Ekologia wg Haeckel'a przez ekologię rozumiemy wiedzę związaną z ekonomiką natury - badanie stosunków roślin i zwierząt z ich środowiskiem organicznym i nieorganicznym, w tym przede wszystkim ich przyjazne i wrogie stosunki z tymi zwierzętami i roślinami, z którymi wchodzą one w bezpośredni lub pośredni kontakt.
Ekologia wg Krebsa ekologia jest nauką zajmującą się regułami zachodzącymi między występowaniem i rozmieszczeniem organizmów, a podstawowym zadaniem ekologii jest wskazanie na przyczyny warunkujące rozmieszczenie i liczebność organizmów.
E. opisowa charakteryzuje całe formacje organizmów, takie jak np. las liściasty strefy
umiarkowanej oraz związanych z nimi gatunków roślin i zwierząt.
E. funkcjonalna poszukuje i bada związki, wzajemne zależności i oddziaływania między składowymi jednostek opisywanych przez ekologię opisową), poszukuje ogólnych zasad funkcjonowania systemów ekologicznych.
E. ewolucyjna rozważa organizmy i relacje istniejące między nimi jako twory historycznego procesu ewolucji.
E. behawioralna nauka badająca zachowanie się zwierząt wobec zmieniającego się środowiska oraz ich zdolności przystosowawcze, umożliwiające przetrwanie oraz rozród. Istotnym elementem badań ekologii behawioralnej jest poznawanie reakcji zwierząt i ich fizjologicznych możliwości, wykształconych na drodze ewolucji.
Genetyka populacji (ilościowa) dziedzina badań naukowych zajmująca się zagadnieniami zmienności (selecja, mutacje dziedziczne, migracja, czynniki lsowe także w kojarzeniu się par) i dziedziczenia enów pokolenia rodzicielskiego u osobników poolenia potomnego w populacjach.
Genetyka eklogiczna nauka o dziedziczności i zmienności organimów, zajmująca się współoddziaływaniem dziedzizenia w ekosystemach i następczą częstotliwością alleli. Omawia procesy genetyczne zachodzące na poziomie molekularnym i osobniczym oraz ekologiczne uwarunkowania struktury genetycznej organizmów.
Autekologia dział ekologii zajmujący się badaniem wzajemnych związków pomiędzy zwierzętami i roślinami, a otoczeniem w jakim się znajdują (środowisko, środowisko nieożywione, środowisko przyrodnicze).
Demekologia nauka o związkach zachodzących między organizmami należącymi do jednej populacji, a ich środowiskiem.
Synekologia dział ekologii zajmujący się badaniem struktury i funkcjonowania grup organizmów oraz wzajemne zależności między nimi a środowiskiem.
Zasady poznania naukowego w ekologii: 1) sformułowanie problemu w oparciu o obserwacje 2) sformułowanie możliwego problemu (hipoteza - 1 lub więcej) 3) obserwacja, weryfikacja hipotezy - eksperyment może polegać na manipulacji (doświadczenie) lub obserwacji (bardziej naturalna) 4) testowanie statystyczne danych 5) przyjęcie lub odrzucenie hipotezy 6) formułowanie praw i teorii naukowych pozwalających na wyjaśnienie zjawisk w przyrodzie.
Ochrony przyrody nauka, idea, ruch społeczny oraz działania praktyczne zmierzające do zachowania twórczych, estetycznych wartości przyrody oraz kształtowania racjonalnego, przyjaznego stosunku ludzi do przyrody.
Ochrona środowiska działalność zmierzająca do utrzymania, poprawienia lub nowego ukształtowania warunków przyrodniczych sprzyjających zdrowiu ludzi oraz funkcjonowania życia społecznego i gospodarczego.
Sozologia nauka o czynnej ochronie środowiska naturalnego zajmująca się problemami ochrony środowiska, przyczynami i następstwami niekorzystnych zmian w strukturze i funkcjonowaniu układów przyrodniczych, zmian wynikających z rozwoju cywilizacji oraz sposobami zapobiegania im i łagodzenia ich skutków.
Biologia konserwatorska bada wpływ człowieka na różnorodność biologiczną i wskazuje sposoby zapobiegania wymierania gatunków.
Inżynieria środowiska zespół nauk technicznych zajmujących się technicznym zastosowaniem ochrony przyrody.
Ekolog specjalista w dziedzinie ekologii, głównie ochrony środowiska, osoba zajmująca się ochroną naturalnych zasobów Ziemi.
II. Populacja - zespół organizmów jednego gatunku żyjących równocześnie w określonym środowisku i wzajemnie na siebie wpływających, zdolnych do wydawania płodnego potomstwa. Nie jest to jednak suma osobników jednego gatunku, a zupełnie nowa całość.
Zagęszczenie populacji - liczba osobników przypadających na jednostkę powierzchni terenu. Możną ją również definiować podając biomasę osobników na jednostce powierzchni. W wielu przypadkach zamiast jednostki powierzchni podaje się jednostkę objętości (powietrza lub wody) - dla organizmów egzystujących w tych środowiskach.
Emigracja jednokierunkowy ruch na zewnątrz.
Imigracja jednokierunkowy ruch do wewnątrz, migracja dwukierunkowy ruch na zewnątrz a potem powrót na wewnątrz populacji.
Parametry charakteryzujące zagęszczenie populacji - Zgodnie z zasadą Alleego zarówno zbyt małe i zbyt duże zagęszczenie wpływa na populację ograniczająco. Przy zbyt dużym zagęszczeniu osobników wzrasta konkurencja wewnątrzgatunkowa, co ogranicza rozwój populacji i prowadzi do wzrostu "śmiertelności". Z kolei zbyt małe zagęszczenie może utrudnić osobnikowi rozmnażającemu się płciowo znalezienie partnera do rozrodu.
Zasada Allego (metoda wyznaczania zag. populacji)- Niezależnie od typu rozmieszczenia, zarówno przegęszczenie jak i niedogęszczenie populacji może działać na populacje ograniczająco. Przykładem tego twierdzenia są wielkie skupiska ludzkie. Im większe jest miasto i im większa liczba mieszkańców, tym większy jest poziom stresu. Wyraża się to w zakłóceniach komunikacji społecznej, liczbie aktów agresji i nerwic.
