1. Zagadnienia filozofii. Pochodzenie pojęcia - początek filozofii (myśl refleksyjna a mit); - nurty filozofii (antropocentryczny, kosmocentryczny).

filozofia – (gr. umiłowanie mądrości) to rozważania na temat podstawowych problemów; zajmuje się bytem i człowiekiem w ogóle

– zakłada inne nauki; jest nauką pierwszą

Początek filozofii:

- rodzi się w Grecji, w VI w. p.n.e. i jest swoiście europejskim pomysłem

- początek filozofii dało zdziwienie i zwątpienie

Co odróżnia system twierdzeń filozoficznych (myśl refleksyjną) od mitu?

Odp.: Cała teoria stworzona przez filozofa jest poddawana krytyce i może zostać podważona.

Nurty filozofii:

a) antropocentryczny

- początek- Sokrates i sofiści

- główne pytanie: czym jest człowiek?

- na całość świata patrzy się z punktu widzenia człowieka

- prymat człowieka w stosunku do innych bytów

- wyjaśnień i odpowiedzi na pytania powinniśmy szukać w sobie

- w centrum refleksji znajduje się pojęcie życia i egzystencji

- podstawą jest etyka

b) kosmocentryczny

- filozofia jońska

- punktem wyjścia jest kosmos, wszechświat

- filozofia to wiedza o świecie jako całości, a człowiek jest częścią tej całości

- jeśli odkryje się prawa rządzące kosmosem to odkryje się prawa rządzące człowiekiem

- kosmos to statyczna całość, ład i harmonia

- podstawą jest kosmologia

Zagadnienia filozofii:

- ontologia – nauka o bycie, o tym, co jest

– główne problemy: czym jest byt (materią/ ideą); jaka jest struktura bytu (monizm/ dualizm/ pluralizm)

- epistemologia – nauka o poznaniu, jakie są jego granice i źródła

– realizm epistemologiczny –poznajemy tylko to, co istnieje realnie

– idealizm epistemologiczny – można także poznać ideę, ducha

– bada źródła poznania: empiryzm (przez doświadczenie zmysłowe), aprioryzm (źródłem poznania są pojęcia, które poznajemy

najpierw)

– bada czy poznanie ma charakter racjonalny (można je ująć w słowa) czy też irracjonalny (nie da się tego ubrać w słowa)

- logika – są to zasady prawidłowego myślenia; zasada wyłączonego środka: jednemu przedmiotowi nie może jednoczenie przysługiwać i nie

przysługiwać dana cecha (wg Arystotelesa; logika formalna), jedynie Absolut może posiadać sprzeczność (Hegel, logika dialektyczna)

- etyka – nauka o moralności; etyka to normy, które nadają zasady, uzasadnia dlaczego dane zasady postrzegamy za moralne

- estetyka – zajmuje się teorią piękna i sztuki, artystą i przeżyciami

- antropologia filozoficzna – bada człowieka w sposób ogólny

- teoria nauki – zajmuje się systemem, teorią; szuka odpowiedzi na pytanie: czym jest nauka?

2. Presokratycy. Problem natury w filozofii: Talesa z Miletu, Anaksymandra, Parmenidesa, Heraklita

Okres presokratejski:

- filozofia kosmocentryczna/ jońska

- poszukiwanie ‘arche’, czyli początku, w znaczeniu zasady natury rzeczy kosmosu, niezmiennej

- czas jest kołowy; apokalipsa jest końcem, a zarazem początkiem świata

- pojęcie natury jako ukrytej zasady kosmosu

Pytanie o ‘arche;, czyli pratworzywo świata; początek przyrody:

> woda (życiodajna, zawiera siłę produktywną, posiada niezbędne i wystarczające cechy, aby rozwinęła się z niej przyroda - Tales z Miletu)

> ogień (metafora ruchu; ogień zmieniając swój stan skupienia staje się innym rodzajem materii. Rzeczy nie posiadają swoich stałych

właściwości, nie ma bytu jest tylko stawanie się – Heraklit)

> bezkres (gr. apeiron; przyroda ciągle powstaje, swój początek ma w nieograniczonych zasobach bezkresu – Anaksymander)

> powietrze (Anaksymenes)

Parmenides

- wprowadza do filozofii pojęcie bytu; nie zajmuje się arche

- ontologiczna zasada tożsamości („byt jest a niebytu nie ma”)

- przedstawił właściwości bytu: jeden, jednolity, prosty, ahistoryczny, niepodzielny, nieograniczony, stały, sam w sobie zwarty, ma charakter boski, wieczny

Heraklit z Efezu

- mówi, że wszystko się zmienia („nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”)

- odkrył zasadę ruchu (jest on ufundowany na przeciwieństwach np.: głód i sytość)

- uważany za ojca wariabilizmu (teoria głosząca powszechną zmienność)

- głosił relatywizm (względność rzeczy)

- niezmienny jest tylko porządek- rozum wszechświata (najdoskonalszy i boski)

- logos – jest zawarty w człowieku; jest rodzajem ducha, niematerialny

- uważał, że wszyscy ludzie są częścią rozumu świata, czyli logosu

- człowiek to świat w miniaturze, czyli mikrokosmos, będący odbiciem makrokosmosu

- kosmos ma charakter termiczny, spalania; tak samo jest z przemianą człowieka

Anaksymander

- to co było na początku, nie przestaje istnieć, przybiera tylko inny kształt

- pierwotne właściwości rzeczy postrzegał jako trwałe, istotne i zasadnicze

- „arche” nie jest tylko początkiem, ale zasadą rzeczy, staje się ich właściwą natura, a nie tylko pierwotną

- „natura” u Anaksymandra staje się prawem, które rządzi zjawiskami przyrodniczymi; ich ogólną zasadą

- same zjawiska są dostępne zmysłom, należy szukać ich ukrytej przyczyny, czyli natury; natura- ukryta przyczyna zjawisk

- to z czego powstały wszystkie rodzaje materii nie może być jednym (jako arche wybrał „bezkres” (gr. apeiron)

- przyroda ciągle powstaje, swój początek ma w nieograniczonych zasobach bezkresu, który trafi swoją nieokreśloność w miarę tego,

jak kształtuje się przyroda

- nieograniczony wzrost przyrody kazał mu przypuszczać, że nieograniczona jest też zasada, sama przyroda powstaje z bezkresu poprzez

wyłanianie się przeciwieństw; zawarte w nim wszelkie przeciwieństwa na początku stanowią jedność, dopiero ich rozdzielenie prowadzi

po powstania przyrody

3. Sofiści. Protagoras- człowiek jako homo-mensura, Gorgiasz: problem prawdy, retoryka.

Sofiści

- byli nauczycielami (płatnymi) młodzieży arystokratycznej

- nie stworzyli szkoły filozoficznej; nie byli filozofami

- byli humanistami

- uczyli nauk etyczno- politycznych

- mieli za zadanie wykształcić dobrych mówców

- człowiek jest twórcą rzeczywistości i jest nastawiony na praktyczny wynik, na to, co pożyteczne; a to, co pożyteczne jest jednocześnie dobre

- brak indywidualistycznej definicji człowieka, pojmowanego wyłącznie, jako cząstka wielkiego organizmu polis.

Protagoras

> ‘homo mensura’ – człowiek jest miarą wszechrzeczy

Oznacza to, że trafność odpowiedzi w każdej sprawie, zależy od człowieka, który ją wypowiada. Dlatego, też może się zdarzyć, że w jednej sprawie odnajdziemy sprzeczne odpowiedzi. Pokazuje to względność poglądów na to, co dobre i złe, prawdziwe i nieprawdziwe. Człowiek

sam jest twórcą rzeczywistości.

- nie istnieją absolutne kryteria; każde kryterium jest względne; prawda istnieje, ale też jest względna

Gorgiasz

> prawda

- prawda w ogóle nie istnieje; wszystko jest fałszem, iluzją, jakimś oszustwem

- nie istnieje taka prawda, która stałaby się miejscem porozumienia ludzi; trzeba przekonywać

- cała rzeczywistość nie jest poznawalna, nic nie istnieje jako trwałe

> retoryka

- ważne jest oddziaływanie słowa

- retoryka jest sztuką przekonywania; nie odwołuje się do zasad, do prawdy, bo jest nieosiągalna; odwołuje się do mniemań

- słowo nic nie odsłania, nie czyni jasnym, ale poprzez nie można wpłynąć na słuchacza

- język jest konwencjonalny, a znaczenia są umowne

- tego, co stałe nie da się przekazać w słowach

- w jego systemie filozoficznym następuje rozejście się języka i bytu; język już nie przechowywał prawd, nie był też w stanie wypowiedzieć bytu

4. Sokrates, metoda, istota człowieka, problem duszy, pojęcie cnoty, wolności i szczęście człowieka, daimonion

Metoda:

- w rozmowie Sokrates wcielał się w postać łaknącego prawdziwej wiedzy prostaczka, który od swojego rozmówcy pozornie oczekuje pouczenia

i pomocy w poszukiwaniu prawdy

- uważając, że sam nic nie wie i prawdziwej wiedzy dopiero poszukuje, starał się nie tyle przekonać swoich rozmówców, lecz wskazać na

błędność ich poglądów lub wydobyć z nich ukrytą wiedzę.

a) metoda elenktyczna polegała na sprawdzaniu wartości i zbijaniu twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii). Była metodą negatywną, która wskazywała na niepewność i brak ugruntowania tego, co rozmówca uważał za wiedzę (episteme), a co w rzeczywistości okazywało się jedynie mniemaniem (doksa). Rozmowa prowadzona była do momentu, aż rozmówca przyznawał, że nic nie wie na ten temat

b) metoda majeutyczna ("położnicza") była z kolei metodą pozytywną. Stosował ją tylko wobec niektórych osób, w których drzemała nieuświadomiona wiedza. Poprzez dyskusję Sokrates starał się pomóc tej wiedzy "przyjść na świat". Nie był więc osobą pouczającą, a jedynie pomocnikiem, który sam także się uczył.

Koncepcja człowieka:

- pojawiło się osobowe „ja”, człowiek stał się indywidualną jednostką mającą własne zdanie

- nie oddzielił intelektu od moralności, przez wiedzę dochodzi się do dobra

- za istotę człowieka uznał jego duszę, która stała się myślącą i działającą świadomością

- to co świadome i rozumowe, a więc rozum i poznanie wchodziło w skład duszy, a w takim wypadku każdy człowiek posiada duszę

- człowiek to jego dusza (psyche)

Problem duszy:

- dusza to myśląca i działająca świadomość; uruchamiamy ją wtedy, kiedy myślimy

- dusza to nasze świadome ‘ja’

- troska o siebie jest troską o swoją duszę

- mówiąc o życiu duszy utożsamia ją przede wszystkim z życiem człowieka

Cnota (arete):

- jest poznawaniem samego siebie

- skierowanie się ku temu co ogólne, ma to doprowadzić do poznania istoty prawdy i dobra

- polega na poznaniu; możliwości dochodzenia do prawdy; definiowania prawdy

- cnotę się uprawia, jest to proces nieskończony; jest to czynienie duszy coraz lepszą

- najwyższą cnotą jest poznanie

- za podstawową cnotę uznał wiedzę, tak samo było dla niego ważne poznanie (zrozumienie), którego brak uznał za ignorancję

Szczęście:

- człowiek może uzyskać je przez cnotę

- uważał, że można być szczęśliwym za życia i nie potrzebna jest wiedza o życiu pośmiertnym, aby być szczęśliwym i moralnym na ziemi

- szczęście nie było sprawą losu, uznał jest natomiast za autonomię myślicieli

- jestem szczęśliwy wtedy, gdy nikt nie próbuje mnie przekonać, ani ja nie muszę nikogo przekonywać

Wolność:

- jest powiązana z poznaniem, kto poznaje (rozumie) jest wolny

- panowanie nad sobą jest wolnością (wolność wewnętrzna)

Daimonion:

- nie jest bytem osobowym

- rzeczownik rodzaju nijakiego

- wewnętrzny głos, który niczego nie doradza, ale mówi, czego nam nie wolno robić

- krytykował antropomorfizm bogów

- stwierdził, że bóstwo jako takie nie jest potrzebne, aby dobrze postępował; człowiek sam wie jakie decyzje podjąć jeżeli skieruję

się w głąb siebie

- bóstwo nie daje moralnego wsparcia, ani nie jest zbawianiem, powinno być towarzyszem, który pomaga przy poznawaniu siebie

5. Platon, język a mit, teoria idei - metafizyczne cechy idei oraz hierarchiczna struktura rzeczywistości, poznanie rozumowe a doxa, relacje między poznaniem zmysłowym a umysłowym, Demiurg i kosmologia, epistemologia, antropologia Platona - nieśmiertelność duszy i metanpsychoza

Język a mit:

mit - wypowiedź sensualistyczna, której prawdziwości nie da się sprawdzić

- dyskurs niemożliwy do zweryfikowania, ponieważ dotyczy on świata, który sytuuje się bądź na innym poziomie rzeczywistości,

nieosiągalnym ani dla poznania zmysłowego ani rozumowego, bądź na poziomie rzeczywistości zmysłowej, która miała jednak miejsce w

zamierzchłej przeszłości i stąd nie jest możliwa do zweryfikowania bezpośrednio lub pośrednio ani przez mówiącego, ani przez słuchacza

- mogą być prawdziwe lub fałszywe

- ma doprowadzić człowieka do indywidualnych refleksji

- prawda mitu zależy ostatecznie od jego zgodności z dyskursem filozoficznym.

- stosowanie tekstu ma na celu przywołanie czegoś, co było opisane, a nie służy do nauki

- traktuje się tekst jako wiedze o tym, co jest wieczne, ale samo pismo nie jest w stanie udźwignąć opisania rzeczy wiecznych

- istnieje coś, co jest niewysłowione (poznawalne, ale nie dające się ubrać w słowa)

Platon doskonale zdawał sobie sprawę z niedoskonałości języka, wypływającą z jego wieloznaczności i niedokładności. Wiedział, że język nie jest wystarczająco ścisły, by precyzyjnie wyrazić prawdę, przy posługiwaniu się nim wprost. Uznawał fakt, że język, jeśli nawet w jakimś stopniu odsłania prawdę, to czyni to zawsze z konieczności w sposób analogiczny, a wiec przybliżony tylko i częściowy.

Niedoskonałe narzędzie, jakim jest język, podlega doskonaleniu. Platon nie waha się przyjąć istnienia języka, który, właściwie zinterpretowany, może stać się narzędziem umożliwiającym wkroczenie w najwyższe stadium poznania – zjednoczenie z prawdą bytu, zawartą w świecie idei, poprzez ich odpomnienie. Język taki jest czymś zupełnie różnym od racjonalnego dyskursu dysput filozoficznych znanych z rozmów z Sokratesem w Platońskich dialogach. Język dyskursywny zostaje zastąpiony przez mityczne opowiadanie lub obraz, który należy interpretować jako metaforę poetycką.

Ażeby mitologia mogła zostać potraktowana jako swoista „mowa bytu", zdolna uchwycić sens w nim zawarty, musi poddać się pewnym regułom, zarówno formalnym, jak i treściowym.

Nowa Platońska mitologia powinna być pozbawiona takiego szkodliwego oddziaływania. Należy się nią posługiwać w sposób ostrożny i – powiedzielibyśmy dzisiaj – kompetentny. Kompetentnymi zaś osobami będą tutaj nie poeci (wypędzeni z utopijnego państwa), lecz filozofowie. Oni powinni - zgodnie z wizją Platona – stać się arbitrami odnośnie do korzystania z zastanego zasobu tradycyjnych mitów i przekształcania ich w mity poznawczo wartościowe.

