Kant

IMMANUEL KANT (1724-1804)

„Źródłem naszych błędów jest nie tylko brak samej wiedzy, ale równieŜ to, Ŝe często wydajemy sądy i

opinie nie mające rozeznania, jakie elementy są do tego niezbędne”.

Immanuel Kant

Filozofia Kanta, to trzeci nurt oświecenia XVIII wieku, która jest jednocześnie jego ukoronowaniem i

zakończeniem. Przed Kantem stało wiele zagadnień, których rozwiązania nie dawała ówczesna filozofia, a

na których ukształtował się jego krytycyzm filozoficzny. Nurtował go kosmologiczny i zarazem

antropologiczny problem przyrody oraz roli i miejsca człowieka. Rozwiązanie, proponowane przez

empirystów1 i racjonalistów, uwaŜał za niewystarczające. Nie odpowiadała mu równieŜ etyka

naturalistyczna i związane z nią zagadnienia teologiczno-religijne. Wychodząc więc z empiryzmu i

racjonalizmu, a zarazem zrywając do pewnego stopnia tak z jednym, jak z drugim, Kant zajął się badaniem

czystych pojęć i zasad, pragnąc dowieźć wartości formalno-racjonalnej wiedzy o przyrodzie i świecie,

opartej tylko i wyłącznie na analizie umysłowych treści poznawczych. W ten sposób kładł on podwaliny

pod nowy system poznania i nową filozofię, w której godząc w pewnym stopniu racjonalizm z

empiryzmem kształtował nie myśl zaleŜnie od rzeczy, lecz rzeczy zaleŜnie od myśli.

śYCIE I DZIEŁA IMMANUELA KANTA

Immanuel Kant (1724-1804) urodził się i wychował w Królewcu, w protestanckiej rodzinie rzemieślniczej.

W roku 1740 rozpoczął studia uniwersyteckie w zakresie filozofii, matematyki, fizyki i teologii w

Królewcu. W latach 1746-1755 pracował jako nauczyciel domowy w związku ze śmiercią ojca i potrzebą

utrzymania młodszego rodzeństwa, podjął pracę jako nauczyciel domowy na terenie Prus Wschodnich (w

okolicach Ostródy i TylŜy). Po habilitacji w roku 1755 zaczął wykładać matematykę i metafizykę na

uniwersytecie w Królewcu, a od roku 1760 równieŜ teologię, antropologię i geografię fizyczną. Dopiero w

roku 1770 został mianowany profesorem zwyczajnym logiki i metafizyki. Pozostał na tym stanowisku do

roku 1796, kiedy to musiał opuścić katedrę uniwersytecką z powodu podeszłego wieku. Mimo to do końca

Ŝycia nie przerwał pracy naukowej, którą kontynuował w zaciszu domowym. 12 lutego 1804 roku w wieku

osiemdziesięciu lat Kant zmarł. Przez całe Ŝycie Kant odznaczał się niezwykłą dyscypliną wewnętrzną i

zewnętrzną, rygorystyczną wprost sumiennością, surowością obyczajów i rzetelnością. Pojmował i

przeŜywał Ŝycie z punktu widzenia obowiązku. W rozwoju filozoficznym Kanta zwykło się rozróŜniać trzy

okresy:

1) przyrodniczy i dogmatyczno - naturalistyczny,

2) empiryczny o nastawieniu humanistycznym,

3) krytyczno-transcendentalny.

Największe dzieła Kanta to:

Krytyka czystego rozumu ( wyd. 1781, wydanie polskie 1911)

Krytyka praktycznego rozumu ( wyd. 1788, wydanie polskie 1911)

Prologmena do wszelkiej przyszłej metafizyki (wyd. 1783, wydanie polskie 1901)

Uzasadnienie metafizyki moralności (wyd. 1785, wydanie polskie 1906)

Krytyka władzy sądzenia (wyd. 1791, wydanie polskie 1964)

POGLĄDY POPRZEDZAJĄCE OKRES FILOZOFII KRYTYCZNEJ

W okresie przedkrytycznym Kanta moŜna wyróŜnić trzy kolejne fazy rozwojowe: próby przyrodniczego

tłumaczenia świata, zrywał z metafizyką szkolną i dogmatyzmem Leibniza i Wolffa, zapoznawał się z

filozofami angielskimi (Locke, Hume, Hutcheson, Shaftesbury) i francuskimi (Maupertuis, d’Alembert,

Rousseau) i pod ich wpływem skupiał się na problematyce logicznej i etycznej. W dziedzinie nauk

przyrodniczych Kant stworzył własną hipotezę kosmologiczną, według której świat składa się z substancji

obdarzonych ruchem i wzajemnie na siebie oddziaływujących.