Rozrodczość - wrodzona zdolność populacji do wzrostu jej liczebności drogą rozrodu. Nie jest stałą i zależy od wielkości oraz składu populacji, oddziaływań między osobnikami i od warunków środowiska. Dzielona jest na potencjalną, czyli maksymalną możliwość rozrodczości populacji lub organizmu (nie występuje w praktyce nigdy tylko jedynie teoretycznie, ze względu na ograniczające ją czynniki biotyczne i abiotyczne) oraz na ekologiczną czyli taką z uwzględnieniem wszystkich niedogodności. Rozrodczość jest tak duża, aby pomimo ogromnej śmiertelności część osobników przetrwała. Jednak przy dużej liczbie osobników zacznie brakować pokarmu i one będą umierać. Dużą rozrodczością charakteryzują się organizmy rozmnażające się w sposób bezpłciowy np. bakterie. Podział komórki następuje bardzo szybko, następnie utworzona komórka może także szybko się podzielić itd. Ale jest to ograniczone wieloma czynnikami m.in pokarmem. Dużą rozrodczością charakteryzują się także drzewa i trawy. Wytwarzają dużą liczbę nasion ale nie oznacza to, że z każdego musi powstać nowy osobnik. Natomiast małą rozrodczością charakteryzują się ssaki. Wydają one na świat małą ilość potomstwa po długim czasie. Do tego ssaki mogą wydawać potomstwo jedynie w wieku płodnym czyli dużo osobników nie ma takiej możliwości (są przed lub po wieku rozrodczym).
Śmiertelność - liczba osobników populacji ginąca w określonej jednostce czasu. Śmiertelność wyrażona jest najczęściej w liczbach względnych, w których odniesieniem jest liczba osobników populacji podawana w procentach. Można wyróżnić śmiertelność ekologiczną, czyli faktycznie istniejącą w badanej populacji lub śmiertelność minimalną, która miałaby miejsce, gdyby populacja żyła w optymalnych warunkach. W epidemiologii śmiertelność definiuje się jako iloraz liczby zgonów spowodowanych daną chorobą i liczby chorych na tę chorobę.
Przeżywalność - pojęcie związane z ekologią populacji, przeciwieństwo (odwrotność) śmiertelności. Informacja o liczbie osobników przeżywających jest bardziej znacząca od liczby osobników umierających. (śmiertelność pozwala określić średnią długość życia danych osobników). Z hasłem przeżywania wiążą się trzy zasadnicze typy krzywych (tzw. krzywe przeżywania. Typ pierwszy - wyróżnia się dużą przeżywalnością osobników młodych i jej spadkiem u osobników starszych (np. duże ssaki). Typ drugi - charakteryzuje się takim samym prawdopodobieństwem przeżywalności u osobników młodych jak i starszych (np. pewne gatunki ptaków). Typ trzeci - opisuje najmniejszą przeżywalność osobników najmłodszych (np. ryby, grzyby).
Struktura płci i wieku - udział różnych grup wiekowych w populacji z uwzględnieniem podziału na płeć. Udział ten graficznie przedstawia się za pomocą schematu, zwanego piramidą płci i wieku. Parametr ten jest z jednej strony dość stałą cechą gatunkową, z drugiej podlega silnym wpływom takich czynników, jak: rozrodczość, strategia rozrodu i śmiertelność. Ocena rozkładu wiekowego osobników dostarcza wielu informacji o aktualnej kondycji populacji. Należy jednak pamiętać, że badanie struktury wiekowej powinno obejmować dłuższe okresy. Gdyby bowiem zbadano populację jętek w okresie 48 godzin po rójce, to mogłoby się okazać, że nie ma w niej wcale osobników dorosłych. Taki obraz struktury wiekowej prowadziłby do fałszywych wniosków. W życiu każdego osobnika można wyróżnić trzy okresy: przedprodukcyjny (przedrozrodczy), reprodukcyjny (rozrodczy), poprodukcyjny (porozrodczy). Podobnie można pogrupować osobniki na młodociane, dojrzałe i starzejące się. Liczba klas wiekowych może być jednak większa. Wszystko zależy od tego jak szczegółowe przyjmuje się kryteria pomiaru wieku. Jeśli osobniki w poszczególnych klasach zostały zliczone, wyniki można przedstawić w postaci piramidy płci i wieku ludności danego obszaru, polegające na zestawieniu diagramów słupkowych utworzonych dla poszczególnych roczników lub grup wiekowych (np. 5-letnich) dla każdej płci oddzielnie.
Główne cechy struktury płci i wieku: udział kobiet wyraża współczynnik feminizacji, czyli stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn w populacji; udział mężczyzn wyraża współczynnik maskulinizacji, czyli stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet w populacji; na świecie zaznacza się przewaga kobiet nad mężczyznami (na 100M przypada 106K) - wyjątek stanowi bardzo młody wiek, gdzie przeważają mężczyźni, gdyż rodzi się więcej chłopców, niż dziewczynek lecz kobiety średnio żyją dłużej.
Struktura przestrzenna populacji związana jest z rozprzestrzenianiem się osobników oraz ich liczebnością, przy czym wyróżnia się rozmieszczenie: - równomierne, np. roślin w sadzie, pingwinów -losowe, np. muchy - skupiskowe, np. antylop, pawianów, dębów.
III. Mutacja nagła, utrzymująca się w czasie zmiana substancji dziedzicznej. Może ona polegać na zmianie liczby chromosomów, zmianie struktury chromosomu lub genu. M. jest wynikiem błędu w replikacji DNA.
Rekombinacja genów: crossing-over - proces wymiany materiału genetycznego między chromosomami homologicznymi, w wyniku którego zwiększa się zmienność genetyczna.
Polimorfizm genów obecność w puli genowej licznych alleli powodujących fenotypowe zróżnicowanie osobników w populacji: 1) homozygota organizm posiadający identyczne allele danego genu (np. aa lub AA) w chromosomach. Hom. dominująca sytuacja, gdy oba allele danego genu są dominujące (zapis np. AA). Hom. recesywna sytuacja, gdy oba allele danego genu są recesywne (zapis np. aa). 2) heterozygota organizm posiadający zróżnicowane allele tego samego genu (np. Aa), w tym samym locus na chromosomach homologicznych.