Idea:

- byt, który nie jest bezpośrednio dany

- jest sensem rzeczy; rzeczy zmysłowe w niej uczestniczą

- jest ich wiele

- nie jest bytem fizycznym, gdyż jedna idea uczestniczy w wielu rzeczach

- nie jest bytem psychicznym, stanowi przedmioty myśli

- byt, który istnieje bezwzględnie

- byt prawdziwy

- niezmienna

- jest przyczyną i racją wszystkich rzeczy ginących

- trwała i stała

- obiektywna

- niezależna

- zewnętrzna wobec świata

> hierarchia idei

- ustrój świata idei jest hierarchiczny: od niższych do coraz ogólniejszych i wyższych, aż do nadrzędnej

I) idei dobra, prawdy, piękna

II) idee matematyczne (figury i liczby idealne)

III) idee poszczególnych przedmiotów

Platon przyjął dwa rodzaje bytu:

a) rzeczy (poznawalne przez zmysły, zniszczalne, zmienne, realne)

b) idee (poznawane przez pojęcia, wieczny, niezmienny, idealny)

Tylko idee istnieją, rzeczy natomiast stają się. W stosunku do bytu są tylko przelotnymi zjawiskami. Jedynym rodzajem bytu są idee. Rzeczy nie dorównują ideom, są od nich jednak zależne, są wzorami rzeczy. Mają uczestnictwo w ideach, przez co przyjmują ich własności. Natura obu światów jest inna, ale układ ten sam – porządek świata realnego jest odwzorowaniem świata idei.

Typy poznania:

a) rozumowe (powstaje poprzez bezpośrednie obcowanie z pojęciami; kiedy długo przebywamy wśród idei zachodzi ich demonstracja, która

pozwala nam poznać to, co niezmienne; dokonuję się to poprzez transformację człowieka (patrz: przypowieść o jaskini))

b) mniemanie (cielesno-zmysłowe; jest poznaniem cieni; jest względne czasowe (nietrwałe) i wielorakie (każdą właściwość poznajemy w inny

sposób); dotyczy w całości świata rzeczy; rozum ma zdolność do porzucenia tego co zmysłowe i przeniesienie się do poznania)

Relacje/związki między ideami a światem:

a) mimesis – to, co zmysłowe naśladuje to, co ponadzmysłowe

b) methexis; partycypacja – to, co zmysłowe partycypuje w tym, co ponadzmysłowe, czyli w ideach

c) koinonis; wspólnota – to, co zmysłowe ma styczność z tym, co ponadzmysłowe; przedmioty są poznawalne

d) paruzja – to, co idealne jest obecne w tym, co zmysłowe; idee są zasadą rzeczy

Demiurg:

- budowniczy świata nadający kształty wiecznej, bezkształtnej materii według wzorców, jakie stanowią doskonałe idee

- stwarza czas, przez co świat materialny staje się czasowy, a idee wieczne

- potrafi połączyć wszystkie elementy w jedną całość

- korzysta z matematyki, czyli z tego, że świat ma jakieś stałe podstawy

Metampsychoza – teoria wędrówki dusz:

- człowiek (dusza) przed wcieleniem oglądał świat idei; wcielenie sprawia, że człowiek zapomina idee

- poznanie jest w tym przypadku anamnezą, czyli przypominaniem

- anamneza - przypominanie, rodzaj wiedzy wrodzonej (epistemologia); nasz umysł oglądał idee w poprzednim życiu i zachował o nich pamięć,

więc zna je od urodzenia i to w tak jakby je bezpośrednio oglądał; właśnie dlatego w obecnym życiu nie potrzebujemy zdobywać

wiedzy o ideach wystarczy, że je sobie przypominamy

- z tą teorią wiąże się fakt, że dusza jest nieśmiertelna

Antropologia:

- dualizm

- człowiek jako złożenie: duszy (świat idei) i ciała (świat zmysłów)

- ciało stanowi więzienie duszy

- Platon traktuje ciało jako źródło wszelkiego zła, ciało obciąża duszę, nie pozwala nam się wznieść do nieśmiertelności

- umieranie ciała jest dobre dla duszy

- sposobem na unieśmiertelnienie się jest myślenie o rzeczach nieśmiertelnych (o ideach)

- dusza ludzka po śmierci odchodzi w zaświaty, gdzie jest sądzona

Człowiek kocha najpierw, to co zmysłowe, a dopiero później to, co ogólne, duchowe. Droga unieśmiertelniania jest drogą samotną, skierowaną na udoskonalanie samego siebie.

6. Arystoteles: podział nauk, metafizyka i jej definicje, pierwsze przyczyny i zasady, znaczenia pojęcia bytu, substancja, akt i możność, poznanie i teoria duszy, cnoty etyczne.

Podział nauk:

> teoretyczne

- poszukują wiedzy dla niej samej

- metafizyka, fizyka (rozmyślanie o kosmosie), psychologia (nauka o duszy), matematyka

> praktyczne

- pomagają osiągnąć doskonałość moralną

- polityka, etyka

> wytwórcze

- posługują się racjonalnymi, jasno określonymi zasadami

- rzemiosło

Metafizyka:

- pojęcie to zostało ugruntowane przez Arystotelesa

a) poszukuje ‘arche’; zajmuje się przyczynami i pierwszymi zasadami

b) zajmuje się bytem jako bytem (całościowo), nie wdając się w szczegółowe dociekania

c) zajmuje się substancją (bytem podstawowym)

d) zajmuje się pierwszym poruszycielem (bóstwami)

Pierwsze przyczyny i zasady:

-> formalna

powstaje przez ukształtowanie materii przez formy

-> materialna

rzecz powstaje z materii

-> sprawcza

powstanie rzeczy musi być określone przez czynnik działający uprzednio

-> celowa

powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi

Byt:

a) coś samego w sobie, co nie potrzebuje przyczyny

b) akcydentalny (przypadkowy)

c) prawda (byt logiczny); jest powiązany z sądem

d) możność aktu; coś co może zostać dopiero wykonane; byt jako akt, działanie

Substancja:

- określenie bytu

- byt samoistny; konkretna rzecz

> substancja jako forma

- wewnętrzna istota rzeczy (np.: dusza człowieka); ponadzmysłowa

> substancja materialna

- ciało; możność; konkretny materiał, tworzywo

> substancja pierwsza

- złożenie formy i materii; zmysłowa

Akt i możność:

- integralne składowe każdego bytu

- akt, jest elementem czynnym, determinującym

- możność jest elementem biernym, determinowanym

- akt stanowi spełnienie czy wykonanie tego, co jako możność pozostaje realną dyspozycją konkretnego bytu jednostkowego

- teoria aktu i możności miała tłumaczyć fakt pluralizmu i ruchu w świecie

Poznanie:

- rozpoczyna się od tego, co zmysłowe

- jest zapisywaniem w rozumie poprzez doświadczenie i rozumienie

- człowiek nie posiada wiedzy wrodzonej/ apriorycznej o tym, co ogólne; koncepcja człowieka – czystej karty

-> rozum

a) bierny

porządkuje doświadczenia zmysłowe poprzez tworzenie pojęć; czyni z wrażeń zmysłowych obraz; dokonuje abstrakcji, odkrywa to, co

przypadkowe; dochodzi do formy rzeczy; podlega cielesności

b) czynny

kontemplatywny; duchowy; niezniszczalny; nie podlega cielesności; przychodzi z zewnątrz i pozostaje w duszy; interesuje go to, co

powszechne

Teoria duszy:

- dusza jest w człowieku formą

- człowiek jest złożeniem formy (duszy) i materii (ciała) i w tym złożeniu jest jednością

- dusza jest aktem ciała; wprawia je w ruch; jest entelechią (ucelowieniem ciała); urealnia i realizuje możności ciała

- każda z części duszy ma własny cel; a człowiek realizuje swoje cele tylko przez działania rozumne

Poziomy duszy:

I) wegetatywna (np.: u roślin- odżywianie, rodzenie, wzrost)

II) zwierzęca / zmysłowo-motoryczna (pamięć, wyobraźnia, pożądanie, instynkt)

III) rozumna (człowiek posiada rozum teoretyczny- poznaje i praktyczny- wybiera)

Cnoty etyczne:

- dotyczą uporządkowania ustroju duszy; dusza rozumna nakłada miarę na część duszy

- są pewną słuszną miarą, która na uczucia i wolę nakłada rozum

> koncepcja złotego środka- należy wybierać drogę pośrednią między dwoma skrajnościami; cnota nie istnieje, gdzie zachodzi nadmiar i

niedomiar

- powstają wskutek przyzwyczajenia, gdyż człowiek ma zdolność do wypracowywania cnót i utwierdzaniu się w nich

- do cnót należą łagodność (porywczości i nieśmiałość), męstwo (porywczości i tchórzostwo), wstyd (bezwstyd i nieśmiałość), sprawiedliwość (zysk i strata), przyjaźń (pochlebstwo i wrogość), szczodrość (marnotrawstwo i skąpstwo)

7. Stanowiska w sprawie relacji religii i filozofii: a) eliminacja religii na rzecz filozofii: Plotyn, b) eliminacja filozofii na rzecz religii: Tertulian, Luter, c) komplementaryzm - św. Augustyn, koncepcja Boga, świata i człowieka, etyka- problem wolnej woli i spór z manicheizmem, d) sprzeczność religii i filozofii, teoria dwóch prawd – Awerroes

Stanowiska dotyczące relacji: filozofia – religia

a) eliminacja religii na rzecz filozofii

- przedstawicielem jest Plotyn

- Plotyn uprawiał filozofię jako religię; uważał, że istnieje ponadbytowe jedno, bezosobowe (totalna tożsamość, absolut, który wyłania z

siebie kolejne stopnie bytów poprzez promieniowanie, emanację, mimo iż sam nie jest bytem)

JEDNO => ROZUM ŚWIATA => DUSZA ŚWIATA (zawiera dusze jednostkowe) => MATERIA (wielość)

- redukcja wiary na rzecz poznania

- zbawienie polega na poznaniu

> droga w dół – zwielokrotnienie, rozmnażanie wielości; niemoralna, schlebia ciału we wszystkim, triumf materii

> droga w górę – dążenie do zjednoczenia; naturalna siła wiodąca do zbawienia, pokonanie oporu materii

b) eliminacja filozofii na rzecz religii

- oparta jest na założeniu, że racjonalne poznanie nie doprowadza do szczęścia zbawienia

- wyklucza się dywagacje filozoficzne jako szkodliwe dla wiary o postawy moralnej i postawy względem Boga

- nie powinno się tworzyć nauk świeckich, skoro religia wyjaśnia świat

- chrześcijaństwo traci zaufanie do zdolności ludzkiego rozumu; po grzechu pierworodnym człowiek jest odcięty od źródeł, przez co nie ma

możliwości pełnego poznania; rozum nie jest w stanie wyjaśnić prawd wiary

- Bóg (Absolut) stwarza świat w jednym akcie; a później powstaje człowiek

Luter, scholastycy:

- dążenie do wyjaśnienie wiary rozumem jest bezcelowe

- „rozum jest szkodliwy”

c) komplementarne ujęcie religii i filozofii z zachowaniem różnic

Św. Augustyn:

> koncepcja Boga

- Bóg jest zarówno Absolutem jak i osobą; stwarza świat w jednym akcie, z niczego; posiada rozum

- jest tylko Bóg dobry, dlatego jest wolny

- Bóg jest jedynym poznaniem; jest wieczny; jest przyczyną szczęścia i świata

- relacja bóg – człowiek jest bezpośrednia, wystarczy zwrócić się ku wnętrzu; poznanie jest iluminacją, oświeceniem umysłu ludzkiego przez

łaskę Boga

- Bóg jest wewnętrznym nauczycielem, który kieruje umysł ku prawdzie

> koncepcja świata

- świat powstaje z dobroci i jest dobry; stworzony wg liczby i miary

- przyczyną istnienia zła w świecie jest wolna wola człowieka

> koncepcja człowieka:

- człowiek posiada duszę i ciało (dualizm); jest edukowalny i może zmieniać swoje wybory

- jeśli człowiek chce poznać świat (jego sens), to musi najpierw poznać Boga

- człowiek ma jedną naturę – dobrą

- posiada duszę niezniszczalną, jej więzieniem jest ciało

- człowiek posiada wolność, może wybierać to, co chce, może wybierać sferę, z której będzie czerpał wiedzę

- celem człowieka jest szczęście, środkiem do jego znalezienia ma być filozofia, ale dać je może jedynie Bóg. Do osiągnięcia szczęścia

potrzebne jest poznanie Boga i własnej duszy

> etyka; cnoty wg Augustyna:

I) Roztropność

II) Męstwo

III) Umiarkowanie

IV) Sprawiedliwość

Manicheizm:

- istnieje Bóg zła i bóg dobra

- człowiek posiada dwie natury: dobrą i złą

- nie ma wolnej woli; dobro i zło jest czynione z natury

- człowiek nie jest edukowalny; nie można naprawić jego złej natury

- ciało jest złe (prokreacja jest zamykaniem światła w ciele)

d) sprzeczność religii i filozofii

Awerr:

- teoria dwóch prawd; zakłada jednoczesne istnienie filozofii i religii; religia odwołuje się do metafor, dotyka sfery irracjonalnej i

immanentnej, a filozofia jest wyższym intelektualnie sposobem poznania Boga

- może się zdarzyć, że to samo twierdzenie jest prawdziwe dla religii, a fałszywe dla filozofii, ponieważ rozum nie jest w stanie wszystkiego

wyjaśnić; w takim razie obie te dyscypliny dopełniają się

8. Filozofia św. Tomasza z Akwinu: teologia a metafizyka, istnienie a byt, hierarchia bytów, problem duszy i ciała

teologia –------------------------------------------------------------------------- metafizyka

- nauka o bytach pierwszych; - zajmuje się bytami niezmiennymi;

o bycie doskonałym- Bogu; dociekaniem pierwszych przyczyn

dotyczy przedmiotu poznania - poznanie jest podporządkowane

umysłowego poznaniu Boga

istnienie --------------------------------------------------------------------------- byt (istota)

- zależy od jakiegoś innego czynnika - istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne jej gatunkowi

- przyczyna sprawcza i zawarte w jej definicji

- akt - istota rzeczy stworzonych nie powoduje istnienia

- przychodzi z zewnątrz - możność

Arystotelesowską metafizykę czyli filozofię bytu Tomasz wzbogacił o dodatkowy aspekt – istnienie. Dostrzeżone przez Arystotelesa dwie wewnętrzne przyczyny bytu: materia i forma, będące odpowiednio możnością i aktem, trzeba uzupełnić o istnienie, będące przyczyną sprawczą. Dopiero złożenie istoty, która jest możnością, i istnienia, które jest aktem, daje istniejący byt, substancję. Istotą każdej rzeczy jest to, co właściwe gatunkowi, do którego należy – co zawarte jest w definicji gatunku. Rzeczy stworzone istnieją nie dzięki swej istocie, lecz dzięki temu, co nazywamy istnieniem. W tym leży zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem.