Kant pisał: Początkiem świata jest wprawdzie Bóg, ale świat jako system kosmiczny moŜna wytłumaczyć

niezaleŜnie i wyłącznie na podstawie naturalnego rozwoju i mechanicznego działania sił zawartych w

materii.

Siłom tym zawdzięczają istnienie nie tylko planety i kula ziemska, lecz takŜe wszystkie istoty organiczne.

Tym ogólnym prawom kosmicznym podlega równieŜ człowiek, który dzięki rozumowi wznosi się

równocześnie ponad przyrodę i stwarza nie zaleŜny od niej własny świat. Na tym polega przeciwieństwo

miedzy człowiekiem a światem przyrody. Ale i kultura tworzona przez człowieka naleŜy do całokształtu

wszechrzeczywistości i na niej opiera się jej sens i wartość. Własne dociekania przyrodnicze oraz

matematyczno-fizyczna teoria Newtona doprowadziły Kanta do odrzucenia tradycyjnej metafizyki, której

odmówił wartości naukowych, nie przestając jednak z niej korzystać w swoich rozwaŜaniach nad zasadą

przyczynowości i moralnymi wymaganiami Ŝycia praktycznego.

Dopiero opublikowana „ Krytyka czystego rozumu”, rozpoczęła okres „filozofii transcendentalnej”.

POGLĄDY KANTA W OKRESIE FILOZOFII KRYTYCZNEJ

1. „Krytyka czystego rozumu”.

a) Filozofia transcendentalna- zagadnieniem podstawowym, z którego Kant wyszedł w „Krytyce czystego

rozumu”, było pytanie, jak jest moŜliwe przejście od przedstawień do rzeczy i co uprawnia człowieka,

mającego tylko przedstawienia o rzeczach, do wydawania o nich sądów.

Odpowiedź na to miały dać badania nazywane przez Kanta „ transcendentalnymi”, to znaczy nie

dotyczącymi przedmiotów, lecz samego sposobu ich poznawania, mianowicie czy jest ono moŜliwe a

priori.

Zadanie filozofii transcendentalnej polega na zbadaniu warunków moŜliwości doświadczenia. Warunki te

naleŜy rozumieć u Kanta jako logiczne załoŜenia aprioryczne w umyśle ludzkim, będące podstawą

powszechności i konieczności wszelkiego poznania.

b) Sądy jako podstawa poznania i doświadczenia- zarówno poznanie, jak doświadczenie wyraŜa się w

sądach, które Kant dzieli na sądy a priori (niezaleŜne od doświadczenia, a zaleŜne od umysłu) i a posteriori

(empiryczne, czyli zaleŜne od doświadczenia). Był to pierwszy krok w kierunku zniesienia przeciwieństwa

między racjonalizmem a empiryzmem przez sprowadzenie ich do struktury sądzenia. Ze względu na

stosunek, jaki zachodzi między orzeczeniem i podmiotem, Kant dzieli następnie sądy na analityczne, tzn.

takie, których orzeczenie jest zawarte w podmiocie i da się wyprowadzić z jego analizy (np. wszystkie ciała

są rozciągłe), i syntetyczne, czyli takie, których orzeczenie nie jest zawarte w podmiocie i nie da się zeń

wyprowadzić, a jednocześnie coś nowego podmiotowi dodaje (np. wszystkie ciała są cięŜkie albo

7+5=12). W związku z tym tylko sądy syntetyczne rozszerzają nasze poznanie. Łącząc ten podział z

poprzednim, Kant przyjmuje, Ŝe wszystkie sądy analityczne są a priori, podczas gdy sądy syntetyczne mogą

być a posteriori, jeśli połączenie orzeczenia z podmiotem dokonuje się na podstawie doświadczenia, albo a

priori, jeśli takie połączenie odbywa się bez oparcia na doświadczeniu. Stąd rozróŜnia się trzy gatunki

sądów syntetycznych a priori: matematyczne (prosta jest najkrótszą linią między dwoma punktami), czysto

przyrodoznawcze (np. twierdzenie, Ŝe w procesie zmian zachodzących we wszechświecie, ilość pozostaje

niezmienna) i metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).