Metody pomiaru różnorodności genetycznej: 1) elektroforeza - rozdział mieszaniny białek albo fragmentów DNA umieszczonych na żelu w roztworze o optymalnym pH i poddaniu działaniu prądu elektrycznego, a następnie rozdział na podstawie ruchliwości. Analiza taka pozwala określić częstość występowania w genotypie czy puli genowej genów polimorficznych oraz ich alleli 2) liczba % genów polimorficznych (mających allele) w ogólnej liczbie genów populacji 3) liczba alleli przypadających na jeden gen polimorficzny 4) liczba % genów polimorficznych przypadających na jednego osobnika.
Dryf genetyczny to przypadkowa różnica w przekazywaniu alleli między pokoleniami, powodująca fluktuacje w częstości alleli. Zjawisko to może powodować różnice w częstości alleli pomiędzy oddzielnymi populacjami jednego gatunku. Najlepiej widoczny w małych, izolowanych populacjach.
Efekt szyjki od butelki zachodzi w momencie gdy liczebność populacji ulega gwałtownemu zmniejszeniu, co powoduje utratę różnorodności genetycznej populacji (zmniejszenie zaciemnienia wąskiej części wstęgi). Wzrost różnorodności dzięki zachodzącym mutacjom lub mieszaniu się z osobnikami pochodzącymi z innej, genetycznie różnej populacji (szeroka zaciemniona część wstęgi).
Efekt założyciela - populacja powstaje z niewielu osobników założycieli (np. kolonizujących nowe, niezasiedlone, a izolowane od innych populacji obszary), których zmienność genetyczna jest jedynie fragmentem zmienności gatunkowej, co powoduje utratę różnorodności genetycznej w porównaniu z populacją macierzystą.
Metapopulacja to populacja składająca się z podpopulacji (dem, subpopulacja) zamieszkujących izolowane płaty środowiska pomiędzy którymi migrują osobniki. Płaty muszą być wystarczające do zamieszkania i wydania potomstwa. Metapopulacja będzie aktywna pod warunkiem, że tempo kolonizacji będzie większe niż ekstynkcja (tempo wymarcia).
Populacja duża to popolucja o dużej liczbie osobników, charakteryzuje ją na ogół duża różnorodność genetyczna. Liczebność takiej populacji może rosnąć, spadać lub utrzymywać się na stałym poziomie.
Populacja mała populacja o małej liczbie osobników. Liczebność też może wzrastać, maleć lub utrzymywać się w czasie.
Minimalna trwała populacji to najmniejsza izolowana populacja mająca 99% szanse na przetrwanie 1000 lat pomimo przewidywanych negatywnych wpływów demograficznych, środowiskowych, stochastyczno-genetycznych i przewidywanych naturalnych katastrof.
Efektywna wielkość populacji - liczba osobników populacji zdolnych do rozrodu.
Minimalna wielkość populacji zdolnej do wypełnienia jej ekologicznej funkcji w ekosystemie - wg tej koncepcji należy określić liczbę np. wilków niezbędnych do normalnego funkcjonowania biocenozy leśnej.
Przyczyny spadku liczebności i szybkiego wymierania małych populacji: 1) stopniowa utrata zmienności genetycznej 2) demograficzna nieprzewidywalność ich rozwoju na skutek wzrostu znaczenia zdarzeń przypadkowych wpływających na wielkość rozrodu i śmiertelności 3) wrażliwość na wahania stanu środowiska (drapieżnictwo, konkurencja, pokarm, choroby, lokalne katastrofy)
4) niekiedy utrata socjalnych bodźców rozrodu, np. zanik kolonii lęgowych ptaka rozmnażającego się tylko w grupach.
IV. Prawo minimum Liebiga - jedno z podstawowych praw ekologii klasycznej, mówiące, że czynnik, którego jest najmniej (jest w minimum) działa ograniczająco na organizm, bądź całą populację. Justus von Liebig prowadził swoje badania w drugiej połowie XIX w. na roślinach, u których zauważył, że wystarczy niedobór jednego tylko ze składników pożywki, na której były hodowane, aby ograniczyć wzrost rośliny. Potem udowodniono, że prawo minimum odnosi się także do innych organizmów żywych i ma zastosowanie ogólnoprzyrodnicze. Rozwinięciem tego prawa jest zasada tolerancji ekologicznej Shelforda.
Zasada Shelforda - koncepcja mówiąca, że zarówno niedobór, jak i nadmiar różnych czynników wpływa na organizm limitująco. Prawo to określa możliwość rozwoju populacji. Możliwość bytowania organizmów określają dwie wartości, tzw. ekstrema działającego czynnika: minimum i maksimum. Zakres między minimum a maksimum nazywamy zakresem tolerancji. Wyróżniamy podział ze względu na tolerancyjność: eurybionty - organizmy charakteryzujące się dużą tolerancją względem danego czynnika środowiska stenobionty - charakteryzujące się mniejszą tolerancją. Temperatura - ważnym czynnikiem ekologicznym jest temperatura, która warunkuje procesy życiowe organizmów, a także ich rozmieszczenie przestrzenne. Granice tolerancji organizmów na temperaturę są bardzo wąskie. Niekorzystny jest zarówno niedobór, jak i nadmiar ciepła. Temperatura zbyt niska lub zbyt wysoka zakłóca procesy asymilacji, oddychania i transpiracji u roślin. Mniej groźne są temperatury niższe niż zbyt wysokie. Górne granice termiczne związane są u zwierząt z temperaturą ścinania się białka. Wyższe rośliny są bardzo wrażliwe na różnice temperatur. Niektóre stadia spoczynkowe roślin i zwierząt mogą jednak, przez pewien czas, znosić bardzo niskie temperatury, a niektóre bakterie lub glony mogą żyć w bardzo wysokich temperaturach, nawet do +100°C.
Reguła Bergmana - jedno z praw w ekologii. W myśl reguły Bergmana osobniki tego samego gatunku żyjące w niższych temperaturach osiągają większe rozmiary ciała, niż osobniki żyjące w temperaturach wyższych. Mają one wówczas mniejszy stosunek powierzchni ciała do masy, co pozwala im na mniejszą utratę ciepła.