Bóg, jako Absolut, jest jedynym bytem, w którym istota jest tożsama z istnieniem. W stworzeniach, które są bytami przygodnymi, niekoniecznymi – istnienie nie jest tożsame z istotą, lecz jest ich aktem, czyli urzeczywistnieniem. Nie jest ono konieczne, stąd istota może ale nie musi istnieć. Natomiast Bóg jest bytem koniecznym, musi istnieć, bo to leży w Jego istocie. Jest bytem niezależnym – istnieje z własnej natury. Stworzenie jest bytem przygodnym i zależnym. Istnienie nie jest jego naturą – przychodzi z zewnątrz urzeczywistniając jego istotę. Stąd Bóg jest bytem prostym, a stworzenie – złożonym, bo składa się przynajmniej z formy czyli istoty i istnienia.

Bóg – byt, którego istotą jest istnienie; jest jedynym bytem koniecznym i niezależnym (stanowi byt prosty, gdyż nie składa się z formy i materii)

Stworzenie – jest przypadkowe i zależne (stanowi byt złożony, gdyż składa się z formy i materii)

Hierarchia bytów:

Kryterium rozróżniającym jedną rzecz od drugiej nie są ich naturalne właściwości, ale różnica w doskonałości form, będących po prostu podobieństwem do Boga.
I) byty cielesne (materia + forma + istnienie)

II) byty duchowe, czyli dobrzy i źli aniołowie (istota + istnienie)

III) Bóg (niestworzony; istnienie)

Synonimem bytów jest substancja. Jest to złożenie istoty i istnienia. Są dwa rodzaje substancji: cielesne i duchowe. W bytach cielesnych, istota to forma i materia. Forma określa to, co w bycie jest z gatunku, a materia to co jest w nim jednostkowego - stąd gatunek może mieć wielu przedstawicieli, wiele jednostek należących do niego; forma jest źródłem tego co wspólne w gatunku, materia – tego co mnogie. Połączenie formy i materii z istnieniem daje substancję cielesną. Substancje duchowe nie mają materii, są złożeniem czystej istoty (formy) i istnienia. Na tym polega zasadnicza różnica między światem duchowym a cielesnym. Co cielesne, składa się z formy i materii, a co jest czysto duchowe, posiada tylko formę.

Problem duszy i ciała:

- człowiek stoi u szczytu stworzenia, ale jest złożoną istotą; dzięki duszy należy do szeregu bytów niematerialnych

- dusza, która jest rozumem umożliwia poznanie (rozum to najwyższa warstwa)

- człowiek stanowi całość

- Tomasz nie nadaje wartości wyższych ani formie, ani materii

- związek między duszą a ciałem jest substancjalny i konieczny

- po odłączeniu duszy od ciała (śmierć) nie możemy mówić o człowieku;

- ciało jest odpowiednie dla formy

- dusza jest nieśmiertelna; trwa po śmierci, ale jest nieszczęśliwa, ponieważ tęskni za ciałem, czyli za pełnią człowieczeństwa

- zwłoki nie są ciałem; są zbiorem komórek

9. Wprowadzenie do filozofii nowożytnej, Machiavelli, koncepcja dziejów, problem zła a skuteczność polityczna i jej zasady

FILOZOFIA NOWOŻYTNA:

- pojawia się atomizm

- odnowa myśli starożytnej; była ona wzorem

- silny nurt filozofii Plotyna i Platona

- konflikt między racjonalizmem a empiryzmem

- chciała wypracować uniwersalną metodę wiedzy, która zapewniłaby poznanie niepowątpiewalne

- podstawowy autorytet – rozum ludzki

- odchodzi od wiedzy z objawienia, także od doświadczenia zmysłowego jako źródła wiedzy

- nie była antyreligijna ale jako filozofia była sceptyczna wobec doświadczenia zmysłowego

- problem psychofizyczny (stosunek duszy do ciała, myślenia do działania, myślenia do fizjologii człowieka)

- Człowiek jako podmiot samodzielny myślenia i działania

- Zajęto się szeroko podstawami państwa i prawa. Wprowadzono pojęcia umowy społecznej, rozróżniono stan natury i stan społeczny,

znaturalizowano tzw. prawo natury

- rolą religii w państwie (zaczęto ją traktować instrumentalnie, przypisując rolę moralną)

- Różnica między człowiekiem a przyrodą to rozumność

- Akcentowano poznawczy stosunek człowieka do przyrody i jego wysiłek cywilizacyjny w stosunku do przyrody

- przewija się naturalizm

Machiavelli:

> koncepcja dziejów

- wszystko jest przypadkowe; nie należy szukać opatrzności i Boga w dziejach

- dzieje to beznamiętny ruch wydarzeń (nie mają celu, nie wpisana jest w nie historia zbawienia), które są moralnie obojętne; nie zmierzają

ani do dobra ani do zła; wahają się od władzy do władzy

virtu – siła życiowa, własna; jest twórcza i władcza; jest miarą i pełnią człowieka

– zbiór specyficznych sprawności politycznych: energii, inicjatywy, zdolności do podejmowania decyzji i szybkiego działania. To ona

umożliwia nam choć częściowo zapanować nad naszym losem, którym jednak i tak w znacznej mierze rządzi przypadek. Virtù stoi w

opozycji do fortuny, na którą nie mamy wpływu. W ten sposób projekt Machiavellego przeciwstawia się dominującej w średniowieczu

koncepcji boskiej opatrzności.

Problem zła a skuteczność polityczna:

- każdy czyn możemy sądzić z dwóch punktów widzenia:

a) etycznego (bierze się pod uwagę ‘virtu’ i zgodność z normami społecznymi)

b) politycznego (bierze się pod uwagę skuteczność, a nie moralność)

- polityka ma własne prawa; nie prowadzi ani do dobra ani do zła, jest to albo sukces albo porażka

Zasady władzy:

1) Każda władza oceniana jest na podstawie pozorów i efektów zewnętrznych

2) Władca nie powinien silić się na hojność

3) Jeśli obywatele władcy nie kochają to powinni się go przynajmniej bać

4) W polityce bezbronni nie zwyciężają

5) Gdy się łamie umowę, winą należy obarczyć przeciwnika (kozła ofiarnego)

6) Władza anonimowa jest najpewniejsza, najstabilniejsza i najskuteczniejsza

10. Kartezjusz: sceptycyzm metodyczny, koncepcja nauki, metoda, kryteria pewności, pojęcie idei (res extensa, res cogitans), dualizm i sposób jego przezwyciężenia, Bóg i dowody na jego istnienie

Sceptycyzm metodyczny:

- podważanie wszystkiego, co jest wątpliwe, co może mylić

- ma doprowadzić ostatecznie do wiedzy

Koncepcja nauki:

- matematyka i przyrodoznawstwo powinny być wzorem dla innych nauk

- nauka powinna być podbudowana jedną metodą, która wyjaśniałaby całą rzeczywistość

- filozofia jako nauka ścisła

Metoda:

- Kartezjusz chce ją oprzeć na czymś niepodważalnym; szuka jej niewątpliwych źródeł

>podstawowe kryterium metody

- wszystko, co wchodzi w skład metody ma być jasne dla umysłu uważnego i wyraźne, czyli zawierające jawne treści

Kryteria pewności:

1) odrzuca dane zmysłowe jako niewiarygodne; odrzuca wszystkie przedmioty, które uzyskuje jako świadectwo tych zmysłów

2) odrzuca wszystko, co wcześniej brał za dowody; to, czego się nauczył, cały autorytet nauki

3) odrzuca wszystkie obrazy, wyobrażenia myślne; odrzuca pracę wyobraźni

Pojęcie idei:

1) idea wrodzona

‘ja’ myślące --------------------------- substancja myśląca ----------------------------- res cogitans (rzecz myśląca)

- jasna - samoistność bytowa - zawiera w sobie uczucia i chcenie

- proste - jej elementem jest wola

- była dana jedynie człowiekowi i świadczyła o jego pochodzeniu od Boga

2) res extensa

- rzecz rozciągła

- świat fizyczny; materia

- przestrzenność, którą nakłada umysł na dane zmysłowe

- buduje ciało człowieka, które działa na zasadzie mechanicznej

3) idea nieskończoności, doskonałości -> Bóg

Dualizm i sposób jego przezwyciężania:

- myślenie jest niezależne wobec ciała (całkowity dualizm)

- człowiek jest złożeniem ‘ja’ myślącego i mechanizmu, jakim jest ciało

- w świecie istnieją dwie substancje, myśląca i rozciągła, dusza i ciało; mają one zasadniczo różne natury: ciała są rozciągłe i pozbawione świadomości; dusze

mają świadomość, ale są pozbawione rozciągłości

- zazwyczaj ciało i dusza nie stykają się ze sobą; tylko w jednym przypadku obie te cechy są złączone i jest to człowiek

Bóg i dowody na jego istnienie

- Bóg jest bytem najdoskonalszym; nadaje sens światu

- początki deizmu – Bóg wycofuje się z życia ludzi; nakręca zegar i zostawia go

- Bóg jest twórcą praw intelektualnych

> dowody:

1) byt skończony (czyli my) nie może wytworzyć idei nieskończoności, a więc ta idea musi pochodzić z zewnątrz

2) nic mi nie gwarantuje, że za chwilę będę istnieć, dlatego musi być moc, która mnie zachowuje przy istnieniu; Bóg przenosi człowieka z jednej chwili na drugą

3) do istoty Boga należy istnienie; jego istotą jest samoistnienie

11. Pascal: jansenizm i problem łaski, koncepcja człowieka, porządek serca a porządek rozumu, moralność - wiara -Bóg; zakład

jansemizm – ruch intelektualno-religijny, który podejmuje problem predestynacji: od kogo zależy los jednostki?

– wg nich, wszystko zależy od Boga i od jego łaski; człowiek jest bezsilny, wyroki boskie są mu nieznane, jednak mimo

tej niewiedzy, ma postępować moralnie

Koncepcja człowieka:

- pesymistyczna - uświadomienie własnych ograniczeń np. rozumu; poznanie jest fragmentaryczne i nieostateczne

- człowiek oprócz tego, że chce poznać świat to chce także być szczęśliwy

- godność człowieka polega na tym, że zna on swoje ograniczenia

- człowiek jest rozpięty między makro- i mikrokosmosem

- jest „trzciną myślącą”

- człowiek jest samotny wobec wielkości kosmosu i milczenia Boga

> heroiczna koncepcja człowieka: nie wie ani skąd pochodzi ani dokąd zmierza; jest świadomy kruchości swojego istnienia

Porządek serca a porządek rozumu:

a) relatywistyczny

- człowiek ustala sobie względne wartości, zależne od kontekstu

- człowiek kieruje się niestałymi prawami moralnymi

- rozum może błądzić; nie jest zdolny do całkowitego poznania; nie jest zdolny do obejmowania rzeczy nadprzyrodzonych

- rozum nie może objąć uczuć, emocji czy udowodnić Boga (może go doświadczyć)

- rozum działa na podstawie dowodów

b) serca

- „Serce zna racje, których rozum nie zna”

- dostępne jest prawo moralne; ten porządek rozpoznaje prawa Boga i wartości moralne

- serce ma możliwość poznawania rzeczy nadprzyrodzonych; łączy się z wiarą

Moralność – wiara – Bóg:

- osoba niewierząca jest niemoralna

- teologia negatywna - nie możemy nic powiedzieć o Bogu, nie daje on nam kryteriów moralnych

Zakład Pascala

- Pascal zaleca przyjęcie istnienia Boga, gdyż istnieje mniejsze ryzyko, niż gdy się jego istnienie odrzuci

- można wiele zyskać [niebo, życie wieczne], nic nie tracąc, gdy okaże się, że nie istnieje

- nie jest to dowód na istnienie Boga, lecz jest co najwyżej dowodem, iż należy tak żyć, jak gdyby istniał

12. Filozofia społeczna XVII i XVIII wieku: Hobbes, Locke, Rousseau. Problem stanu natury i natury ludzkiej, warunki umowy społecznej, władza i najlepszy ustrój, ocena natury i cywilizacji, pojęcie wolności;

Hobbes

Problem stanu natury i natury ludzkiej:

- kondycja ludzka, określana jako "stan natury" lub "stan naturalny", czyli bez jakiegokolwiek porządku społecznego; działanie

jednostki jest ograniczone jedynie przez jej sumienie

- według Hobbesa, bez społeczeństwa żylibyśmy w stanie natury, gdzie każdy z nas miałby nieograniczoną wolność naturalną

- minusem takiej autonomii, jest to, że zawiera się w niej ‘prawo do robienia wszystkiego’

- nie ma pozytywnych praw, jest tylko prawo natury i wieczna „wojna wszystkich przeciw wszystkim”

- żeby uniknąć tej sytuacji, zgadzamy się na umowę społeczną, dzięki której każdy zyskuje prawa obywatelskie w zamian za

podporządkowanie się prawu cywilnemu lub rządowi

- alternatywą dla strachu przed zagrożeniem jest zaufanie do dobrego władcy

- cywilizacja w stanie naturalnej wolności nie istnieje, nie możliwe jest jej budowanie w oparciu o wzajemną wrogość i strach

- umowa społeczna usuwa strach przed skutkami stanu naturalnego, ale na jego miejscu pojawia się nowy lęk, tym razem jest to

lęk przed państwem

Władza:

- władza nie jest stroną umowy społecznej, tylko jej beneficjentem i tym samym nie jest przez nią ograniczona

- powinna być nieograniczona i absolutna

- jedynym sposobem na zaprzestanie wojny każdego z każdym, jest zrzeczenie się wolności jednostkowej, przez zawarcie

umowy społecznej, przekazującej całą władzę suwerenowi

a) państwo może być demokracją, która istnieje dzięki dwóm elementom, z których pierwszym jest ustanowienie stałych

zebrań, tworzące lud, a drugim większość głosów tworząca władzę

b) państwo może być arystokracją, która powstaje dzięki przemianie demokracji, polegającej na przeniesieniu władzy na

kolegium optymatów

c) państwo może być monarchią, którą wywieść można również od władzy ludu, a więc zgromadzenia, które uprawnienia swe

przeniosło na jednego człowieka

Umowa społeczna:

Zdaniem Hobbesa jedynym sposobem na zaprzestanie wojny każdego z każdym, jest zrzeczenie się wolności jednostkowej, przez zawarcie umowy społecznej, przekazującej całą władzę suwerenowi (jednostce lub organowi kolegialnemu). Umowa taka tworzy wspólnotę i państwo, które wbrew poglądom Arystotelesa, nie może powstać w sposób naturalny, lecz musi być wynikiem świadomej decyzji. Do zawarcia paktu popycha człowieka lęk przed skutkami stanu naturalnego, ale nie tylko lęk. Państwo rodzi się tak samo w wyniku strachu przed potęgą jakiejś osoby, jak i w wyniku ufania komuś, że jest on zdolny zapewnić opiekę i obronę.

