorodności kulturowej oraz
dialogu międzykulturowego. Artyści i osoby zawodowo zajmujące się kulturą muszą
mieć możliwość odbywania podróży zagranicznych, aby poszerzać zakres swoich
działań oraz konfrontować się z nową publicznością. Stanowi to dla nich nowe źródło
inspiracji i motywuje ich do twórczej pracy, a także wymiany doświadczeń z innymi i
wzajemnej nauki, dzięki czemu mają oni więcej możliwości rozwoju kariery.
Transnarodowa mobilność artystów i osób zawodowo zajmujących się kulturą jest
jednym z działań priorytetowych programu Kultura od 2000 r. Zagadnieniu temu
nadano jeszcze większą wagę, uznając je za jeden z trzech szczegółowych celów
programu Kultura (2007–2013), i przyjmując jako sposób wspierania wspólnej
europejskiej przestrzeni kulturowej oraz promowania europejskiej aktywnej postawy
obywatelskiej.
5. Polityka kulturalna na lata 2014–2020
Komisja proponuje program ramowy, który zachowa tożsamość marki najważniejszych
części obecnego programu Kultura: Kultura, MEDIA, MEDIA Mundus i
przedsiębiorstwa branży kultury i branży twórczej. W wyniku wniosków
dotyczących kultury i mediów nastąpi wzrost budżetu o 37%, który łącznie wyniesie
1,6 mld euro w porównaniu do kwoty 1,2 mld euro przewidzianej w obecnych
wieloletnich ramach finansowych. Program przewiduje stworzenie „pojedynczego
punktu kontaktowego” dla wszystkich branż sektora kultury i twórczego, z biurami
zajmującymi się komponentami Kultura i MEDIA, koncentrującymi się na danych
sektorach i ich szczególnych potrzebach. Nowością w programie będzie innowacyjny
instrument finansowy, prowadzony przez Europejski Bank Inwestycyjny, ułatwiający
dostęp do funduszy na finansowanie działalności przedsiębiorstw branży kultury i
branży twórczej.
ROLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO
Parlament uważa, że integracja europejska powinna opierać się na wartościach
kulturowych. W tym celu podjął on decyzję o powołaniu komisji odpowiedzialnej za
sprawy związane z kulturą już po pierwszych wyborach bezpośrednich w 1979 r.
Przez wiele lat Parlament Europejski prezentował pogląd, że w UE powinna istnieć
podstawa prawna dla polityki kulturalnej. Wraz z przyjęciem traktatu z Maastricht nie
tylko zostało to zrealizowane, lecz Parlamentowi przyznano także uprawnienia w
ramach zwykłej procedury ustawodawczej, które dzieli z Radą.
Dzięki wzmocnieniu uprawnień Parlamentu zgodnie z Traktatem z Lizbony, w
minionych latach PE wzywał w rezolucjach do zwiększenia środków budżetowych
przeznaczanych na kulturę, do poprawy sytuacji osób pracujących w sektorze kultury
oraz do większego uznania europejskiego dziedzictwa kulturowego. Mając na uwadze
twórczość artystyczną, opowiada się on za przyznaniem państwom członkowskim
możliwości stosowania obniżonej stawki podatku VAT na szerszą gamę usług i dóbr,
takich jak nagrania muzyczne i filmowe, jeżeli nie zakłóci to funkcjonowania rynku
wewnętrznego. W Europie istnieje wciąż wiele przeszkód dla swobodnego przepływu
twórców, wytworów kultury oraz działań, które widoczne są nawet w środowisku
cyfrowym. Parlament apelował o to, by w ramach regulacyjnych dla artystów
mobilnych rozwiązano problemy z zakresu opodatkowania i zabezpieczenia
społecznego.
W kontekście dziedzictwa kulturowego Parlament opowiedział się w innej rezolucji
za skuteczniejszą ochroną dziedzictwa kulturowego społeczności wiejskich i
wyspiarskich (T6-355/2006). Ponadto w rozmowach na temat nowego programu
Kultura i Europejskiej agendy kultury (zob. powyżej) Parlament wezwał do
zwrócenia większej uwagi na ochronę europejskiego dziedzictwa kulturowego.
Parlament Europejski już wielokrotnie zajmował się szczególnym charakterem
sektora kultury. W sprawozdaniu (z 12 maja 2011 r.) „Uwalnianie potencjału
przedsiębiorstw z branży kultury i branży twórczej” (T7-240/2011) Parlament
przyjmuje z zadowoleniem, że podmioty szczebla europejskiego coraz bardziej
doceniają rolę branży kultury i branży twórczej we wspieraniu kreatywności i
innowacji, i że znalazło to swoje odzwierciedlenie w bieżących działaniach
politycznych. W sprawozdaniu podkreśla się m. in. rolę edukacji w zakresie sztuki
oraz znaczenie różnorodności językowej dla rozpowszechniania wytworów kultury.
W tym kontekście Parlament może być dumny z jednego z takich przedsięwzięć:
nagrody LUX. Jest to nagroda przyznawana europejskim filmom, mająca na celu
wspieranie debaty nad problematyką integracji europejskiej oraz ułatwianie
rozpowszechniania europejskich filmów na terenie Europy. W ramach nagrody
finansuje się opracowanie napisów dla zwycięskiego filmu we wszystkich 23
językach urzędowych UE. Tą nagrodą Parlament faktycznie daje wyraz swemu
stanowisku w tej dziedzinie, poprzez konkretne działania na rzecz eliminowania
przeszkód na rynku wewnętrznym, nawet podczas propagowania różnorodności
kulturowej i wzajemnego zrozumienia wśród obywateli UE.
Ana Maria Nogueira
luty 2012 r.