Reguła Allena, sformułowana w 1877 roku przez Joela Allena mówi, że peryferyjne części ciała zwierząt stałocieplnych (np. uszy) są na ogół mniejsze u gatunków (lub ras) zamieszkujących strefy o klimacie chłodnym niż u pokrewnych im gatunków (lub ras) w strefach gorących. Różnice te mają charakter adaptatywny (cechy adaptatywne), ponieważ im krótsze są części wystające, tym mniej są narażone na utratę ciepła. Ludy tubylcze strefy tropikalnej odznaczają się na ogół smukłą budową ciała i długimi kończynami, zaś u ludów strefy podbiegunowej przeważa budowa ciała krępa, o stosunkowo krótkich kończynach (Inuici).
Sen zimowy (hibernacja) - okresowe spowolnienie procesów życiowych o charakterze przystosowawczym, zwiększające tolerancję organizmów wobec niesprzyjających warunków środowiskowych. Odpowiednikiem hibernacji latem jest estywacja (sen letni).
Estywacja, sen letni - diapauza letnia, występujące u niektórych zwierząt w lecie spowolnienie procesów życiowych o charakterze przystosowawczym, zwiększające tolerancję organizmów wobec niesprzyjających warunków środowiskowych. W stanie estywacji następuje zanik aktywności i obniżenie metabolizmu ułatwiające zwierzętom przetrwanie okresu niedoboru wody lub pokarmu. Do zwierząt zapadających w sen letni należy większość gatunków pustynnych i stepowych oraz wiele gatunków zasiedlających regiony klimatu tropikalnego.
Torpor - jest to stan kontrolowanego obniżenia temperatury ciała, przez zwierzęta stałocieplne. Wraz z obniżeniem temperatury ciała, spowalniana jest praca serca, oraz większość innych czynności fizjologicznych. Mianem torporu określa się zazwyczaj krótkotrwałe okresy obniżenia temperatury ciała, trwające od kilku godzin do kilku dni.
Wilgotność szczególnie w środowisku lądowym ogranicza rozmieszczanie się organizmów, są też takie organizmy, które radzą sobie w środowisku wilgotnym. Zwierzęta żyjące w tym środowisku przebywają w miejscach zacienionych, często prowadzą nocny tryb życia, oddychają przez skórę, skrzelami, płucami lub tchawkami, a powierzchnia ich ciała jest niedostatecznie zabezpieczona przed parowaniem. Rośliny żyjące w takim środowisku charakteryzują się najczęściej słabym rozwodem korzeni, dużą ilością liści pierzastych, mają słabo rozwinięte tkanki przewodzące i wzmacniając, mają dużą ilość aparatów szparkowych.
Znaczenie wody Woda jest niezbędna wszelkim organizmom żyjącym na naszej planecie. Gdyby nie było wody nie byłoby życia. Dla pewnej grupy zwierząt jest ona środowiskiem życia. Jest ona również podstawowym elementem wszystkich żywych komórek. Jest konieczna we wszelkich procesach przemiany materii. Ludzkie ciało posiada od 58% do 65% wody, ryby posiadają w przybliżeniu 80%, natomiast rośliny lądowe mają od 50% do 75% , rośliny wodne mogą posiadać do 98%!!!W ciągu dnia zdrowy, normalny, dorosły człowiek musi wypić 2,5L płynów. Wodę do organizmu dostarczamy w jedzeniu czy różnego rodzaju napojach, natomiast wydalany jest w formie moczu oraz potu, pewna ilość natomiast wykorzystywana jest w procesach przemiany materii. Gdy będziemy spożywać za małą ilość wody spowoduje odwodnienie organizmu i zaburzenie procesów życiowych: krążenia krwi, wydalania, trawienia czy oddychania. Może także przyczynić się do śmierci.
V. Pestycydy i problemy spowodowane ich stosowaniem. Są to środki stosowane do zwalczania szkodników, większość z nich jest syntetycznymi truciznami. Dopiero od niedawna stosuje się pestycydy biologiczne, wykorzystujące do walki ze szkodnikami organizmy dla nich chorobotwórcze oraz repelenty czyli substancje odstraszające. Dzielimy na: herbicydy (środki chwastobójcze), fungicydy (grzybobójcze), insektycydy (owadobójcze) i rodentycydy (gryzoniobójcze). Problemy: 1) niska specyficzność działania powoduje, że ich ofiarą padają nie tylko organizmy, które człowiek chce zwalczyć 2) mogą migrować i zanieczyszczać nie tylko glebę, ale także wody śródlądowe, a następnie morskie 3) mogą kumulować się w komórkach organizmów, które przeżyły oprysk.
Rybołówstwo i wielorybnictwo. Światowe połowy ryb sięgają obecnie ok. 100 milionów ton rocznie. Większość złowionych ryb stanowi pokarm zwierząt hodowlanych. Połowy ryb i wielorybów dotyczą głównie zwierząt stanowiących końcowe ogniwa łańcuchów troficznych. Połowy na wodach międzynarodowych prowadzone są często w sposób rabunkowy. Nikt nie kontroluje tam ilości łowionych ryb. Dlatego liczebność ryb ulega wyraźnemu zmniejszeniu w skali globalnej. Większość stosowanych technik rybackich nie chroni gatunków ryb, które nie są celem połowu przed przypadkowymi złowieniami. Dotyczy to nie tylko niewymiarowych osobników poławianego gatunku, ale także innych gatunków ryb, fok, delfinów, ptaków i żółwi. W ubogich krajach zdarza się że rybacy stosują do połowów dynamit, który zwiększa wydajność połowów, ale niszczy rafy koralowe np. na Filipinach.
VI. Komensalizm (współbiesiadnictwo) - jest najbardziej pierwotnym typem oddziaływania protekcyjnego. Typ zależności o charakterze symbiozy między dwoma lub więcej gatunkami, przy czym jeden z gatunków czerpie z tej zależności wyraźne korzyści, nie szkodząc pozostałym (np. rekin i podnawka; lew i hiena). Innym przykładem komensalizmu może być odżywianie się owadów żyjących w ptasich gniazdach resztkami pokarmu gospodarzy lub znalezionymi w gnieździe piórami. Komensalizm jest więc współżyciem korzystnym dla jednego z partnerów, dla drugiego obojętnym.