Umowa społeczna usuwa strach przed skutkami stanu naturalnego, ale na jego miejscu pojawia się nowy lęk, tym razem jest to lęk przed państwem. Pakt przedstawia człowiekowi nowe, wyjątkowe źródło obaw. Tworzy realną gwarancję trwałości zobowiązania. Jest nią nie tyle sam suweren, ile świadomość konsekwentnej lojalności i oddania innych członków społeczeństwa, bo tylko ta lojalność i to oddanie są źródłem mocy suwerena. Jednostka nie jest w stanie prawnie cofnąć paktu, który poddał ją władzy państwa, nie ma ani takiego uprawnienia, skoro wyzbyła się woli na rzecz suwerena, ani nawet takiej możliwości, póki zobowiązanie podtrzymywane jest potęgą państwa. Wspólna decyzja poddanych nie ma mocy zniesienia władzy państwa. Mimo to poddany powinien dostrzegać niewątpliwą, podkreśloną przez Hobbesa, granicę swego zobowiązania. Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tylko tak długo, jak długo trwa moc, dzięki której suweren jest zdolny ochraniać swoich poddanych

Wolność:

- wolność traktuje się jako właściwą człowiekowi z natury

- za wolność uznaje się albo "wolność od", tzn. idealną sytuację braku przymusu, podejmowania decyzji i działania w sposób absolutnie niezdeterminowany, w zgodzie z własnymi popędami i własną wolą

Lock

Problem stanu natury i natury ludzkiej:

- stan natury występuje we współczesności

- neguje założenia stanu „wojny każdego z każdym”

- stan natury to taki, w którym zachowano naturalną wolność i równość

- głosi pełną swobodę dysponowania własnym mieniem oraz własną osobą

- to właśnie spokojny stan naturalny istniał przed powołaniem wszelkich instytucji politycznych, które to poprzez aparat

przymusu burzyły harmonię trwania

- wadami stanu natury pozostawała niepewność co do prawa niespisanego, a więc niesprecyzowanego

W koncepcji stanu natury u Locke’a ludzie są przede wszystkim ludźmi a dopiero później mogą być obywatelami. Jeśli chce się być dobrym obywatele trzeba najpierw być dobrym człowiekiem. Ludzie z natury rzeczy są wolni i równi dlatego stan natury według Locke’a umożliwiał jednak człowiekowi całkowitą swobodę działania. Locke twierdził, że ludzie w stanie natury sami sobie wymierzali karę. Nie potępia stanu natury lecz widzi w nim pewne wartości, które dotyczą swobody człowieka i nieskrępowania go żadną władzą. Uważa, że prawo natury jest ważniejsze od praw politycznych. „Owo prawo natury wznosi się ponad wszystkie prawa”.

Władza

- zwolennik tezy podmiotowości człowieka, odrzuca jakąkolwiek instytucję niezasadnie ograniczającą wolność jednostki

- neguje archaiczny porządek społeczny, oparty na aparacie przymusu

- przymus można zaakceptować jedynie w wyjątkowych i rozumnie uzasadnionych przypadkach (przestępstwo)

- nadużywanie uzyskanych uprawnień uznać należy za zbrodnię

- ludzie w umowie społecznej oddają władzy tylko prawo karania gwałcących prawa natury

- władza dysponuje w związku z tym siłą przymusu, nie może jednak tworzyć norm naruszających podmiotowe prawa jednostek

- władzy przynależny jest szacunek

- najlepsza według Locke’a miała być umiarkowana monarchia z podzieloną władzą, do której należało prawodawstwo,

wykonywanie ustaw i obrona państwa od zewnątrz

Lud ma prawo do oporu przeciwko wadliwej władzy wykonawczej. Ma prawo obalić taką władzę i powrócić do stanu natury i ustanowić nowe władze. Locke wyznawał cztery zasady rządzenia:

1. Jeśli rząd źle rządzi to wina leży po stronie samego rządu nie obywateli.

2. W demokracji należy wystrzegać się demagogów, manipulantów, kłamców.

3. Lud jest mocodawcą władzy państwowej i lud posiada prawo oceny i wartościowanie władzy.

4. Prawdziwymi rebeliantami nie są ci co walczą o przestrzeganie praw lecz ci co te prawa gwałcą.

Umowa społeczna:

- zakłada dwuetapową konstrukcje umowy społecznej:

I) budowa społeczeństwa obywatelskiego

II) wyłonienie władzy wykonawczej (rządu)

- celem umowy społecznej jest umocnienie praw jednostek

- rezygnacja ze stanu natury i połączenie w społeczeństwo ma na celu wzajemne zachowanie praw do życia, wolności i mienia

Warunki umowy społecznej:

- legalna władza państwowa musi wywodzić się od zgody społeczeństwa

- wszyscy członkowie społeczeństwa są zobowiązani szanować i przestrzegać suwerenną wolę

- członkowie społeczeństwa podświadomie zgadzają się na warunki umowy społecznej poprzez pozostanie w tym społeczeństwie

- gdy umowa zawiera braki, renegocjowana jest zmiana warunków poprzez wybory i zgromadzenie ustawodawcze

- oparta na koncepcji powszechnej suwerenności

- określona jako niepodzielna i prawnie niezbywalna

Wolność:

Wolność według Locke’a nie polega na tym, że każdy może robić to co mu się podoba, ponieważ prowadziło by to nieuchronnie do anarchii. Wolność jest to stan spokoju społecznego i politycznego, w którym ludzie żyją zgodnie z rozumem, nawet bez jakiejkolwiek władzy. Człowiek wolny jest tylko wtedy, jeśli w swoich zachowaniach i ocenach kieruje się rozumem. Ludzie nie posiadający rozumu, nie posiadają również wolności, są głupi. Ponieważ wolność oparta jest na rozumie to Locke powiada : „Śmierć jednych była by ‘memento mori’ dla drugich, wtedy nauczyli by szanować się prawo”.

Rousseau

- najbardziej ogólna formuła umowy społecznej:

"Każdy z nas oddaje wspólnocie osobę swą i całą moc swoją pod najwyższe kierownictwo roli powszechnej, a my wszyscy razem

przyjmujemy każdego członka zbiorowości jako nieodłączną część całości

- kiedy wszyscy mają równą sytuację, to wtedy nikt nie jest zainteresowany szkodzeniem innym

- największą konsekwencją takiej umowy społecznej musi być przyjęcie zasady, że suwerenem jest cała społeczność

- najważniejszym przejawem suwerenności jest tworzenie i znoszenie prawa

Cechy suwerenności:

a) niezbywalność ( z istoty umowy społecznej wynika, że suwerenem jest cały lud - gdyby suwerenność została przekazana komu

innemu złamana zostałaby konstrukcja umowy społecznej)

b) nieograniczona (nie ma takiego zakresu spraw, które nie mogłyby być uregulowane przez suwerenny lud, ewentualnie jego

przedstawicieli; lud nie może zmieniać jednak wszystkich praw - dot. praw naturalnych i boskich)

c) niepodzielna (gdyby władzę podzielić nie tylko na trzy, ale na trzy suwerenności to ograniczyło by władzę tylko do pewnej

dziedziny życia społecznego - nie można więc twierdzić, że każda z tych władz jest dla siebie suwerenna -

suwerenność ludu jest jedna)

- konstrukcja woli powszechnej; wola powszechna jest w zasadzie wolą większości, jednoczy i stwarza kompromis między

szeregiem interesów indywidualnych, a tym co można by nazwać interesem zbiorowości.

Stan natury

stan natury u Rousseau był doskonały. Ludzie czuli się w nim szczęśliwie. Jednak szybki rozwój cywilizacji oraz własności powoduje nieszczęścia i ograniczenia wolności człowieka. Dla Rousseau prawo natury jest poniekąd wcześniejsze od praw społecznych i politycznych

Rousseau upatrywał w stanie natury pierwotne dobro i prawdę. Stan natury był doskonałością i realnymi wartościami. Wszystko co następuje potem, tzn. jest następstwem rozwoju cywilizacyjnego oddala się od tego pierwotnego stanu. Następuje regres.

Ocena cywilizacji

W wyniku postępu racjonalności, czyli kultury, człowiek stracił swoją naturalność, opancerzając się warstwami ogłady, manier, konwenansów, ale pod ich powierzchnią rozum wzbudza zawiść, zazdrość, pożądanie, co wytwarza między ludźmi wzajemną nieufność i zazdrość. Człowiek pierwotny rzekomo nie znał tej obłudy. Człowiek natury jest więc irracjonalny, a dzięki temu szczęśliwy. Cywilizowany jest nieszczęśliwy, ciągle chce czegoś więcej, na kogoś nastaje lub kogoś się boi. Rozum niszczy człowieka: wielkość Egiptu, Grecji, Rzymu to pokłosie nieracjonalności; póki były to ludy irracjonalne, instynktowne, uczuciowe, były wielkie moralnie i militarnie. Nauka i kultura – jakie wytworzyły – przyczyniły się wyłącznie do degeneracji moralnej, a cnoty zostały zastąpione przez intrygi, spiski, morderstwa. Cnoty publiczne upadły i zaczęła się dekadencja polityczna, która spowodowała upadek, a w konsekwencji podbój przez prymitywne plemiona.

Zdaniem autora rozprawy postęp cywilizacji i rozwój ludzkiego rozumu naruszyły elementarną równość między ludźmi i przyczyniły się do utrwalenia niesprawiedliwości.

Umowa społeczna:

Zawiązanie takiej społeczności dokonuje się w drodze umowy społecznej. Sama umowa powstaje w kilku krokach.

Najpierw dochodzi do zgromadzenia wolnych ludzi zainteresowanych w zawiązaniu wspólnoty. Każdy z nich oddaje się całej społeczności. W ten sposób sytuacja jest jednakowa dla wszystkich, wszyscy mają te same prawa. Ta wspólnota to państwo, zaś jej członkowie to lud. Wszelkie zobowiązania są wiążące o tyle tylko, o ile są wzajemne. Poczynaniami tej wspólnoty kieruje wola powszechna. Wola powszechna nie jest prostą sumą głosów, nie jest też wolą indywidualną. Jest właśnie powszechnym odczuciem słuszności, opartym na ponadindywidualnym interesie wszystkich członków wspólnoty.

Za pierwszym razem lud na zgromadzeniu jednogłośnie uchwala ustawę - zbiór praw, którymi społeczność ma się kierować. Ustawa zawiera też reguły sprawowania władzy. Sam rząd jednak nie ma żadnej autonomii - jego funkcja jest służebna w stosunku do wspólnoty i woli powszechnej. Nie ma też mowy o przedstawicielstwie - nikt nie sprawuje rządów "w czyimś imieniu". Suwerenność jest bowiem czymś, co nie podlega odstąpieniu. Rząd nie może działać wbrew woli powszechnej, rządzenie nie jest żadną korzyścią, a obowiązkiem, pełnionym przez członków wspólnoty wybranych drogą głosowania lub losowania.

Przy ustalaniu wszystkich praw decyduje większość głosów, tylko dla zawiązania umowy społecznej konieczna jest jednomyślność. Jeśli ktoś nie chce zawiązać umowy, staje się cudzoziemcem w państwie. Aby zostać obywatelem, trzeba się podporządkować woli powszechnej. Na zgromadzeniach ludowych obecni obywatele są pytani o to, czy proponowany wniosek jest zgodny z wolą powszechną. Nie interesuje nas, czy pochwalają wniosek, czy też go krytykują. Rousseau posuwa się nawet do paradoksalnego stwierdzenia, że gdy przeważy zdanie przeciwne zdaniu jakiegoś obywatela, oznacza to po prostu, że ów się pomylił i to, co brał za wolę powszechną, nią nie było. Co więcej, gdyby przeważyła jego opinia, faktycznie zrobiłby coś innego niż chciał - bowiem tryumf woli partykularnej jest zaprzeczeniem wolności.

Wolność:

- ludzie rodzą się z natury wolni, a zatem żaden człowiek nie może mieć naturalnej władzy nad innymi.

- niezbywalne prawo człowieka

13a. Racjonalizm: Spinoza: metoda i stopnie poznania, metafizyka: substancja i atrybuty, atrybut myślenia i atrybut rozciągłości

Metoda:

> geometryczna

Jego podejście do problemów filozoficznych polegało na formułowaniu tzw. założeń pisanych w formie matematycznych pewników, generowaniu z nich twierdzeń, dowodzeniu ich na sposób matematyczny i wreszcie konfrontowaniu wniosków z tych twierdzeń ze znanymi sobie faktami.

Stopnie poznania:

1) wiedza praktyczna

- oparta na autorytecie

2) poznanie zmysłowe

- oparte na percepcji; pozwala nam formułować pojęcia, które mają zastosowanie praktyczne

3) poznanie adekwatne

- poziom dedukcji; w tym poznaniu dochodzimy do istoty rzeczy

4) wiedza intuicyjna

- najwyższy stopień poznania; polega na uchwyceniu związków między istotą rzeczy a atrybutami Boga

Substancja i jej cechy:

- fundamentem całego istnienia jest jedna substancja (zanegował wielość substancji)

- boska

- znajduje się poza czasem

- nieskończona

- wieczna

- absolutna.

Atrybuty Boga (dostępne dla człowieka):

a) myślenia

- Bóg przejawia się jako poznanie w świecie; jest w naturze świata

- wszystko, co nas otacza jest przejawem Boga

- zdolność myślenia, przejawiająca się w naszym otoczeniu, jest wspólna dla całej rzeczywistości, realizuje się najpełniej w

człowieku, a wchodzi w atrybut Boga

- rzeczywistość jest poznawalna; daję się poznać, ponieważ możliwość poznania jest cechą bytową świata; każda rzecz może

być przedmiotem poznania, daje się poznać i jest poznawalna (zawiera w sobie gotowość do bycia poznanym)

- w intuicyjnym myśleniu możemy dotknąć samego Boga, ponieważ atrybut myślenia jest ponadczasowy

- rzecz nie jest poznawalna w czasie, ale jej możliwość poznania jest całkowicie niezależna od niego

b) rozciągłości

- przejawia się przez zależności przyczynowe

- wszystkie rzeczy są zdeterminowane, więc rzeczy i zjawiska nie są przypadkowe, a pozostają w zależności od siebie

- nie istnieje celowość rzeczy (nie mają z góry ustalonej przyczyny swojego istnienia), ale o pewnej celowości możemy mówić

w zachowaniu człowieka

- poznajemy powszechną konieczność wszystkich zjawisk

- konsekwentny determinizm – wszystkie zdarzenia w świecie są identyczne

13b. Leibniz: zasady filozofii, poznanie: prawdy rozumowe a prawdy faktyczne, metafizyka: dwa porządki świata, monady i harmonia przedustawna

- zadaniem filozofii jest odpowiedź na pytanie o sens świata

- ważne jest poszukiwanie wartości obiektywnych

Prawdy:

a) rozumowe

- konieczne, nieregulowane

- są prawdziwe z konieczności

- opierają się na logice i na zasadach tożsamości, wyłączności i niesprzeczności

- obejmują prawa metafizyczne i logiczne

- dotyczą świata ponadczasowego, wiecznego, jednocześnie są oczywiste i odnoszą się do fundamentalnych zasad

b) faktyczne

- prawdy przyrody, otaczającego świata

- można pomyśleć ich przeciwieństwo

- są przygodne; w żaden sposób nie poddają się analizie

- są to zdania które obejmują sferę egzystencji

- ich zadaniem jest orzekanie o istnieniu danego przedmiotu

Dwa porządki świata

1) fenomenalny (zjawiskowy)

- dostrzegalny poznaniem naukowym; świat ilościowy

- w tym ujęciu świat jest maszyną, która rządzą określone prawa

- nie nadaje światu racji istnienia

2) duchowy

- zawiera w sobie celowość i jakość

- składa się z pierwotnych substancji (monad)

- nadaje światu rację istnienia

Monady:

- byty duchowe

- dynamiczne

- poznają i pożądają

- prostota

- niezniszczalne

- posiadają źródło istnienia

- każda rzecz posiada własną monadę, u człowieka jest to dusza

- stanowi źródło aktywności i samorozwoju

- tworzą hierarchię, która wiąże się z aktywnością świadomą

- istnieją dwa typy monad:

a) półświadome

b) świadome

Harmonia przedustawna:

- stan jednozgodności doświadczenia wszystkich monad, bedący następstwem działania monady najwyższej

(Boga), która taką harmonię pośród wszystkich monad stworzonych z góry, ustanowiła

- z góry ustanowiony przez Stwórcę porządek w świecie, dzięki któremu monady, mimo że nie mogą wzajem na siebie

oddziaływać, tworzą porządek i harmonię

- monady pozornie tylko oddziałują na siebie, w rzeczywistości realizując jedynie wcześniej zadaną im harmonię

- poznanie i rozwój monad jest ustanowiony, mają one kontakt z Bogiem. Sam Świat jest zaprogramowany, posiada

współustanowiną harmonię; każda z monad odbija wszystkie inne, a ich porządek odpowiada sobie

- aby poznać wszechświat należy skierować się do swojej monady

14. Różnice empiryzm-racjonalizm. Empiryzm: Locke: rodzaje doświadczenia, krytyka natywizmu, Hume: klasy percepcji, problem rzeczy, ja i status pojęć metafizycznych, idealizm subiektywny i immaterializm Berkeleya

Empiryści:

- są „cieleśni”

- poznanie ufundowane jest na doświadczeniu zmysłowym

- zajmują się procesem poznania: tym jak poznajemy, a nie treścią

- wszelkie wrażenia zmysłowe są dla nich źródłem wiedzy i to z nich tworzą pojęcia zwane ideami

- idee są wyprowadzane z rzeczywistości; nic nie wyprowadzają z człowieka

- metoda indukcyjna (od szczegółu do ogółu)

Racjonaliści:

- odwołują się do rozumu, który ma dostęp do idei (Platon), do Boga i posiada idee wrodzone (posiada narzędzia, które

pozwalają mu poznawać)

- porządkują rzeczywistość wedle kategorii rozumu

- idee są wieczne i istnieją zawsze

LOCK

Rodzaje doświadczenia:

a) zewnętrzne (doznania zmysłowe)

b) wewnętrzne (doświadczenie i refleksja)

Krytyka natywizmu (teorii idei wrodzonych):

- idei wrodzonych nie można rozpoznać ani u dzieci ani w umysłach ludzi innych kultur

- empiryzm genetyczny

- nie posiadamy idei wrodzonych; dopiero poprzez doświadczenie zapisujemy umysł treściami, które są zmienne i subiektywne

- uważa, że posiadamy tylko idee subiektywne albo obiektywne

HUME

Klasy percepcji:

a) pierwotne

- wrażenia żywe, dane

b) pochodne

- idee proste; są kopiami wrażeń

- idee mają wartość poznania tylko wtedy, gdy wiernie kopiują wrażenia

- uważał, że powstawanie idei odbywa się w ściśle określonym porządku

Problem rzeczy:

- rzeczy są ciągami percepcji

- piękno rzeczy istnieje jedynie w umyśle tego, kto je ogląda

- rzeczy nie posiadają cech uniwersalnych; stałych

- jego perspektywa jest nominalistyczna tzn. Hume wskazuje na postrzeganie przez człowieka konkretnych zjawisk a nie

uniwersalnych własności (np. na podstawie znajomości przedmiotów, które postrzegamy jako gorące wytwarzamy w naszym

umyśle pojęcie ciepłoty, którego uniwersalność jest jednak postulatem naszego umysłu a nie uniwersalną własnością rzeczy)

„Ja” i status pojęć metafizycznych:

- Hume nie kwestionował prawd religijnych, ale kwestionował możliwość ich dowodzenia

- niemożliwe jest poznanie metafizyczne, a więc niemożliwe jest skonstruowanie racjonalnej koncepcji Boga

- wskazał, że religia to sprawa wiary, a nie wiedzy

- Hume chce wyłączenia pojęć metafizycznych ze słownika

- w swojej teorii poznania, Hume poddał też krytyce podmiot poznający; nie ma jednej, stałej impresji, która byłaby podstawą

idei „ja", co znaczy, że podmiot nie istnieje obiektywnie jako jedna całość

- wszelkie wnioski są wynikiem nawyków umysłu i są całkowicie subiektywne

- Hume poddał krytyce metafizyczną koncepcję "ja - poznającego" jako niezależnego od układu odniesienia obserwatora

zdolnego do formułowania obiektywnych sądów

BERKELEY:

Idealizm subiektywny:

- zakładał, że pierwotne właściwości (wszystkie idee) są subiektywne oraz istnieją tylko w umysłach

- rzeczy zmysłowo dane istnieją tylko, dlatego, że są przez kogoś postrzegane

- istnienie rzeczy zależy od przedmiotu, a konkretnie od aktu patrzenia; świadczą o tym następujące dowody: jakości pierwotne

nigdy nie występują w oderwaniu, lecz zawsze z własnościami wtórnymi (kształt z barwą), skoro wtórne są subiektywne to

pierwotne także; własności pierwotne są względne (rzeczy i szybkość zmieniają się w zależności od naszej pozycji wobec nich),

są związane z umysłem, więc są nieobiektywne; własności pierwotne nie są zawarte w doświadczeniu zmysłowym.

- istnieje tylko to, co jest postrzegane aktualnie

Immaterializm:

- substancji nie doświadczamy, a więc jej nie ma; są tylko fikcjami umysłu

- nie istnieje materia; mamy tylko same wrażenia- żywe, aktualne, dane

- jedyną substancją w świecie jest substancja duchowa

- świat zewnętrzny składa się wyłącznie z jakości postrzeganych; wszystkie własności (zarówno pierwotne, jak i wtórne) są

subiektywne

poznanie	empiryzm	racjonalizm
natura	doświadczenie i zmysłowy kontakt z rzeczą	rozumowanie
początek	wrażenia zmysłowe	idee wrodzone
pochodzenie	z doświadczenia	z rozumu
metoda	indukcja (obserwacja)	dedukcja
zakres	ograniczony do doświadczenia	przekracza doświadczenie
ważność	faktyczne	powszechne, konieczne; aprioryzm

15. Kant: teoria poznania - na czym polega przewrót kopernikański, formalność poznania, transcendentalne warunki poznania, rzecz sama w sobie, idee regulatywne rozumu; etyka - racjonalizm i uniwersalizm prawa moralnego, obowiązek, imperatyw kategoryczny, prawo moralne a prawo stanowione, problem Boga i nieśmiertelności duszy

Przewrót kopernikański:

- polega na wskazaniu, że podmiot w poznaniu jest aktywny; wprowadza swoje warunki (wcześniej twierdzono, że jest bierny)

- poznaniem nie jest przyswajanie treści, ale aktywny udział umysłu - wytwarzanie treści, przedmiotem filozofii refleksja

- całkowite odwrócenie trybu myślenia – to nie myśl kształtuje się zależnie od przedmiotów, lecz odwrotnie, przedmioty zależnie

od myśli

Formalność poznania:

- formalizm; kierunek, według którego o wartościach estetycznych, etycznych, poznawczych itp. w danej dziedzinie decyduje

przede wszystkim forma

- doświadczenie daje poznaniu jedynie materiał, odpowiednie dane; aby jednak poznanie miało charakter stały i ogólny

potrzeba, by wielość tych danych została sprowadzona do jedności, poprzez ujęcie pojęciowe (czyste "formy rozumu"),

czyli kategorie, służące rozumowi (jak przestrzeń oraz czas w czystej matematyce) do połączenia wielości wrażeń.

- wyróżnia się cztery gatunki sądów dotyczących:

> ilości (jednostkowe, szczegółowe oraz ogólne),

> jakości (nieokreślone, twierdzące oraz przeczące)

> stosunku ( kategoryczne oraz warunkowe - rozjemcze)

> modalności (apodyktyczne, zaręczające oraz problematyczne).

- kategorie to pojęcia, które jednoczą wielość przedmiotową, jaka istnieje w czasie oraz przestrzeni

- akt poznania wymaga więc, by przestrzeń i czas, czyli formy aprioryczne zmysłowego oglądu, zostały połączone z kategoriami;

utworzony w taki sposób "schemat transcendentalny" sprawia, że poznanie jest aprioryczne, stanowi czyste myślenie o

przedmiotach podchodzących pod doświadczenie, które określane jest apriorycznymi formami

Transcendentalne warunki poznania:

- wszelkie poznanie, które zajmuje się nie tyle przedmiotem, ile naszym sposobem poznawania przedmiotów, o ile ten sposób

jest apriori możliwy; system takich pojęć nazywałby się filozofią transcendentalną

- miało odnaleźć przedstawienia, które przekraczają granicę podmiotu i stosują się do przedmiotów

- każde doświadczenie, zmierzające do poznania przedmiotu, powinno być poprzedzone poznaniem zasad samego poznania, a

więc warunków, które z góry określają sposób, w jaki zostanie przeprowadzone doświadczenie:

- według transcendentalizmu warunkami charakteryzującymi nasze poznanie są m.in.

a)czas

b)przestrzeń

Rzecz sama w sobie:

- rzeczywistość, która istnieje niezależnie od świadomości i która jest absolutnie niepoznawalna, i nie może się stać "rzeczą

dla nas", tzn. nie może być poznana

- jest przedmiotem transcendentnym, oznacza coś, o czym nic nie wiemy ani nic wiedzieć nie możemy

- nie możemy poznać "rzeczy samej w sobie", którą nazywa także noumenem, gdyż ludzkie poznanie dotyczy tylko zjawisk,

tj. fenomenów

- nie podpada pod czas ani przestrzeń, ani też pod kategorie intelektu

- w czystym spostrzeżeniu zmysłowym porusza ona nasze zmysły

Teoria poznania

Podmiot	Przedmiot
rozum	intelekt
a) teoretyczny b) praktyczny c) estetyczny	tworzy naukę; poznanie empiryczne
jest wyposażony w idee transcendentalne: - Boga - duszy - świata	aprioryczne kategorie intelektu: - jedność - wielość - ogół - przyczynowość
	II synteza (poznanie naukowe)
	prawa naukowe

Idee regulatywne rozumu:

1) psychologiczna – trwałości duszy

2) kosmologiczna – świata jako całości

3) teologiczna - Boga

Nie da się ani potwierdzić, ani zanegować żadnych sądów dotyczących Boga, Wszechświata czy duszy. Niemniej jednak Kant nie odrzucił tych idei. Przyjął, że mają one charakter regulatywny. Idee Boga, duszy itd. są produktami rozumu i organizują je w ostateczną całość – nadają mu sens.

Te trzy idee stanowią podstawę metafizyki. Mamy naturalną potrzebę ich tworzenia oraz dociekania ich istoty, ale badania te są skazane na niepowodzenie. Idee rozumu wyznaczają kres poznania. Dalej jest już tylko spekulacja. Taką postawę filozoficzną nazywa się agnostycyzmem.

Racjonalizm i uniwersalizm prawa moralnego

- etyka miała uzasadnić trzy tezy:

I) istnienie Boga

II) istnienie wolnej woli

III) istnienie nieśmiertelnej duszy

- etyczna wola jest wolą dobrą i podlega prawom moralnym

- rozum praktyczny edukuje wolę, aby postępowała wg prawa moralnego; posiada prawa i nakazy moralne

- rozum zmusza do poszanowania prawa

Obowiązek:

- podporządkowanie woli prawu moralnemu (wola dobra)

- prawo moralne wyraża powinności, tzn. to, co powinien respektować każdy rozumny człowiek

Imperatyw kategoryczny:

1) postępuj wg zasad, które mogą być uznane jako powszechnie stosowane; czyń tak jak byś chciał, by czyn ten był

prawem powszechnym

2) człowiek jest celem, a nie środkiem

3) postępuj wg woli prawodawczej, nakazującej prawo powszechne

Prawo moralne a prawo stanowione

- Kant głosił nadrzędność prawa naturalnego nad stanowionym

- utożsamia prawo naturalne z moralnością, każdy człowiek ma w sobie pewne poczucie tego co moralne, dobre a co złe

Problem Boga i nieśmiertelności duszy:

- nieśmiertelna dusza jest potrzebna, aby możliwe było nieskończone dążenie do doskonałości moralnej

- Bóg jest potrzebny, by doskonałość moralna i szczęście mogły współistnieć

- doskonałość moralna i jej jedność ze szczęściem nie przejawiają się w świecie naszych doświadczeń; są one właściwe

wspomnianym bytom wyższym

- idea Boga jest wyłącznie "konieczną hipotezą dla zaspokojenia rozumu", nie zaś podmiotowym rozumowania

- Kant odrzuca metafizyczne dowody mające wytłumaczyć istnienie Boga tłumacząc, iż kwestia istnienia czy też nieistnienia Boga

nie może stanowić przedmiotu nauki

- niemożliwa jest nauka gdzie przedmiotem rozważań staje się Bóg, istota pozaziemska, może jednak stanowić wiedzę o "rzeczy

samej w sobie", a więc o granicach i możliwościach ludzkiego poznania.

- Kant odrzucił tezę o nieśmiertelności duszy; można uznać tezę o nieśmiertelności duszy, ale jedynie jako postulat rozumu

praktycznego, gdyż jest on niezbędnym warunkiem postępu w moralności

- krytyka poznania zatem nie doprowadza do wniosku, że nie ma wolności, nieśmiertelności i Boga, ale jedynie, że ich nie ma

w świecie zjawisk

16. Fichte: przezwyciężenie kantowskiej rzeczy samej w sobie, aksjomaty systemu; Hegel: Absolut, dialektyka a dialektyka dziejów, etapy rozwoju idei absolutnej, pojęcie wolności, charakterystyka państwa i filozofii

FICHTE

Przezwyciężenie kantowskiej rzeczy samej w sobie:

- nie ma rzeczy samych w sobie; świat składa się z rzeczy przedstawionych

- treść poznania jest dziełem poznania rozumowego i to poznanie nie jest złudą

Aksjomaty systemu:

- początkiem wszystkiego jest myśl absolutna – absolutna Jaźń, która jest autonomiczna, zależy wyłącznie od siebie, zawiera w

sobie gatunek ludzki, jest jednością i nie jest świadoma samej siebie

> Jaźń absolutna => niejaźń => Jaźń empiryczna

- filozofia jest systematycznym poglądem; musi mieć aksjomat, pierwszą przesłankę:

a) istnieje przyroda (dogmatyzm)

b) istnieje wolność (idealizm)

HEGEL

Absolut:

- inaczej: Jaźń, Rozum Świata, Ja świadome

- zawiera w sobie całe zaprzeczenie i losy świata

- jest zarówno przedmiotem jak i podmiotem swoich działań, myśli i je wykonuje

- rozwijający się duch/ substancja, która staje się podmiotem

- absolut jest duchem absolutnym, który jest całościowym procesem samowyrażania, samorealizacji absolutnej idei bytu w tym,

co skończone

- konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w trzech formach: sztuce, objawionej religii oraz formie pojęciowej

w filozofii

- twórczość artystyczna, twórczość religijna i twórczość filozoficzna, są różnymi wyrazami jednego i tego samego ducha

absolutnego

Dialektyka a dialektyka dziejów:

> dialektyka

- oznacza głos rozumu absolutnego w rozumie skończonym

> dialektyka dziejów

- uchwycenie ducha w dziejach przez pojęcie

- mechanizm walki sprzecznych idei, będący podstawowym motorem rozwoju świata i postępu historycznego

- mechanizm ten polegać miał na ciągłym i samoistnym procesie ścierania się sprzecznych idei wg tzw. praw dialektyki:

a) każda teza (idea) ma zawsze swoje przeciwieństwo zwane antytezą,

b) mimo że przeciwne, tezy te można uzgodnić poprzez wygenerowanie tezy wyższego rzędu zwanej syntezą,

c) dla syntezy można ponownie stworzyć jej antytezę i cały proces zaczyna się od początku

- filozof, przez dialektykę, może uchwycić to, co rozumowe w dziejach, czyli może coś nazwać, określić

Etapy rozwoju idei absolutnej:

1) etap tezy

- etap logiczny, przed-przyrodniczy lub poza-przyrodniczy, w tym znaczeniu, że Heglowi chodziło tam wyłącznie o byt w

postaci czystej myśli, o Ideę wyłącznie logiczną, składającą się z czystych pojęć logicznych, bez odnoszenia tych pojęć do

jakichkolwiek poza-pojęciowych realności

- etap ten obejmuje tylko czyste logiczne możliwości

- ‘logika’

2) etap przyrodniczy

- idea przestała już być ideą tylko logiczną i przeszła w przyrodę

- idea ukazuje się i rozwija pod postacią zjawisk przyrodniczych

- idea na swojej drodze ku realizacji wartości absolutnych przechodzi m. in. w przyrodę i przejawia się pod postacią zjawisk

przyrodniczych

- „filozofia przyrody”

3) etap społeczny /ducha

- etap syntezy

- „filozofia ducha”

- idea Absolutna przejawia się w różnych formach świadomości ludzi, tak w świadomości jednostek jak i w świadomości

zbiorowej, np. w tzw. kulturze duchowej społeczeństwa, w prawodawstwie oraz w instytucjach politycznych, które są

wytworami świadomości społecznej.