Podstawowym pytaniem, na które Kant chce dać odpowiedź w „Krytyce czystego rozumu”, brzmi: jak są

moŜliwe sądy syntetyczne a priori, wchodzące faktycznie w skład naszej wiedzy, jak jest moŜliwe, Ŝe

wypowiadają one o rzeczach coś, co na podstawie doświadczenia nie zostało z nich zaczerpnięte.

Odpowiedź Kanta wyraŜa się w twierdzeniu, Ŝe sądy syntetyczne a priori w zakresie matematyki i czystego

przyrodoznawstwa mają obiektywną wartość dla wszystkich danych doświadczenia, podczas gdy w

zakresie metafizyki filozofia transcendentalna musi znaleźć odpowiedź na inne pytanie: nie jak, ale czy

sądy syntetyczne a priori mogą mieć obiektywną wartość.

c) Transcendentalna estetyka- czyli wiedza o czystych przedstawieniach jako zasadach poznania

zmysłowego. Kant wskazuje, jak jest moŜliwa nie zaleŜna od doświadczenia, czysta matematyka. W skład

matematyki wchodzie geometria, która zajmuje się liniami i figurami, a tym samym dotyczy przestrzeni,

oraz arytmetyka, zajmująca się liczbami, czyli następstwem jednostek, które implikuje czas. Przestrzeń i

czas są więc podstawowymi składnikami ogólnych i koniecznych sądów matematycznych. Przestrzeń i

czas są aprioryczne, poniewaŜ są koniecznym warunkiem wszelkiego doświadczenia. Nie są one pojęciami

ogólnymi ani własnościami rzeczy, ale czystym oglądem, intuicją, czyli wyobraŜeniem form, w których

przebiega wraŜenie; nie są równieŜ przedmiotami wraŜeń. Przestrzeń i czas są czymś jednym i

pozaempirycznym. Jako formy uwarunkowujące wszelkie postrzeŜenia sprawiają one jednocześnie, Ŝe

dane zmysłowe stosują się do nich, skąd wynika obiektywny charakter budowanych na nich sądów

matematycznych, które w skutek tego, jakkolwiek aprioryczne, muszą posiadać konieczny związek z

przedmiotami. Dlatego w doświadczeniu przestrzeń i czas są czymś realnym, ujmowane zaś

transcendentalnie – są idealnymi formami umysłu.

d) Transcendentalna analityka, czyli wiedza o logicznych zasadach przedmiotowego poznania.

Wykazawszy moŜliwość niezaleŜnej od doświadczenia czystej metafizyki, Kant przechodzi do pytania, jak

jest moŜliwe czyste przyrodoznawstwo a priori. Matematyka bowiem nie zapewnia poznania rzeczy

fizycznej, a tylko wskazuje na moŜliwość formalnej wiedzy przyrodniczej, mającej zawierać zbiory zasad,

według których te zjawiska winny być w doświadczeniu myślane. Doświadczenie przedmiotowe jest,

zdaniem Kanta, umysłowym zespoleniem wyobraŜeń za pośrednictwem pojęć. Czyste doświadczenie

dostarcza poznaniu tylko danych materiałowych, które następnie łączy się za pomocą odpowiednich pojęć

kategorialnych w sądy dające wiedzę. W tym celu naleŜy wielość danych materiałowych sprowadzić do

jedności, ujmując je pojęciowo. ). Te pojęcia w nauce przyrodniczej nazywa Kant kategoriami, czyli

czystymi „formami rozumu”, słuŜącymi, podobnie jak przestrzeń i czas w matematyce, do łączenia

wielości wraŜeń przez rozum. Czterem gatunkom sądów: dotyczących ilości (ogólne, szczegółowe i

jednostkowe), jakości (twierdzące, przeczące, nieokreślone), stosunku (kategoryczne, warunkowe-

rozjemcze) i modalności (problematyczne, zaręczające, apodyktyczne), odpowiada dwanaście kategorii

ujętych w grupy utworzone według tego samego kryterium podziału: ilości (jedność, wielość, całość),

jakości (realność, przeczenie, ograniczenie), stosunku (substancja, przyczyna, zaleŜność) i modalności