Symbioza - zjawisko ścisłego współżycia przynajmniej dwóch gatunków, które przynosi korzyść każdej ze stron (mutualizm) lub jednej, a drugiej nie szkodzi (komensalizm). W nowszym podejściu, ze względu na częste trudności w dokładnym ustaleniu bilansu strat i zysków współżyjących organizmów, niektórzy naukowcy symbiozą nazywają każde trwałe współżycie organizmów, także pasożytnictwo. Jest to uzasadnione m.in. dlatego, że w niektórych układach charakter współżycia może zmieniać się w czasie i jeden z symbiontów może w pewnych okresach czerpać więcej korzyści, stając się pasożytem i doprowadzając do upośledzenia lub śmierci drugiego symbionta.
Mutualizm - jedna z interakcji protekcjonistycznych między populacjami, charakteryzująca się obopólnymi korzyściami (symbioza) o takim stopniu, który praktycznie wzajemnie uzależnia istnienie obu populacji.
Protokooperacja - (in. mutualizm fakultatywny) oddziaływanie międzygatunkowe w przyrodzie, polegające na współpracy dwóch populacji odnoszących wzajemne korzyści, lecz mogących żyć także samodzielnie. Protokooperacja jest rodzajem symbiozy przygodnej (nieprzymusowej). Często występuje okresowo. Przykładem protokooperacji jest związek jamochłonów (ukwiały) z krabami pustelnikami. Na muszlach pustelników żyją przytwierdzone różne jamochłony. Ułatwiają one krabom maskowanie się i pełnią funkcję obronną, otrzymując w zamian niedojedzone resztki pokarmu pustelnika. Jednak ani pustelnik, ani jamochłon nie są ściśle zależne od swego partnera. Podobnie sprawa ma się z mrówkami i mszycami.
Wydzielina mszyc jest spożywana przez mrówki, które z kolei chronią mszyce przed np. biedronkami. Innymi słowy, protokooperacja to współżycie korzystne, lecz niekonieczne.
Amensalizm - jedna z antagonistycznych zależności międzygatunkowych, w której obecność i czynności życiowe jednego gatunku wpływają niekorzystnie na gatunek drugi, przy czym jest to relacja jednostronna tj. obecność tego drugiego gatunku dla pierwszego jest obojętna. Dokładne określenie bilansu takich interakcji nie jest proste, gdyż osłabienie przedstawicieli jednego gatunku przez zmniejszenie konkurencji, może przynieść pewną korzyść przedstawicielom gatunku innego.
Pasożytnictwo to forma współżycia dwóch organizmów, w której jeden czerpie korzyści ze współżycia, a drugi ponosi szkody. Osobnik, który czerpie korzyści z pasożytnictwa nazywany jest pasożytem, a ten, który ponosi szkody - żywicielem. Im układ pasożyt-żywiciel trwa dłużej, tym jest bardziej stabilny. Istnieją dwa rodzaje pasożytnictwa - pasożytnictwo zewnętrzne i wewnętrzne. W przypadku śmierci żywiciela ginie także pasożyt. Z tego powodu pasożyty starają się utrzymywać swego żywiciela przy życiu, np. w organizmie ludzkim może żerować tylko jeden tasiemiec. W niektórych przypadkach (np. owsików) pasożyt nie jest jednak bardzo dobrze przystosowany do funkcjonowania w ciele żywiciela. Większe ich ilości przyczyniają się do rozwoju owsicy i mogą zakończyć się śmiercią żywiciela. Wówczas giną również pasożyty, które tracą dostęp do pokarmu.
Drapieżnictwo - sposób odżywiania się zwierząt, polegający na wykorzystaniu jako pokarm ciała innego zwierzęcia i w odróżnieniu od pasożytnictwa prowadzący do śmierci ofiary. Jest jedną z form oddziaływań antagonistycznych, korzystną dla drapieżnika, a niekorzystną dla ofiary; może mieć charakter międzygatunkowy lub wewnątrzgatunkowy (kanibalizm).
Koewolucja - współzależna ewolucja dwóch lub większej liczby gatunków, z których w każdym zachodzi stopniowe dostosowanie do pozostałych, na zasadzie pewnego rodzaju sprzężenia zwrotnego. Koewolucja może mieć miejsce np. w przypadku drapieżnika i jego ofiary albo owadów i roślin przez nie zapylanych.
Mimikra - przystosowanie ochronne występujące u zwierząt (zwłaszcza owadów), polegające na tym, że zwierzęta bezbronne upodabniają się do zwierząt zdolnych do obrony przybierając ich kształt lub barwy. Mogą też przybierać kształty i barwy otoczenia tak, żeby być trudnym do wykrycia przez naturalnych wrogów. Np. niektóre węże niejadowite przybierają barwy węży jadowitych, kukułka stara się, by w początkowym okresie życia nie była rozpoznawalna dla przybranych rodziców.
Mimetyzm, mimezja - termin stosowany w różnych dziedzinach, oznaczający naśladowanie albo upodabnianie się. W biologii mimetyzm to upodabnianie się niektórych gatunków zwierząt kształtem, barwą, deseniem na powierzchni ciała do otaczającego środowiska lub do innych organizmów. Akustyczną formą mimetyzmu jest także naśladowanie głosów, często spotykane u ptaków.
Konkurencja - jedna z antagonistycznych interakcji międzypopulacyjnych, w której dwie populacje tego samego lub różnych gatunków, zazwyczaj o podobnych wymaganiach środowiskowych, rywalizują o tę samą niszę ekologiczną. Dochodzi do współzawodnictwa o ograniczone zasoby środowiska, np. o pożywienie, miejsce do życia. W wyniku tego oddziaływania obie populacje tracą.
Neutralizm - jedna z nieantagonistycznych zależności międzygatunkowych, w której osobniki jednego gatunku nie wpływają w żaden sposób na przedstawicieli drugiego. W zasadzie neutralizm jest brakiem oddziaływań między gatunkami. Przykładem populacji, między którymi zachodzi relacja neutralizmu, mogą być populacje bocianów i sikorek.