Wolność:

- jest narzędziem dziejów

- to „bycie” u samego siebie; duch jest wszędzie u siebie, ponieważ realizuje dzieje i dąży do celu jakim jest świadomość;

człowiek natomiast nie zawsze jest u samego siebie

- jest motorem postępu

- łączy się u Hegla z samoświadomością (uświadomienie sobie, kim się jest)i z myśleniem („kiedy myślę, jestem wolny, ponieważ

nie jestem wtedy u nikogo, tylko wyłącznie u samego siebie”)

- ograniczeniem wolności jest obcość

- duch osiąga wolność przez nasze dążenie do wolności

> Hegel analizuje wolność:

a) pana

(jego wolność opiera się na niewolnictwie)

b) niewolnika

(pragnie wyzwolić się od pana i stać się kimś innym niż jest; niewolnik widzi swą wolność w drugim człowieku; jego prawda

zawsze jest w drugim człowieku, dlatego niewolnik nigdy nie jest wolny)

- wychodzi na to, że ani Pan ani niewolnik nie jest wolny

- wolność polega na przekroczeniu przeciwieństwa pan-niewolnik; na zniesieniu tego przeciwieństwa, kiedy nie musi się być ani

Panem ani niewolnikiem

Charakterystyka państwa i filozofii:

> państwo

- duch, chcąc zrealizować wolność państwa, wybiera jednostkę wybitną, o największych ambicjach i umiejętnościach

- państwo jest czymś w rodzaju Boga na ziemi

- w państwie jednostka może dopiero kształtować swoją tożsamość

- w koncepcji przedstawionej przez Hegla państwo stało się wręcz dobrem absolutnym; każdy obywatel miał poświęcić się dla

państwa; dobro państwa jest stawiane wyżej niż interes jednostkowy

- państwo jest chytre

- składniki państwa to osobowość prawna jednostki i jej świadomość moralna

- dzieje państwa rozumiał jako mozaikę przypadkowych wydarzeń - jednolitych i koniecznych, jako stopniowe kształtowanie się

"ducha świata" w czynach, losach narodów i państw

- Hegel widział w państwie najwyższy szczebel rozwoju społecznego. Naród zorganizowany w państwo był dlań największą

potęgą, "ideą boską na ziemi", "urzeczywistnieniem idei moralnej".

> filozofia

- filozofia Hegla to była ostatnia filozofia systemowa, czyli taka, która chce objąć wszystkie aspekty bytu; po nim rozpoczął

się okres filozofii współczesnej

- miała stać się nauką o rozumie, w której wszystko, co rzeczywiste, ma być rozumne (logiczne), i wszystko, co rozumne –

rzeczywiste

- Hegel określił na nowo przedmiot i zadania filozofii; uznał, że powinna się zajmować Absolutem w jego zewnętrznym i

koniecznym rozwoju

17. Pozytywizm charakterystyka, stanowisko A. Comte’a i H. Spencera

Pozytywizm:

- stanowisko dotyczące przede wszystkim wiedzy ludzkiej

- podaje normy, które pozwalają odróżnić poznanie prawdziwe od nieprawdziwego

> reguły

a) fenomenalizm

- nie ma istoty rzeczy, są same fenomeny (zjawiska); w doświadczeniu badamy tylko fenomeny

b) nominalizm

- formy, teorie ogólne mają mieć odpowiedniki w jednostkowych, konkretnych przedmiotach

c) sądy oceniające i wypowiedzi normatywne nie mające wartości poznawczej

- to, co poznaje naukowiec nie jest ani dobre ani złe; naukowiec nie ocenia, nie używa pojęć wartościujących

d) idea jedności metody wiedzy

- bada się wszystkie przedmioty tą samą metodą; przeświadczenie, że wiedza we wszystkich dziedzinach jest podobna

A. COMTE

- odrzuca rozmyślania metafizyczne i rozległe obszary wiedzy o kulturze jako bezużyteczne; metafizyka jest irracjonalna

> prawo trzech stadiów (dzieje umysłu ludzkiego)

Fazy:

teologiczna ------------------------------------------------ metafizyczna ----------------------------------------------- pozytywna

- umysł pyta: dlaczego?; - rozum dojrzał i szuka działań - nie pyta: dlaczego; przerwanie

pyta o utajoną naturę rzeczy, sprawczych tylko w przyrodzie spekulacji

dlatego czł. konstruuje bóstwa, - szukanie istoty rzeczy; pyta: - umysł zastanawia się jak zjawiska

które mu wyjaśniają świat dlaczego, ale odwołuje się do powstają i przebiegają; obserwuje

- wiedza ma charakter takich pojęć jak siła, własność, - zebranie faktów (są pewne)

socjologiczny; jest powiązana moc, jakość - wiedza nie jest subiektywna

z organizacją społeczną - podmiot jest powszechny; każdy

zbiera fakty tak samo

Schemat nauk pozytywistycznych:

1) Matematyka

2) Astronomia

3) Fizyka

4) Chemia

5) Biologia

6) Socjologia

Ideologia scjentystyczna – tezy:

> treści nauki ulegają postępowi (kumulatywna wizja nauki)

> naukowiec jest neutralnym badaczem

H. SPENCER

- pozytywizm ewolucjonistyczny

- wszystkie sytuacje życia codziennego można zredukować do biologii

- uważał, że ewolucja jest zjawiskiem uniwersalnym

- ewolucja jest postępem i jedynym procesem; każda dziedzina uczestniczy w ewolucji

- filozofia jest uogólnieniem nauk szczegółowych

- postęp nie jest przypadkowy; jest nieuchronnością przemian (optymizm postępu)

- jedyną moralnością jest przystosowanie, czyli dążenie do przetrwania

Relacja nauka – religia:

- religia nie ma wartości poznawczych; nie daje nam poznania o świecie

- idea negatywnej transcendencji

- Spencer uznaje religię; naukowiec może być religijny, ale musi zachować granicę

- nauka nie daje człowiekowi satysfakcji

- nie ma harmonii między nauką a religią

- nie można dotrzeć do tajemnicy bytu, jest ona niedostępna

- nauka natrafia na granicę, która jest nie do przekroczenia; za tą granicą znajduje się obszar niepoznawalny

18. Filozofia bytu a filozofia życia. A. Schopenhauer: charakterystyka woli życia, problem cierpienia i wolności, pesymizm, etyka

FILOZOFIA BYTU	FILOZOFIA ŻYCIA
Platon, Arystoteles, Kartezjusz, Hegel	Schopenhauer, Kierkegaard
- uznają esencjalizm; szukają esencji zjawisk, ich istoty - świat jest podzielony na zjawiska zewnętrzne i wewnętrzne - mówią, że świat ma sens, ponieważ ma istotę, czyli coś niezmiennego - mówią o jedności gatunku ludzkiego - uniwersalizm - próbują stworzyć całościowy system świata - zakładają, że wiedzę można stworzyć na podstawie bezstronnego doświadczenia - zdania, które opisują świat są stwierdzeniami - używają metafor - rdzeniem tożsamości człowieka jest mocny i stały podmiot- dusza - zakładaja istnienie określonego porządku bytu (logosu),	- nie uznają żadnej esencji - wszystko jest zjawiskowe; opowiadają się za procesem - nie mówią o porządku świata; świat i życie jest chaosem - procesualność i chaos są doznawane zmysłowo - odrzucają uniwersalizm na rzecz indywidualizmu - nie ma wiedzy pewnej; wiedza jest opisem stosunku człowieka do świata - człowiek jest istotą spontaniczną; zdolna jest do samodzielnego działania, tworzenia i kreowania - użycie języka wiąże się z działaniem - podmiot jest słaby - przedkładają uczucia, wyobraźnię i praktykę nad rozum i intelekt - widzą dysharmonię między człowiekiem i światem, uznając ten rozdźwięk za główny wyznacznik ludzkiego losu

A. SCHOPENHAUER

Charakterystyka woli życia:

- metafizyczna zasada świata

- jest bezwzględnie wolna

- nieukierunkowana

- zachłanna

- traktuje przedmioty jako dobro najwyższe (bo w nich jest ta wola)

- dotyczy istot żywych, które dążą do utrzymania życia

- irracjonalna

- spontaniczna; poprzedza świadomość

- jej celem jest przejawienie samej siebie

Problem cierpienia i wolności:

- wolność podmiotu jest nieuświadomioną koniecznością

- nie możemy uciec od własnych pragnień, które ostatecznie nie są nasze

- świat to padół łez i cierpienia, a człowiek jest w tym wszystkim przeciwnikiem

Schopenhauer nie widział sensu w cierpieniu. Według niego człowiekowi w życiu stale towarzyszy cierpienie. Bezrozumny popęd życiowy, aktywność dla zaspokojenia licznych pragnień i ambicji przysparza człowiekowi jedynie klęsk i upokorzeń. Nasycone napięciem życie ludzkie staje się pasmem męki i cierpienia. Schopenhauer twierdzi, że dla stłumienia tego cierpienia człowiek wynajduje sobie pocieszenie w religii i filozofii, usiłuje także w codziennej krzątaninie życiowej zapomnieć o swej sytuacji. Te sposoby ukojenia „bólu istnienia” są jednak nieskuteczne.

Pesymizm metafizyczny:

- sytuacja człowieka jest nieusuwalna

- świat istnieje odwiecznie i odwiecznie jest skażony (manicheizm)

- wina świata polega na tym, że on w ogóle istnieje

- niemożliwe jest ulepszenie świata, ale trzeba w nim żyć

- zło jest pierwotne w stosunku do dobra; zło musi istnieć a dobro czasem się pojawia

Drogi ulgi / etyki / powstrzymywania się od woli życia:

1) kontemplacja piękna sztuki (ale nie każdej); piękno jako coś ogólnego, co nie wzbudza woli; ta ulga jest krótkotrwała

2) badania naukowe; rozmyślanie o tym, co ogólne, a nie o tym, co pragnę ja sama

3) współczucie i wyrzeczenia; porzucenie własnych cierpień i skierowanie się ku cierpieniom innych

19. Sören Kierkegaard, koncepcja filozofii, pojęcie egzystencji, wolności, wyboru, rozpaczy, modele/stadia życia.

SOREN KIERKEGAARD

Koncepcja filozofii:

- krytykuje Hegla za to, że sprowadził filozofię do idei

- filozofia egzystencjalna; jej przedmiotem nie są idee, ale konkretne jednostki

- ludzka jednostka to przede wszystkim rzeczywistość etyczna

- filozofia nie rodzi się ani z pewności ani z racjonalnego wątpienia lecz ze zwątpienia jako efektu tragicznej konfrontacji

jednostki z życiem; jedynie na tej drodze możemy odnaleźć Boga

- przeciwnik systemów filozoficznych

- ideał filozofii widzi w Sokratesie

- punktem wyjścia jest krytyka filozofii Hegla

Pojęcia:

egzystencja – jej podstawową cechą jest wolność

– nie może być utożsamiana i kojarzona z obojętnie jakim bytem, ale z konkretnym bytem, jakim jest człowiek

wolność – jest skierowana ku czemuś; w niej tkwi powołanie moralne i duchowe człowieka; wiąże się z wyborem, który

jest absolutny; jest podstawową cechą egzystencji

wybór – nie jest wyborem codziennym, ale dotyczy człowieka, który ma wybrać siebie; jest determinowany przeżyciami

wewnętrznymi jednostki; jest źródłowy, ma źródło w jednostce i to stanowi o wolności człowieka

– człowiek wybiera w sobie to, co wieczne i absolutne

– wybierając siebie, wybieram też świat, w którym żyję

rozpacz – element egzystencji

– jej źródłem jest niedobór nieskończoności w egzystencji

– sygnalizuje czas wyboru

– pojawia się wtedy, gdy nie możemy stać się sobą; gdy uciekamy od siebie; gdy chcemy być kimś innym; gdy

doświadczamy jakiegoś wewnętrznego bólu

Modele / stadia życia

a) estetyczny

- liczą się wrażenia zmysłowe

- nie wiemy, kim tak naprawdę jesteśmy, gdyż człowiek jest poddawany emocjonalnym doznaniom

- wybory estetyka nie są ani dobre ani złe; są pomiędzy tym, co przyjemne a nieprzyjemne

- życie w teraźniejszości

- estetyk nie zna siebie; pragnie doświadczać świata; jest odosobniony

- życie to choroba na śmierć

- melancholia; duch nie potrafi wybrać siebie jako nowego, innego

- chrzest woli – estetyk wybiera siebie jako jaźń

b) etyczny

- etyk to estetyk, który wybrał siebie

- wybiera między dobrem a złem

- sfera etyczności to sfera tego, co ogólne/ powszechne

- życie dla jednostki nabiera sensu (dojrzała jednostka)

- pojawia się obowiązek i odpowiedzialność

- etyk nie izoluje się, ale angażuje się w życie społeczne

- to stadium czyni człowieka tym, kim on jest z istoty

- człowiek ma ze sobą kontakt

- zagrożenie tego stanu: religijność związana z kodeksami moralnymi, a niektóre sytuacje w życiu są poza etyką

c) religijny

- etap oznaczający rozpoznanie w sobie grzesznika oraz powrót do Boga; w ten sposób odnajduje się prawdę o sobie i

odnajduje się swoje właściwe miejsce; jest to stadium do którego powinien dążyć człowiek; zadaniem filozofa jest pomóc

tym, którzy znajdują się w poprzednich stadiach dojść do najwyższego stadium

A – człowiek wierzący, który jednak zamknięty jest w jakiś sposób w dogmatach Kościoła i zniewolony przez te surowe prawa,

całkowicie nim podporządkowany

B – człowiek, który wierzy głęboko w istnienie Boga i zarazem poszukuje dróg służących samodoskonaleniu

– w mniemaniu filozofa podtyp B jest niemożliwy do osiągnięcia, aczkolwiek należy do niego dążyć

fideizm religijny – należy uznać prawdę religijną tylko dlatego, że Bóg ją objawił

20. Fryderyk Nietzsche, pojęcie życia, krytyka moralności (moralność pana i niewolnika), nadczłowiek, krytyka religii, nihilizm, śmierć Boga, wieczny powrót.