(moŜliwość i niemoŜliwość, byt i niebyt, konieczność i przypadkowość). Kategorie są pojęciami

jednoczącymi wielość przedmiotową, istniejącą w czasie i przestrzeni. Działanie umysłu, które na gruncie

jedności określa pojęciowo przedmiot, jest tym samym działaniem, które w transcendentalnej estetyce

sprowadzało nieokreśloność zjawiska do wartości przedmiotowej. Kategorie jako formalne podstawy

takiej jedności moŜna odnosić do przedmiotów, są bowiem formalnymi zasadami doświadczenia i jako

takie mają wartość przedmiotową. Akt poznania wymaga więc, aby formy oglądu zmysłowego, to znaczy

przestrzeń i czas, połączyły się z kategoriami, tworząc w ten sposób „schemat transcendentalny”, dzięki

któremu poznanie staje się czystym myśleniem o przedmiotach podpadających pod doświadczenie,

określane apriorycznymi formami oglądowymi czasu. Stąd teŜ kategorie tworzą zasady obowiązujące dla

kaŜdego doświadczenia, a tym samym powszechne. Dzięki nim umysł moŜe przypisywać przyrodzie

prawa, stwarzać je a priori, a nie czerpać z niej.

c) Transcendentalna dialektyka, czyli dociekanie moŜliwości istnienia metafizyki jako nauki. Jakkolwiek

poznanie ludzkie zamyka się w ujętym w ramy przestrzeni i czasu doświadczeniu, nauka pragnie wyjść

poza zjawiska i sięgnąć do przedmiotów czysto rozumowych (noumena4) i transcendentalnych. Zdaniem

Kanta moŜna wprawdzie myśleć o przedmiotach czysto rozumowych, ale nie moŜna ich poznać. Tego

rodzaju pojęcia, mające uzupełnić względne poznanie umysłowe, nazywa od ideami, czyli czymś, co

porządkuje doświadczenie i absolutyzuje jedność myśli. Idee naleŜą do zakresu metafizyki i mają charakter

wyłącznie regulatywny. Kant wymienia trzy idee stwarzane przez rozum: idee duszy, wszechświata i Boga i

na nich opiera swoją krytykę tradycyjnej metafizyki w zakresie psychologii racjonalnej, kosmologii i

teologii. Sądy o istnieniu duszy jako substancji myślącej, niematerialnej, prostej i nieśmiertelnej są

paralogizmami, gdyŜ wniosków dotyczących ich istnienia logicznie nic nie usprawiedliwia. Sądy takie

pochodzą z naszego „czystego ja”, które będąc koniecznym uwarunkowaniem kaŜdego poznania, samo w

sobie jest jednak niepoznawalne. Dlatego psychologia racjonalna nie moŜe być nauką, a idea duszy posiada

wyłącznie wartość regulatywną, jest potrzebna, a zarazem bezpodmiotowa. Większe trudności nastręcza

idea świata. Rozum popada tu w antynomie5, których Kant wylicza cztery:

1) antynomie ilości

a. Świat ma początek w czasie i granice w przestrzeni,

b. Świat nie ma początku w czasie ani granic w przestrzeni, teza-antyteza;

2) antynomie jakości

a. W świecie istnieją tylko elementy proste i powstałe z nich złoŜenia,

b. W świecie nie ma Ŝadnych elementów prostych ani powstałych z nich złoŜeń;

3) antynomie stosunku

a. Oprócz przyczynowości wynikającej z konieczności praw natury istnieje jeszcze przyczynowość wolna,

b. w świecie nie ma Ŝadnej wolności, a wszystko, co się dzieje, dzieje się według koniecznych praw natury;

4) antynomie modalności

a. Do natury świata naleŜy jakaś absolutnie konieczna istota,

czy będzie jego częścią, czy teŜ jego przyczyną,

b. nie ma Ŝadnego bytu absolutnie koniecznego ani jako części świata, ani poza nim, jako jego przyczyny.