VII. EKOSYSTEM - fragment przyrody stanowiący funkcjonalną całość, w której zachodzi wymiana między jej częścią żywą - biocenozą, a nieożywioną - biotopem. Każdy w pełni rozwinięty ekosystem składa się z elementów abiotycznych (nieożywionych) i biotycznych (żywych). Każdy ekosystem naturalny stanowi układ otwarty i funkcjonuje dzięki przepływowi energii i krążeniu materii. Wszystko to jest możliwe wtedy, gdy dociera do niego energia słoneczna. Nie cała docierająca energia zostaje skumulowana w organizmach: część z niej wykorzystywana jest do podstawowych procesów metabolicznych i budowy własnych struktur organizmów, pozostała część tracona jest bezpowrotnie w postaci ciepła.
Biocenoza (gr. bios życie i koinos wspólny) - naturalny zespół populacji organizmów żywych danego środowiska (biotopu), należących do różnych gatunków, ale powiązanych ze sobą różnorodnymi czynnikami ekologicznymi i zależnościami pokarmowymi, tworząc całość. Biocenoza wraz ze środowiskiem fizycznym to ekosystem.
Biocenozy można podzielić na naturalne (sawanna, las, jezioro) i sztuczne (park, ogród). Biocenozę tworzą: fitocenoza (organizmy roślinne) i zoocenoza (organizmy zwierzęce).
Biotop - obszar zamieszkany przez organizmy o tych samych lub bardzo zbliżonych wymaganiach życiowych. Pierwotnie dotyczący tylko abiotycznych elementów siedliska. Obecnie często rozumiany jako siedlisko nieożywione zmienione przez biocenozę (kompleks roślinny). Biotop razem z biocenozą tworzy ekosystem.
Siedlisko - miejsce (stałe lub okresowe) życia organizmu, populacji lub gatunku. Zespół czynników abiotycznych (klimatyczno-glebowych), które panują w określonym miejscu, działających na rozwój poszczególnych organizmów, ich populację lub całą biocenozę.
Nisza ekologiczna - zespół czynników biotycznych i abiotycznych zapewniający populacji warunki do życia ( np. światło, pokarm, miejsce). Na terenie biocenozy populacje konkurują o korzystne czynniki. Zgodnie z zasadą Gausego jedna nisza może być zajęta tylko przez jedną populację. Nisza ekologiczna określa miejsce danej populacji w biocenozie.
Cechy biocenozy: 1) rozmaitość gatunków powiązanych ze sobą zależnościami pokarmowymi 2) pozytywne, negatywne lub neutralne oddziaływanie na siebie gatunków 3) niedopuszczanie do zasiedlenia biocenozy przez nowe gatunki 4)wpływ rozmaitych czynników ekologicznych prowadzących do sezonowej bądź trwałej zmiany składu gatunków, czyli sukcesji.
Biomasa - najstarsze i najszerzej współcześnie wykorzystywane odnawialne źródło energii. Należą do niej zarówno odpadki z gospodarstwa domowego, jak i pozostałości po przycinaniu zieleni miejskiej. Biomasa to cała istniejąca na Ziemi materia organiczna, wszystkie substancje pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego ulegające biodegradacji. Biomasą są resztki z produkcji rolnej, pozostałości z leśnictwa, odpady przemysłowe i komunalne.
Struktura troficzna ekosystemu - przez strukturę troficzną rozumiemy powiązania pokarmowe między producentami, konsumentami, reducentami. 1) poziom producentów złożony jest z autotrofów, głównie roślin zielonych wytwarzających w procesie fotosyntezy materię organiczną 2) poziom konsumentów stanowią heterotrofy, tworzą go wszystkie pozostałe organizmy spożywające bezpośrednio lub pośrednio zasoby wytworzone przez producentów. Poziom ten reprezentują: konsumenci I rzędu, czyli roślinożercy, konsumenci II rzędu, czyli drapieżcy, konsumenci III rzędu odżywiają się konsumentami II rzędu 3) reducenci (destruenci) rozkładają materię organiczną do nieorganicznej; są to głównie bakterie i grzyby. Zależności pokarmowe między organizmami różnych poziomów troficznych obrazują łańcuchy pokarmowe (troficzne).
Typy łańcuchów pokarmowych (troficznych): 1) łańcuch spasania zaczyna się od producentów, przez roślinożerców do drapieżców, np. liście ziemniaka -› stonka -› bażant -› człowiek. 2) łańcuch detrytusowy zaczyna się od martwej materii organicznej, przez reducentów do drapieżców, np. detrytus (martwe szczątki roślin i zwierząt) -› bakterie -› pierwotniaki -› skorupiaki.
Gatunki kluczowe - gatunki, które przez swoją obecność integrują zespół cech strukturalnych i funkcjonalnych całego ekosystemu, warunkując istnienie innych gatunków, jak np. gatunki zapylające, zwierzęta roznoszące nasiona, rośliny żywicielskie, drapieżniki kontrolujące liczebność.
Zasady termodynamiki związane z przepływem energii w ekosystemach: 1) I zasada termodynamiki (zasada zachowania energii) - w skrócie: energia nie może powstać z niczego lub ulec zanikowi; może natomiast być przekazywana i przekształcana. 2) II zasada termodynamiki - każdej przemianie energetycznej towarzyszy strata wolnej energii w systemie, stąd też przemiany energetyczne w ekosystemach nigdy nie mogą zachodzić ze 100% wydajnością.
Energia to zdolność powodowania zmian w stanie materii lub powodowania ruchu materii. Każdy organizm jest „otwartym” układem energetycznym. Energia jest przezeń „wychwytywana”, okresowo „magazynowana”, a następnie wykorzystywana do wykonania pracy biologicznej.
Rodzaje energii: słoneczna, chemiczna, mechaniczna. Każdy żywy organizm potrzebuje energii, którą zużywa do: poruszania się, reprodukcji, podtrzymywania procesów życiowych (metabolizm), wzrostu i rozwoju. W procesie fotosyntezy zamieniana energia słoneczna (fizyczna) jest zamieniana na użyteczną biologicznie energie chemiczną. Poza kilkoma wyjątkami (m.in. organizmów żyjących w głębinach oceanicznych) wszystkie organizmy żywe na Ziemi, w tym również człowiek - pośrednio lub bezpośrednio zależne są od produktów fotosyntezy, a więc od energii Słońca. Stąd można wysnuć prosty wniosek, że im więcej roślin tym więcej energii dostępnej dla pozostałych poziomów troficznych. Głębiny oceaniczne są z kolei uzależnione od energii wytworzonej przez chemoautotrofy.