Pojęcie życia:

- wola mocy

- instynkt biologiczny; agresywny instynkt, który wiąże się z presją

- jest celem samym w sobie

- jest chaosem

- nieustanna walka człowieka z innymi o rozwój, wzrost mocy

- to także umieranie w pewnym sensie; odrzucanie samego siebie, tego, co jest słabe i powinno umrzeć

- jest poza dobrem i złem; złe jest to, co osłabia życie

- jego interpretacją jest wartościowanie

Krytyka moralności

Moralność jest poza dobrem i złem, nie jest ufundowana na czymś stałym, nie sprawia że człowiek jest ponad zwierzęciem.

Człowiek okłamuje swoją zwierzęcość poprzez moralność, która ma okiełznać zwierzę tkwiące w człowieku

Wyróżnia moralność:

a) panów

jest wartościotwórcza; chodzi o poszerzenie woli mocy; wyłamują się ze stada

b) niewolników

chrześcijańska; moralność, która zabija życie; szukanie czegoś trwałego i stałego („człowiek słaby potrzebuje religii i oparcia”); niewolnicy to istoty stadne, potrzebują poczucia bezpieczeństwa

Zarówno niewolnik jak i pan cierpią. Niewolnik, bo ucieka od cierpienia we wspólnotę, w prawo, ale przy tym traci wolność i dlatego cierpi. Pan cierpi, bo jest rozdarty, nie ma oparcia; nie dąży do tego by się na czymś oprzeć

Nietzscheańska analiza moralności wyróżnia dwa zasadnicze jej typy:

Dla moralności panów pierwotnym jest pojęcie dobra, pojmowanego jako wszystko, co wzmaga wolę mocy jednostki. Dobre jest to, co jej służy, wzmacnia ją, daje poczucie siły. Dobry jest wróg, bo można z nim walczyć, dobry jest ból, bo można go znosić, dobry jest wysiłek – dobre jest cokolwiek, co napina wolę mocy. "Zło" jest pojęciem wtórnym i nie oznacza zła "metafizycznego", a jedynie to, co wolę mocy osłabia.

Moralność niewolnicza bazuje z kolei na pojęciu zła jako pierwotnym, które rozumiane jest jako cierpienie i wysiłek. Złe jest to, co zadaje ból, co zmusza do wysiłku i walki. Dobro jest ulgą w cierpieniu, spokojem. Dla moralności niewolników ważne jest współczucie, cierpliwość, pokora, serdeczność[9]. Cechą charakterystyczną moralności niewolniczej jest resentyment, uraza wobec świata, żal do życia, które nie spełnia oczekiwań. Jest to moralność reaktywna, gdyż za dobre uznaje własne cnoty moralne, a za złe cnoty, których nie może osiągnąć. Spełnia one dwie funkcje: pozwala uszlachetnić swoją słabość i zemścić się na panach. Jej wcieleniem jest, wedle Nietzschego, moralność chrześcijańska[9].

Resentyment jest także formą świadomości, strategią działania i postawą względem świata jednocześnie. Resentyment jest wreszcie w Z genealogii moralności zalążkiem historycznego myślenia. Myślenia, którego komponentem jest poczucie małości względem Boga lub ponadludzkich „wielkich procesów dziejowych” a także (stłumione, lecz realne) pragnienie panowania, czyli „czynienia sobie Ziemi poddaną”

Moralność człowieka jest zawsze wypadkową obu tych typów, nie ma typów czystych, a różnice występują jedynie w przewadze jednego nad drugim.

Nadczłowiek:

Nietzscheański nadczłowiek ma prawo do działania, ponieważ ma wolę i śmiałość działania. Nadczłowiek jest u Nietzschego "prawdziwą jednostką" przeciwstawioną "człowiekowi stadnemu" czyli człowiekowi uformowanemu przez społeczeństwo i przestrzegającego społecznych norm moralnych. Jako taki jest efektem połączenia procesów ewolucji biologicznej, która uformowała człowieka "społecznego", oraz procesu rozwoju duchowego, który powołuje do życia: człowieka – jednostkę

Nietzscheański nadczłowiek miałby być istotą obdarzoną wielką wolą mocy, jednostką twórczą, której każda chwila życia jest doskonale pełna i warta ponownego przeżywania. Istota ta żyłaby poza zasadami obowiązującymi resztę ludzkości, poza rządzącymi nią prawami. Jednak, w ujęciu Nietzschego pokazanym w Poza dobrem i złem, żyłaby ona jak najbardziej właśnie w tym świecie, po tej jego stronie, w przeciwieństwie do tęskniącej za "zaświatami" reszty.

Krytyka religii:

- religia jest potrzebna osobom chorym i słabym

- religia jest interesowna, łagodzi ból istnienia

- zrodziła się ze strachu, czyli z urojonych przyczyn

- jest słabością; niepodjęciem życia

- religie nakładają ograniczenia; mają nienawiść do tego, co ziemskie

- krytyka kapłanów

- potępia cnotę nadziei, miłości i litości (słabość woli)

Nihilizm:

- pesymizm

- tragiczny los człowieka

- wiąże się z przekonaniem o bezsensowności i bezwartościowości

a) pasywny (niszczenie życia)

b) aktywny (afirmacja życia)

Rodzaje nihilizmu:

a) szukamy sensu we wszystkim, co się dzieje, ale go nie odnajdujemy; jest to trwonienie sił, gdyż sens powinniśmy odkryć w sobie

b) kiedy człowiek chce się poświęcić jakiejś idei, całości i odkrywa, że ta idea, całość jest pusta

c) niewiara w świat metafizyczny; nie odnajdziemy w świecie celu, jedności i prawdy; dochodzi do tego, że świat nie ma wartości

Śmierć Boga:

- „Bóg umarł z litości”

- pojęcie Boga, duszy wiążę się z urojeniami

- pojęcie Boga jest przeciwieństwem pojęcia życia

- Bóg wycofuje się ze świata, ponieważ ludzie przestali w niego wierzyć

- idea śmierci Boga – symbol współczesnego ateizmu

Wieczny powrót:

- wszystko, co było, powraca w tym samym porządku i następuje po sobie

- cykle są wyznaczane przez czyny woli

- czas nie wraca

- powrót dotyczy czynów

- motto: postępuj tak, jakbyś miał żyć nieskończoną ilość razy

- to koncepcja filozoficzna przyjmująca, że świat powtarzał się i będzie powtarzać się wciąż w tej samej postaci nieskończenie wiele razy

Czas postrzegany jest jako cykliczny a nie prostoliniowy. Podstawą wiecznego powrotu jest stwierdzenie, że Wszechświat jest skończony przestrzennie, zawiera w sobie ograniczoną liczbę materii ale czas postrzegany jest jako nieskończony. Wszechświat nie ma stanu początkowego albo końcowego, stan materii w nim zawartej wciąż się zmienia. Ilość możliwych zmian jest skończona, dlatego prędzej czy później ten sam stan materii powtórzy się.

21. Wilhelm Dilthey – podział nauki, wiedza, historyczność, rozumienie, hermeneutyka, kategoria życia, światopogląd

Nauki:

a) przyrodnicze – wyjaśniają

b) humanistyczne – rozumienie

Wiedza:

Historyczność:

- najistotniejsza cecha życia i rozumienia

- historia należy do istoty ludzkiego życia

- człowiek poznaje się poznaje się przez to, co sam zrobił

- nie istnieje jedna, absolutna wykładnia życia

Rozumienie:

- to proces, w którym na podstawie zewnętrznych znaków poznajemy wnętrze (psychizm autora)

- to odnajdywanie „ja” w „ty”

Hermeneutyka:

- sztuka rozumienia życia; sztuka interpretacji

- interpretator potrafi zrozumieć życie bardziej niż autor

Kategorie w samym życiu:

> zdanie (sądy)

> działanie (cel)

> przeżycie (najpełniejszy przejaw życia; w przeżywaniu odnajduje znaczenie)

> znaczenie (wiąże się z czasowością)

> rozumienie

Światopogląd:

- jest częścią życia

- w związku z tym, że nie ma jednej prawdy o życiu to wszystkie światopoglądy są relatywne

- każdy światopogląd jest świadectwem rozumienia życia

a) religijny

b) poetycki

c) filozoficzny

> typy światopoglądów:

I) idealizm obiektywny – nie da się zrozumieć świata bez Boga

II) idealizm wolności – świat jako walka między duchem a materią

III) naturalizm – nie ma ducha, wolności; świat jest taki, jakim go zbadam

22. Henri Bergson – czas i trwanie, typy poznania, metafizyka, pamięć, wolność, ewolucja twórcza, typy moralności i religii.

Czas i trwanie:

- życie jest trwaniem wewnętrznym

- punktem wyjścia dla Bergsona jest doświadczenie wewnętrznego czasu; czasu przeżywanego wewnątrz samego siebie (czasu radości, nudy)

- ten czas jest realnym trwaniem, jest niepodzielny

Typy poznania:

a) intelektualne

- bada materię

- abstrakcyjne

- dyskursywne

- zapośredniczone

- częściowe; poznanie tylko pod kątem pragmatyki, korzyści

- przestrzenne

- analiza rzeczy

- pominięcie tego, co indywidualne i niepowtarzalne

- intelekt zamyka to, co poznał w pojęciach

- mechanizacja i relatywizacja rzeczywistości

b) intuicyjne

- współodczuwanie trwania ruchu i czasu

- intuicją przenikamy wnętrze jakiegoś przedmiotu

- nieabstrakcyjne

- niedyskursywne; jest niewyrażalne

- bezpośrednie

- poznanie własnego istnienia

- intuicja jest narzędziem metafizyki

- ujmuje ruch i zmianę

- jest zdolne do poznania absolutnego

- przelotne, nieuchwytne

Metafizyka:

- postulował zmianę pojęć dla metafizyki

- odrzuca dualizm duszy i ciała, ale odrzuca także monizm

- dusza jest nieskończona, a mózg jest biologicznie skończony

Pamięć:

a) powierzchowna

b) głęboka

(otwiera się na całość wspomnień)

Wolność:

- stosunek „ja” do czynu, które spełnia

- jest spontanicznym przejawem

- „czujemy, że jesteśmy przyczyną tego, co czynimy”

- jest dana intuicyjnie; nie może być dowiedziona

- czynem wolnym nie kieruje żadne prawo

Ewolucja twórcza:

- świat powstaje z pędu życiowego, z impulsu twórczego (elan vital), którego źródłem jest Bóg

- ewolucja jest nieprzewidywalna, wielokierunkowa

- według niego ewolucja to nie linia prosta , lecz szereg dróg i ścieżek czasami ślepych uliczek , w które zabrnęła natura bo nie ma w tej drodze celowości , lecz jedynie pęd życiowy , który pcha organizmy żywe nie wiadomo dokąd. Według Bergsona ewolucja poszła w dwóch kierunkach rozbieżnych - rozwój rozumu i intuicji

Typy moralności i religii:

> zamknięta, statyczna

- oparta na instynkcie i intelekcie, na dyscyplinie, zakazach i nakazach

- kontrola i regulowanie zachowań ludzkich

- jednostka żyje dla dobra całości; powstaje z nacisku społecznego

- ważną wartością jest jednomyślność

- religia sprowadzona do sankcji społecznych

- Bóg jest strażnikiem, sędzią; strzeże ładu

> otwarta, dynamiczna

- oparta na intuicji i twórczej sile; na doświadczeniu religijnym i twórczej miłości

- miłość do wszystkich ludzi (moralność heroiczna)

- wychodzi poza kodeks i przepisy

- Bóg jest miłością wszystkich ludzi

23. Zygmunt Freud – pojęcie życia, koncepcja popędów, struktura psychiki, interpretacja panseksualizmu, psychoanaliza.

Pojęcie życia:

- człowiek jest życiem, ale w życiu tym ukryta jest śmierć

- kultura jako źródło cierpień

- całym światem ożywionym żądzi zasada walki i kompromisu między dążeniem do konstytucji życia i dążeniem do śmierci

- człowiek chce przedłużyć popęd życia

- zjawisko życia rodzi się z obydwu popędów; nie występują one w izolacji

- zachowanie życia jest jednocześnie aktem niszczenia

Koncepcje popędów:

> Tanntos – popęd śmierci (powrotu do materii nieożywionej)

> Eros – popęd życia

Struktura psychiki:

Id

- to pierwotna energia, która zasila pozostałe systemy. Jego celem jest zachowanie optymalnego poziomu energii w organizmie. Jeśli więc jest jej zbyt dużo, id dąży go tego aby ją rozładować. Id bywa nazywane naturalnym popędem, albo też wewnętrznym dzieckiem, działa bowiem właśnie jak dziecko, które chce unikać przykrości i dążyć do przyjemności.

Ego

- to element kontaktujący się ze światem zewnętrznym. To ego wie co trzeba zrobić aby osiągnąć zadowolenie i obniżyć poziom energii. Ego jest w stanie odróżnić to co jest rzeczywiste i istnieje w świecie zewnętrznym od tego co znajduje się jedynie w wyobraźni człowieka. Ego decyduje o działaniu i o tym na jakie bodźce nastąpi reakcja organizmu. Można je przyrównać do dorosłego, który wie co trzeba zrobić i w jaki sposób, aby osiągnąć dany cel.

Superego

- nazywane jest sumieniem lub poziomem społecznym. Przechowuje ono wszystkie nakazy i zakazy społeczne, moralne, prawne. Superego hamuje nieakceptowane społecznie impulsy id i dąży do doskonałości w rozumieniu wpojonych człowiekowi wartości i zasad.

"Id" – dziedzinę naturalnych popędów i instynktów;

"Ego" – instancję zwróconą przede wszystkim w kierunku świadomości, odzwierciedlającą treści dane świadomemu postrzeganiu

"Superego" – instancję obejmującą ideały i normy moralne.

Panseksualizm:

- pogląd, według którego głównym motorem ludzkiego działania jest popęd seksualny, każde działanie można wytłumaczyć seksualnymi motywami

- obejmuje pociąg seksualny do ludzi a także do zwierząt oraz przedmiotów martwych. Określenie panseksualizm było również stosowane jako określenie teorii, że całość ludzkiego zachowania jest motywowana seksualnie

Psychoanaliza:

Na podstawie doświadczeń, jakie dane mu było poczynić z pacjentami, Freud opracował topograficzny podział psyche ludzkiej, wyodrębniając:

> świadomość:

treści świadome mogą dowolnie stanowić przedmiot uwagi, mogą tez być dowolnie z niej usuwane;

> przedświadomość:

gromadzą się tutaj te treści psychiczne, które nie są momentalnie dostępne świadomości, można je jednak odkryć dzięki poszukiwaniu na zasadzie badania kontekstu i związków łączących inne, znane już świadomości treści, mogą się one też pojawić na zasadzie kojarzenia;

> nieświadomość:

zgromadzone są tutaj te treści psychiczne, których nie można sobie uświadomić bezpośrednio, mimo podejmowanych w tym celu prób; aby treści nieświadome mogły znaleźć się w polu uwagi świadomości, indywiduum musi się odwołać do pomocy pewnych metod, znanych na przykład terapii psychoanalitycznej (np. analizy marzeń sennych, badania swobodnych skojarzeń) czy wywodzących się z hipnozy; nieświadomość stanowi system składający się przede wszystkim z treści wypartych.