Antynomie te Kant rozwiązywał w ten sposób, Ŝe tezy uwaŜał za prawdziwe dla świata myślnego, zaś

antytezy - dla świata zjawiskowego.

Wreszcie idea Boga jest tylko „konieczną hipotezą dla zaspokojenia rozumu”, a nie podmiotowym

warunkiem myślenia”, jest umysłową hipotezą w postaci „ pozaświatowego budowniczego”. Dlatego Kant

odrzuca umetafizycznione dowody na istnienie Boga ( ontologiczny, kosmologiczny i fizyko-teologiczny),

uwaŜając, Ŝe dociekania na temat istnienia lub nieistnienia Boga nie mogą być przedmiotem nauki. Nauka

o Bogu jest nie moŜliwa, moŜe natomiast istnieć jako wiedza o „rzeczach samych w sobie”, czyli o

granicach ludzkiego poznania. Wtedy jednak będzie to juŜ wiedza praktyczna, którą Kant zalicza do wiary.

2. „Krytyka praktycznego rozumu”

Zadaniem krytyki praktycznego rozumu będzie zbadanie, czy i o ile czysty rozum moŜe a priori określać

wolę, oraz wyznaczenie zasad i praw obowiązujących w zakresie moralności.

a) Imperatyw kategoryczny- postępowanie człowieka zaleŜne jest od uwarunkowań zmysłowych i dlatego

nie moŜe być autonomiczne, samodzielne ani wolne. RównieŜ wola jest zaleŜna od czynników

zewnętrznych. Moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii jako swojej naczelnej zasady.

Imperatyw kategoryczny ma chronić przed niebezpieczeństwem przerodzenia się wolności jednostek w ich

samowolę. WyraŜa poszanowanie człowieczeństwa. Taką zasadą jest dla Kanta praktyczny sąd syntetyczny

a priori, stanowiący czysto formalne prawo działania. Przyjmuje on formę nakazu:

„postępuj tak, abyś mógł chcieć, aby zasada twego postępowania była prawem powszechnym”.

Z tego nakazu wynikają wszystkie obowiązki człowieka. Do rozpoznania tych obowiązków słuŜy druga

formuła imperatywu kategorycznego:

„ postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie słuŜyła za środek, lecz zawsze była

celem”

Ten właśnie nakaz jest najwyŜszym nakazem rozumu praktycznego. W konsekwencji normą moralności

jest u Kanta nie dobro, lecz prawo.

b)Obowiązek. Kiedy człowiek w swoim postępowaniu kieruje się tym, co chce osiągnąć, to postępuje

legalnie, ale niemoralnie. Postępuje zaś moralnie, jeśli skłania go do tego obowiązek, czyli świadomość

powinności wykluczająca wszelkie inne motywy. Obowiązek jest według Kanta jedynym źródłem i

warunkiem moralnego postępowania. Argumentem potwierdzającym teorię Kanta jest powszechny

pogląd, Ŝe aby zachowywać się moralnie, trzeba zawsze „upowszechnić swoje zachowanie”. Człowiek

dobry to człowiek „dobrej woli”, tj. człowiek, który postępuje z poczucia obowiązku. Kant wyraził to w

słynnym zdaniu: Nigdzie na świecie ani nawet w ogóle poza jego obrębem niepodobna sobie pomyśleć

Ŝadnej rzeczy, którą bez ograniczenia moŜna by uwaŜać za dobrą, oprócz jedynie dobrej woli.

c)Postulaty praktycznego rozumu. Na to, aby człowiek mógł postępować zgodnie z obowiązkiem, musi

przyjąć trzy postulaty (wolność woli, postulaty rozumu, stosunek wiary do wiedzy), bez których nie

mógłby postępować moralnie:

1) Konieczność obowiązku pochodzi, nie od przedmiotu, ale od podmiotu, w myśl zasady: „ moŜesz

dlatego, Ŝe powinieneś”. Stąd wolność woli wynika z powinności zawartej w nakazie prawa moralnego i

dlatego przyjęcie istnienia wolności jest konieczne do wypełniania moralnych powinności.