Produktywność ekosystemu jest to ilość substancji jaka produkowana jest w jednostce czasu lub intensywności magazynowania energii w związkach organicznych.
Produktywność pierwotna - stanowi tempo z jakim producenci przekształcają energię słoneczną w procesie fotosyntezy.
Produktywność pierwotna brutto - rzeczywisty przyrost biomasy producenta, z uwzględnieniem strat na koszty utrzymania.
Produktywność pierwotna netto - przyrost biomasy producenta, którą można zaobserwować.
Produktywność wtórna - szybkość, z jaką konsumenci wykorzystają materię i energię producenta do produkcji swojej biomasy.
Produktywność wtórna netto - przyrost biomasy konsumenta, którą można zaobserwować.
Produktywność wtórna brutto - rzeczywisty przyrost biomasy konsumenta, z uwzględnieniem strat na koszty utrzymania.
OBIEG WODY: Obieg wody w przyrodzie (krążenie wody) to zamknięty cykl odbywający się pod wpływem działania energii słonecznej i siły grawitacji. Głównymi elementami składowymi cyklu są opady atmosferyczne, spływy wód i parowanie. Na skutek parowania powstają chmury, uwalniające ze swojej struktury, w zależności od warunków atmosferycznych, krople wody lub kryształki lodu. Te w postaci opadów osiągają powierzchnię lądów (20% całości opadów) lub oceanów (80%), skąd część tych wód znów paruje bezpośrednio do atmosfery. Pozostała część opadów na lądzie spływa do mórz i oceanów (odpływ powierzchniowy) lub dostaje się do gleby. Ta część, która infiltruje w grunt, zostaje pobrana przez układy korzeniowe roślin lub dostaje się do wód gruntowych i odpływa wraz z nimi (odpływ podziemny) do podziemnych lub powierzchniowych zbiorników wodnych, rzek, bagien itp. Woda nieustannie paruje z powierzchni otwartych akwenów, jak również z gleby (ewaporacja) i roślin (transpiracja). Znajdująca się w atmosferze para wodna, osiągając stan nasycenia w określonych warunkach pogodowych, kondensuje i tworzy mgły lub chmury. W ten sposób cykl obiegu wody zostaje zamknięty.
OBIEG WĘGLA: Drugi z podstawowych cykli biochemicznych to obieg węgla. Bierze w nim udział węgiel w postaci atomowej lub w różnych związkach. Obieg ten polega na wymianie głównie dwutlenku węgla z atmosferą ziemską. Dwutlenek węgla biorący udział w wymianie pochodzi przede wszystkim z oceanów, gdzie jest go około 16 razy więcej niż w atmosferze. Powstaje również w procesach termicznego rozkładu surowców energetycznych (spalanie, wydobywanie się w czasie erupcji wulkanów i gorących źródeł oraz w procesach oddychania organizmów żywych. Najbardziej zaskakujące jest to, że prawie 90% przemian, związanych z oddychaniem, jest udziałem glonów żyjących w oceanach. Ogółem roślin, wiążąc 160 mld ton węgla, wytwarzają 400 mld ton tlenu w ciągu roku na obszarze całego globu.
Mechanizm łańcuchów pokarmowych powoduje przejmowanie zasobów węgla zgromadzonych w roślinach przez organizmy zwierzęce. Procesy metaboliczne, towarzyszące procesom życiowym roślin i zwierząt, powodują usuwanie pewnych ilości związków węgla. Natomiast szczątki jednych i drugich, podlegają procesowi mineralizacji, są źródłem powstawania dwutlenku węgla. W tego typu procesach powstaje kompost, próchnica użyźniająca glebę, a także złoża torfu. Podobne przemiany, lecz w innych okresach i warunkach geologicznych, towarzyszyły powstawaniu złóż węgla kamiennego oraz brunatnego, jak również ropy naftowej.
OBIEG AZOTU:
Zachowaniu równowagi azotowej między biosferą a atmosferą sprzyjają cykliczne przemiany związków azotu w biosferze. Polegają one na: 1) wiązaniu przez bakterie azotu cząsteczkowego znajdującego się w atmosferze 2) przyswajaniu przez rośliny związków azotu, takich jak azotany i amoniak (w powiązaniu z syntezą białek) 3) uruchomieniu mechanizmów łańcuchów pokarmowych rośliny - zwierzęta 4) wyzwalaniu do atmosfery wolnego azotu z wydalin i obumarłych organizmów.
VIII. Sukcesja ekologiczna także sukcesja biocenoz lub po prostu sukcesja - jedna z najważniejszych form zmienności biocenoz w czasie. Prawidłowo sukcesja oznacza następstwo i bardzo dobrze oddaje istotę zjawiska. W odróżnieniu od cyklicznych fluktuacji sezonowych sukcesja ekologiczna jest procesem kierunkowym. Proces przebiega etapami od stadium początkowego poprzez stadia pośrednie, do końcowego zwanego klimaksem. Stadium klimaksu w danych warunkach klimatyczno-siedliskowych można uznać za stadium stabilne. Jednak i to stadium podlega zmianom, dzieje się tak pod wpływem ciągłych zmian klimatu oraz ewolucji.
W naturalnych warunkach Polski zmiany biocenoz klimaksowych zachodzą ok. 10 razy wolniej niż zmiany w biocenozach etapów wcześniejszych. (np. jezioro->wypłacanie jeziora->bagno->las podmokły przejscowy->las podmokły olchowy).
Sera - ciąg charakterystycznych zmian obserwowanych w sukcesji ekologicznej (model klasyczny, koncepcja Clementsa). Według Clementsa sukcesja jest procesem deterministycznym i kierunkowym, kolejne stadia sukcesyjne biocenozy zastępują się, dzięki zmianie warunków wywołanych przez poprzednie stadia. W zależności od warunków początkowych wyróżnia się: hydrosera - sukcesja rozpoczynająca się w środowisku wodnym, np. przy zarastaniu jeziora, kserosera - sukcesja rozpoczynająca się w ubogim organicznie środowisku lądowym, np. na popiołach wulkanicznych, litosera - sukcesja rozpoczynająca się na nagich skałach, np. odsłoniętych przez lodowiec, mikrosera - sukcesja drobnoustrojów, np. na rozkładającym się liściu. W przebiegu sukcesji pierwotnej Clements wyróżniał: faza nudacji (ogołocenia, udostępnienia przestrzeni), faza ecezji (imigracji gatunków), faza konkurencji (konkurencja pojawiających się gatunków) faza reakcji (zmiena charakteru biocenozy poprzez mianę warunków wywyłanych obecnoscia wczesniejszych imigrantów).