24. Fenomenologia, Edmund Husserl: zadania fenomenologii, fenomenologia a fenomenalizm, koncepcja świadomości, opis fenomenologiczny, percepcja ejdetyczna (I redukcja), redukcja transcendentalna, fenomenologia a nauki szczegółowe.

fenomenologia

- zadanie: odkryć źródło absolutnej pewności przez poznanie racjonalne; ustalić, co w naszej świadomości jest bezpośrednio dane

- filozofia pierwsza i nauka ścisła; wyklucza relatywizm i sceptycyzm

- metoda filozofowania, polegająca gł. na zaniechaniu czysto pojęciowych spekulacji i "powrocie do rzeczy", tj. do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co dane, fenomenów

Fenomenalizm

- pogląd filozoficzny głoszący iż bezpośrednio dostępne są ludziom tylko układy doznań zmysłowych i emocjonalnych (nazywane fenomenami) i nie istnieje możliwość bezpośredniego poznania bytów "samych w sobie".

Koncepcja świadomości:

- w filozofii Husserla świadomość jest intencjonalna, czyli zawsze jest świadomością czegoś, zwraca się ku czemuś

- świadomość jest strumieniem (przepływem danych)

a) aktowa (u jej podstaw leży „ja” zwane egocją)

- akty: percepcji, poznania, woli, emocji

b) nieaktowa („ja” nad nią nie panuje)

Rozwój fenomenologii:

I) ogląd ejdetyczny (istotnościowy) i analiza ejdetyczna (odrzucanie założeń i wiedzy o przedmiocie)

- polega na sprowadzeniu konkretnych zjawisk do ich istoty. Celem badań fenomenologa jest opis istoty przedmiotu

II) redukcja transcendentalna

- modyfikacja świadomości polegająca na tym, że zawieszeniu ulegają treści odnoszące się do wszystkiego, co istnieje poza świadomością

- redukcja transcendentalna prowadzić ma do odsłonięcia czystej świadomości, na którą składają się takie akty poznawcze, w których treść

nie można wątpić

Fenomenologia a nauki szczegółowe:

- nauki szczegółowe (np.: psychologia) spłaszczają istotę rzeczy

25. Koło Wiedeńskie i Ludwig Wittgenstain – pojęcie nauki, Michel Foucault – metoda, rozum i szaleństwo, Martin Heidegger krytyka kultury, zapomnienie bycia, Dasein, egzystencja.

Pojęcie nauki:

- podstawowymi zdaniami naukowymi są zdania obserwacyjne o danych zmysłowych

- każdy sąd naukowy i teoria musi być poddany weryfikacji

- wszystkie sądy są sądami analitycznymi, czyli wynikającymi z analizy zdania; są tautologiczne

- znaczenie każdego zdania nauki musi być redukowalne do danych

- opis naukowca musi zawierać jedynie strukturę

- subiektywne przeżycie naukowca to zjawisko a nie wiedza

M. FOUCAULT

Metoda:

- zastosował własną metodę badań, opartą na studium dyskursu

- dyskurs - uwarunkowane historyczne, zależne również od aktualnego horyzontu poznawczego reguły konstruowania wypowiedzi - budowania wywodu, operowania pojęciami itp. - właściwe poszczególnym dziedzinom aktywności ludzkiej

Rozum i szaleństwo

W renesansie szaleństwo i rozum były połączone. W XVIII stuleciu zaczęto traktować szaleństwo jako przeciwieństwo Rozsądku, i ostatecznie w XIX wieku jako chorobę psychiczną.

Ponadto Foucault dowodzi, że szaleństwo zostało wyciszone przez Rozsądek, tracąc swoją moc wyznaczania granic porządku społecznego i wskazywania naprawdę.

- szaleństwo zostało stopniowo oderwane od rozumu; wymyka mu się, jest innym rozumem

M. HEIDEGGER

Krytyka kultury:

- kultura zapomniała czym jest bycie

- efektem kultury bytu jest konsumpcjonizm

- kryzys kultury – uprzedmiotowienie kultury

- Nauka nic nie może zrobić, nawet Bóg „popadł w kulturę”

Zapomnienie bycia:

- Dasein przekraczając byt w kierunku bycia, wykracza w nicość. Staje w obliczu nagiego faktu, że jest, że nie może oprzeć się na niczym, że otaczający go byt jest tylko kruchą nieistotną strukturą przesłaniającą jego rozwijające się w nicości bycie i w końcu, że śmierć jako ostateczna i nieprzekraczalna możliwość bycia będzie jego nieodwołalnym kresem. Bycie Dasein okazuje się zatem Byciem-ku-Śmierci.

Odkrycie tego stanu rzeczy wywołuje Trwogę (Angst), skłaniającą Dasein do ucieczki w stan określany przez Heideggera jako Upadanie (Verfallen). Upadanie charakteryzuje się niemal całkowitym zapomnieniem Bycia i skupieniem uwagi na bycie wewnątrzświatowym, który jawi się teraz jako niezależny od Dasein.

W upadaniu Dasein jest niejako oszołomiony światem, który wydaje mu się swojski, w którym zawsze znajduje swoje miejsce, oparcie i uzasadnienie. Nie oznacza to bynajmniej, że trwoga została całkowicie zażegnana. W istocie istnieje ona zawsze w cieniu zmuszając Dasein do ciągłej ucieczki.

Upadanie jako sposób bycia Dasein, Heidegger określa jako egzystencję nieautentyczną, tzn. taką, która zapoznaje sens Bycia. Nie znaczy to, że jest ona czymś nagannym i godnym pożałowania. Wręcz przeciwnie, stanowi ona naturalną i pierwotną kondycję Dasein, z której może się on dopiero wyzwolić, wkraczając na drogę egzystencji autentycznej czyli takiej, która oświetli właściwy sens jego bycia i sens bycia w ogóle.

Dasein:

- fenomen w znaczeniu zwykłym tzn. sposób ujawniania się rzeczy (byt)

Punktem wyjścia dla ontologicznych analiz Heideggera jest pewien szczególny byt określany przez niego jako Dasein. Nazwa ta nie stanowi jedynie etykietki, lecz jest pełną metaforycznych odniesień konstrukcją, która w założeniu autora ma w jednym słowie kumulować rezultat złożonych analiz bytu do którego się odnosi. Z tego też względu jednoznaczne oddanie tego terminu w innym języku jest właściwie niemożliwe. W polskiej tradycji przyjęło się kilka tłumaczeń: Jestestwo, Przytomność, Bycie-tu-oto, Jawnobycie, Obecność.

W wielkim uproszczeniu, można przyjąć że Dasein to człowiek. Należy pamiętać jednak, że zestawienie to ma jedynie ułatwić zrozumienie o czym mowa, a stawianie znaku równości pomiędzy tymi terminami jest absolutnym błędem.

Dasein to byt, który jest w taki sposób, że odnosi się do Bycia, ujawnia ukryte niejako „za” Bytem Bycie. Innymi słowy przekracza Byt w kierunku Bycia. Ten specyficzny sposób Bycia, który jest dany Dasein, Heidegger określa słowem Egzystencja. Jako że Dasein jest punktem wyjścia analizy Heideggera, nosi ona miano analizy egzystencjalnej.

Egzystencja:

- oznacza sposób istnienia charakterystyczny wyłącznie dla człowieka i poprzedza esencję - człowiek najpierw istnieje, a dopiero później

się definiuje

- człowiek jest rzucony w świat

a) autentyczna

otwiera się przed nami, gdy towarzyszy nam nastrój lęku, rozumianego jako trwoga o egzystowanie

b) nieautentyczna

ma miejsce, gdy nasze egzystowanie odbywa się bez naszego zaangażowania w nie

26. Egzystencjalizm: Jean Paul Sartre, Karl Jaspers.

JEAN PAUL SARTRE

• byt człowieczy nie posiada określonego odgórnie sensu i celu

• odrzuca się istnienie Boga

• istota ludzka jest wolna, autonomiczna, kształtuje własną rzeczywistość bez pomocy czynników z zewnątrz.

• Wolność jawi się jako zmaza - jakiekolwiek wsparcie dla człowieka po prostu nie istnieje.

• nieuniknioność ciągłego podejmowania bezsensownych decyzji rodzi wrażenie chaosu, zagubienia, bezsensu i defetyzmu.

• obawa przed śmiercią, nieobecność najwyższego dobra nakłaniają do usamodzielnienia.

• ścieżka wolności i pojmowania jest nam szczegółowo znana. Człowiek ma możliwość kontemplacji idei, nie może jednak jej wykreować. Istota ludzka jest niezależna od układu idei, a to dzięki sile negacji. Dane jest mu powiedzieć "nie" nawet względem tego, co powszechnie uchodzi za realne. Spostrzeżenie to stanowi drugą już myśl wyłowioną z egzystencjalizmu, a mającą swe korzenie w filozofii kartezjańskiej.

• To człowiek jest stwórcą prawdy w świecie. To na nas spoczywa odpowiedzialność za dawanie światu ogólnego harmonogramu prawd. Aby na ziemi zapanowało królestwo prawdy, istota ludzka musi zakrzyknąć "tak!", a wymaga to wiecznej siły wykorzystanej jednorazowo. Pomiędzy "tak" człowieka, a 'tak" Boga śmiało należy postawić znak równości. Niezależność decyzji, której istnienia nie da się zanegować stanowi przymiot człowieczy wywołujący skojarzenia z Bogiem.

• Każda jednostka stanowi wolność, bowiem wolność to atrybut zarezerwowany wyłącznie dla istoty ludzkiej. Swobody człowieka nie mogą zawężać ani też znacznie poszerzyć, tak możliwości, jak i czynniki zewnętrzne; bowiem być wolnym znaczy tyle, co pragnąć tego, co realne.

• istota ludzka może odrzucić wyłącznie nieprawdę- "mówi on nie niebytowi". Bytowi zaś, zawsze wypowie "Tak".

• Sartre twierdzi, iż w rzeczywistości to, co Kartezjusz przypisał Bogu, jest w rękach istot ludzkich. Bóg z kolei, swą wolą wytycza wartości i normy, jak również jest ich gwarantem. Swoboda ludzi wyznacza jedynie bariery wolności Bożej. A żeby prawda zaistniała, musi być w zamyśle siły Boga oraz winna być zaakceptowana i przyjęta przez ludzką swobodę. Stąd też Sartre wypowiedział tak znamienne dla tego prądu filozoficznego zdanie: "Egzystencjalizm i wolność to podstawowe zasady bytu".

• Każda jednostka, której celem jest szczęście, w pewnym momencie nieuchronnie zderzy się z inną i rozpocznie spór. Jest to naturalne następstwo tego, że od zewnątrz nie da się zauważyć i pojąć wymagań innej jednostki. Człowiek indywidualnie konstruuje swój własny system aksjonormatywny i jest za niego odpowiedzialny. Jednocześnie nie wolno mu obarczać innych swym bólem, bo ten jest na ogół następstwem pierwotnych, niezależnych kroków decyzyjnych. Absurdalnie, pomimo iż istota ludzka otrzymała wyrok samotności, za pośrednictwem zbiorowego buntu możliwe jest zrodzenie wśród ludzi braterstwo i pojednanie.

KARL JASPERS

• filozofia może być jedynie analizą jednostek, więc powstrzymywał się od ogólnej ontologii posługującej się myśleniem przedmiotowym, zajmując się tylko analiza ludzkiej egzystencji. Twierdził, że filozofia jest pewna sztuka umierania.

• Egzystencja powstaje dzięki świadomemu stwierdzeniu „ja jestem”.

• życie człowieka jest tylko krótkim epizodem w wiecznej, absolutnej teraźniejszości. Jednak w swej historycznej egzystencji jesteśmy wolni, ponieważ możemy świadomie wybierać cos i ponosić konsekwencje swych decyzji. Tym samym mylimy się i błądzimy rozczarowując się zawodnością egzystencji.

• poszukiwał bytu w sytuacjach granicznych ludzkiej egzystencji

• Naszym celem powinno być dotarcie do świadomości bytu poprzez stopniowe rozszczepianie Ogarniającego na rodzaje.

• Człowiek musi skoczyć ku transcendencji, do czego potrzebuje wolności, porzucić dotychczasowa wiedze i wsłuchać się w sygnały Ogarniającego.

• Jaspers odrzucał główne doktryny religijne, łącznie z pojęciem osobowego Boga, mimo to wywarł wpływ na współczesna teologie poprzez swa filozofie transcendencji i ograniczeń związanych z ludzkim doświadczeniem. Chociaż nie był chrześcijaninem, z wielkim szacunkiem myślał o tradycyjnym lęku przed piekłem.

• Filozofia Jaspersa często jest porównywana z poglądami współczesnego mu Martina Heideggera. Rzeczywiście, obaj zajmowali się badaniami bycia (Sein) i egzystencji (Dasein).

27. Emanuel Lévinas, humanizm i antyhumanizm - Jacques Derrida, dekonstrukcja.

Humanizm i antyhumanizm:

Antyhumanizm jest wyrazem kryzysu egzystencjalnego (E. Levinas). Kryzys humanizmu ma swoje źródło w doświadczeniu ludzkiej bezradności, dzisiejszy świat dokonuje negacji humanistycznych idei – przekonanie o daje człowiekowi możliwości zapanowania nad światem i swoją egzystencją, możliwość nawiązania komunikacji z innymi i przeniknięcia całego bytu naukową myślą.

Dyrektywy humanizmu i antyhumanizmu:

Humanizm – przekonanie, że człowiek jest najwyższą wartością i dobru człowieka, jego szczęściu i rozwojowi wszystko powinno być podporządkowane. Zakładać należy przy tym możliwość poznania czy samopoznania człowieka, umiejętność tworzenia wspólnot z innymi, widzi się szanse na opanowanie przez ludzkość warunków jej egzystencji, czyli przyjmuje się tezę humanizmu.

Dyrektywa ta wprowadza rozgraniczenie na esencję i egzystencję człowieka.

Dekonstrukcja:

Jednym z najistotniejszych kierunków postmodernizmu w dziedzinie filozofii jest bez wątpienia dekonstrukcja Derridy. Łączy ona w sobie trzy najważniejsze problemy dwudziestowiecznej filozofii, mianowicie stosunku do metafizyki, rozumu i człowieka, w sposób typowy dla filozofii postmodernistycznej. Dekostrukcjonizm zakłada, że podmiot nie jest ograniczony żadnymi normami, jest całkowicie wolny w procesie tworzenia, ma wiele możliwości i tylko od jego nastawienia zależy końcowy efekt. Nie ma też różnicy między nauką, literaturą, czy sztuką. To wszystko są formy pisarstwa, które nie odnoszą się do żadnej obiektywnej rzeczywistości, lecz do innych dzieł, które zostały napisane. Derrida, przyjmując pogląd twórcy językoznawstwa strukturalistycznego, Ferdinanda de Saussure' a, definiował język jako twór dający się opisać jedynie przez wewnętrzne zależności, bez konieczności odnoszenia go do pozajęzykowej rzeczywistości i podmiotu tego języka używającego. Dekonstrukcja metafizyki zawsze odbywa się za pomącą języka. To język daje nieskończenie wiele możliwości konstruowania różnych sensów i różnej prawdy, a jedynym ograniczeniem stają się zasady gramatyki.