2) Postulaty rozumu w oparciu o postulat wolności woli wymagają uznania nieśmiertelności duszy

(najwyŜsze dobro wymaga ciągłego postępu, dusza więc musi się doskonalić w nieskończoność, a zatem

musi Ŝyć wiecznie) i istnienia Boga jako istoty umoŜliwiającej człowiekowi zdobycie najwyŜszego dobra

przez osiągnięcie najwyŜszego szczęścia.

3) Stosunek wiary do rozumu opiera się na praktycznym charakterze postulatów wolności,

nieśmiertelności duszy i istnienia Boga, które człowiek przyjmuje nie na skutek poznania lecz na skutek

potrzeby moralnej. Stąd wiara jest według Kanta wyłącznie potrzebą duszy, a nie produktem wiedzy.

d) Filozofia prawa i państwa- Prawo to tyle, co zbiór przepisów składających się na ustawodawstwo,

mające na celu regulowanie stosunków międzyludzkich. Jest to suma warunków, przy których samowola

jednostki moŜe współistnieć z samowolą wszystkich innych jednostek. PoniewaŜ samowola jednostki jest

nieograniczona, więc naleŜy ją ograniczyć prawem państwowym, aby równieŜ i inni mogli w pełni

korzystać ze swoich uprawnień. Tym samym prawo domaga się państwa, które powstało w wyniku

umowy ludzi, chcących utrzymać własne uprawnienia. Ideałem państwa jest dla Kanta państwo pojęte jako

straŜnik prawa, to znaczy umiejące je ustanawiać i dysponujące środkami (przymus) do jego

egzekwowania.

3.„Krytyka władzy sądzenia”

Następne pytanie, postawione przez Kanta, dotyczyło moŜliwości sądów syntetycznych a priori w estetyce

i teologii naturalnej. Akt sądzenia opiera się na celowości jako swojej zasadzie porządkującej. Celowość zaś

jest dwojaka: subiektywna, czyli formalna (celowość wyobraŜeń i doznań wynikająca z bezpośredniego

przedstawienia przedmiotu), i obiektywna, czyli materialna ( celowość świata przyrody). Celowość

podmiotowa tkwi u podłoŜa estetycznej władzy sądzenia, natomiast celowość przedmiotowa naleŜy do

teologicznej władzy sądzenia.

a)Krytyka estetycznej władzy sądzenia. Dla Kanta estetyka to tyle, co teoria smaku, czyli moŜność wydania

sądu o tym, co piękne. W ocenie piękna podstawą jest wyobraŜenie przedmiotu w kategoriach upodobania

lub nie upodobania, niezaleŜne od jego realnego istnienia. Z takiego upodobania piękna nie wychodzi

Ŝadna korzyść (bezinteresowność doznania estetycznego), jest wyraŜalne tylko w oglądzie zmysłowym i

odnosi się jedynie do formy, a nie do treści przedmiotu. Tu tkwi główna róŜnica między pięknem a

dobrem, które zakłada jakąś wartość przedmiotową do realizowania. Z pięknem łączy się uczucie

wzniosłości jako wraŜenie czegoś nieograniczonego i nieskończenie wielkiego albo małego (wzniosłość

matematyczna)

lub

niezwykle

potęŜnego

nadludzkiego

(wzniosłość

dynamiczna).

b)Krytyka teologicznej władzy sądzenia. Chcąc poznać przyrodę, naleŜy ją badać tak, jakby wszystko

działało w niej dla jakiegoś celu. Celowość moŜe tu być zewnętrzna ( jedna rzecz słuŜy za cel innej rzeczy)

albo wewnętrzna (kiedy wszystko jest zarazem celem i środkiem). W organizmach Ŝywych istnieje tylko

celowość wewnętrzna, dlatego nie moŜna ich pojmować jako czyste maszyny, a więc w sposób

zdeterminowany, lecz tylko w sposób regulatywny, porządkujący.

4.Religia w granicach czystego rozumu.

Moralność nie potrzebuje religii, religia natomiast musi się opierać na moralności. Religia bowiem jest po

prostu swego rodzaju etyką, w której normy moralne oraz ludzkie obowiązki są przedstawiane jako

„przykazania boŜe”. Poza etyką religia jest bez znaczenia, dlatego teŜ w przyszłości będzie moŜna mówić

tylko o religii czystej moralności.

5. Sens i historyczna rola filozofii krytycznej Kanta.

Filozofia transcendentalna Kanta była z jednej strony syntezą całej filozofii nowoŜytnej od Fr. Bacona

poczynając, a na J.J. Rousseau kończąc, z drugiej zaś- jej zaprzeczeniem i początkiem nowego systemu,

który miał zawaŜyć na dalszym rozwoju myśli filozoficznej. Kiedy w Anglii i we Francji mówiono o

autonomii rozumu, autonomię tę rozumiano liberalistycznie i w sposób dość nie określony. Kant

natomiast widzi ją we wrodzonych zasadach teoretycznych, którymi umysł dysponuje a priori,

opracowując za ich pomocą dane wraŜeń zmysłowych i konstruując własne przedstawienie świata w

przestrzeni i czasie. Dlatego rzeczywistość świata badanego przez naukę będzie tworem umysłu, dającego

tylko poznanie zjawisk, a pozostawiającego poza poznaniem „rzeczy w sobie”. Tę stronę filozofii Kanta

wymownie scharakteryzował Lenin w Materializmie a empiriokrytycyzmie: „ Podstawową cechą filozofii

Kanta jest godzenie materializmu z idealizmem, kompromis między tym pierwszym a tym drugim,

łączenie w jednym systemie róŜnorodnych, przeciwstawnych kierunków filozoficznych. Gdy Kant

zakłada, Ŝe naszym przedstawieniom odpowiada coś na zewnątrz nas, jakaś rzecz sama w sobie jest

niepoznawalna, transcendentna- występuje jako idealista. Uznając doświadczenie, wraŜenia za jedyne

źródło naszej wiedzy, Kant kieruje swą filozofię po linii sensualizmu, a poprzez sensualizm, w pewnych

warunkach, równieŜ po linii materializmu. Uznając aprioryczność przestrzeni, czasu, przyczynowości itd.,

Kant kieruje swoją filozofię w stronę idealizmu. Ta połowiczność Kanta była przyczyną, Ŝe walczyli z nim

nieprzejednanie zarówno konsekwentni materialiści, jak i konsekwentni idealiści”. Tym się równieŜ

tłumaczy, dlaczego filozofia Kanta z miejsca pozyskała tak wielu zwolenników i przeciwników.

6. Bezpośredni zwolennicy i przeciwnicy filozofii Immanuela Kanta.

Filozofia transcendentalna juŜ za Ŝycia jej twórcy budziła niepokój w rządzie pruskim, doprowadzając za

Fryderyka II i Fryderyka Wilhelma II do zakazu dyskutowania etyki Kanta na wydziale filozofii w

Królewcu. Mimo to przezwycięŜała filozofię Leibniza i Wolffa, zyskując zwolenników w Królewcu ( J.

Schultz, J. Kraus), Berlinie (K. Kiesewetter, S. Maimon), Halle ( W. Krug, K. H. Heydenreich), Marburgu,

Lipsku, Getyndze (J. G. Buhle) i Wiedniu.

Do wybitniejszych zwolenników Kanta zalicza się: K. Chr. E. Schmida (1761- 1812), usilnego propagatora

krytycyzmu, wspomnianego juŜ Salomona Maimona (1754- 1800), logika i matematyka, zwolenników

ktytycyzmu idealistycznego, Karola Leonarda Reinholda (1758- 1823), popularyzatora kantyzmu w Jenie, a

przede wszystkim Fr. Schillera (1759- 1805), który rozwinął jego etykę i estetykę.

Do bezpośrednich przeciwników filozofii transcendentalnej naleŜą: Jan Jerzy Hamann (1730- 1788), który

filozofię sprowadzał do wiary i uczucia, J.G. Herder, początkowo zwolennik Kanta, a następnie jego

bezkompromisowy krytyk, wreszcie Fr. H. Jacobi (1743- 1819), według którego cała filozofia powinna się

sprowadzać do wiary, jeśli nie chce popaść w materializm i ateizm.