Klimaks - w klasycznej teorii sukcesji to końcowe, stabilne stadium rozwojowe biocenozy. Stan końcowy rozwoju biocenozy uwarunkowany jest lokalnym klimatem. (monoklimaks, poliklimaks).
Modele sukcesji - zastępowania, hamowania, tolerancji, hamowania, kolonizacji, wyspy.
Sukcesja autogeniczna są to zmiany sukcesyjne, zapoczątkowane przez czynniki wewnętrzne, które zachodzą pomiędzy biocenozą a czynnikami abiotycznymi. Sukcesja pierwotna jest to proces, w którym organizmy pionierskie zajmują nowe środowiska, jak dotąd nie zajmowane przez żadną inną biocenozę. Gatunki pojawiające się jako pierwsze muszą umieć korzystać z ubogich zasobów dostępnych w nowym środowisku.
W sukcesji allogenicznej przemiany są zapoczątkowywane przez czynniki zewnętrzne, środowiskowe. Czynniki te możemy podzielić na dwie zasadnicze grupy: długotrwałe i krótkotrwałe. Za czynniki długotrwałe możemy uznać np. zmiany klimatyczne związane z następującymi po sobie zlodowaceniami. Przykładem zmian krótkotrwałych może być nagromadzenie się osadów po powodzi. Takie krótkotrwale działające czynniki mogą zakłócić proces sukcesji lecz po pewnym czasie zwykle następuje powrót na utarty szlak.
Model układu klimaksowego - zmiany cykliczne powtarzają się wciąż na nowo, stanowiąc element wewnętrznej dynamiki biocenozy. Cykl życiowy dominujących organizmów określa zmiany cykliczne, z których wiele jest spowodowanych zmniejszeniem się z wiekiem żywotności roślin wieloletnich. W wielu lasach polanki utworzone przez przewracające się drzewa (luki leśne) tworzą mozaikę płatów przechodzących cykliczne zmiany w obrębie biocenozy klimaksowej.
IX. Biom - duża jednostka ekologiczna, na którą składają się całe zespoły ekosystemów określonego obszaru geograficznego. Twór tai jest łatwym do rozpoznania regionem biologicznym o charakterystycznych cechach morfologicznych, wynikających z dominacji określonej formacji roślinnej i charakterystycznej dla niej fauny będących w stanie względnej równowagi (klimaksu). W skład biomu wchodzą zarówno rośliny jak i zwierzęta. Występowanie roślinności i obecność zwierząt na danym terenie są kształtowane przez klimat. W rozmieszczeniu tym można dostrzec pewien porządek. Od bieguna ku równikowi rozciągają się kolejne strefy, pasma biomów uzależnione od coraz wyższej temperatury i nasłonecznienia. Oprócz temperatury ważnymi czynnikami warunkującymi rozmieszczenie biomów jest ilość dostępnej wody.
Tundra - bezleśne zbiorowisko roślinności w zimnym klimacie strefy arktycznej i subarktycznej. Charakteryzuje się występowaniem gleb tundrowych, stale zamarzniętym podglebiem i bardzo niską pokrywą roślinną, zdominowaną przez mchy i porosty.
Tajga, lasy borealne - borealne lasy szpilkowe występujące w północnej części Ameryki Północnej (Kanada), Europy oraz Azji w obrębie klimatu umiarkowanego chłodnego na półkuli północnej. Tajgę w większości porastają lasy szpilkowe oraz w niewielkim stopniu lasy liściaste. Cechy krajobrazu: lasy wielogatunkowe, lasy jednogatunkowe, lasy iglaste, wieczna zmarzlina, obszary bagienne, jeziora polodowcowe. Wyróżnić można dwa typy tajgi eurazjatyckiej: 1) tajgę ciemną - występuje głównie w Europie i Zachodniej Syberii, ale także wyspowo na całej Syberii. Budowana jest przez gatunki wyższe, rosnące gęściej (świerk syberyjski, jodła syberyjska, limba syberyjska), ma stosunkowo bogate runo krzewinkowe 2) tajgę jasną - występuje we Wschodniej Syberii i północnej Europie. Budowana jest przez gatunki niższe, rosnące rzadziej (modrzew dahurski, sosna
zwyczajna), runo ma ubogie, chrobotkowe.
Lasy liściaste i mieszane rozciągają się na ogromnym obszarze na południe od strefy tajgi. Spotykamy je również daleko na południe głównie na terytorium Ameryki Południowej i Australii. Bardzo trudno precyzyjnie ustalić granice występowania lasów liściastych. Dobrze widoczne są jedynie u wybrzeży mórz gdzie w postaci pasm, a nawet wysp przechodzą w inne środowiska. W Europie lasy liściaste i mieszane od północy graniczą z tajgą, od południa z wiecznie zieloną roślinnością śródziemnomorską, a od wschodu ze stepami porośniętymi roślinami zielonymi. W Azji jest podobnie, od północy i północnego wschodu łączą się z tajgą, na wschodzie docierają do równin środkowych Chin, a na południu łączą się z zalewowymi równinami żółtej rzeki. Lasy liściaste Ameryki Północnej od zachodu ograniczone są Wielkimi Równinami, które sięgają aż po Góry Skaliste, na północy zaś (jak w Europie i Azji) stopniowo ustępują miejsca lasom iglastym na południu sięgają Zatoki Meksykańskiej i subtropikalnych lasów na Florydzie. Lasy liściaste rosną wszędzie tam, gdzie panuje łagodny, umiarkowany klimat (występują cztery pory roku: wiosna, lato, jesień, zima) i jest dostateczna wilgotność. Charakterystyczną cechą drzewa liściastego jest jesienne zrzucanie liści (reakcja na trudne warunki klimatyczne zimy). Dlatego w lasach liściastych spotykamy znacznie bogatszą a niżeli w lasach iglastych warstwę ściółki i próchnicy, doskonałego podłoża dla życia roślin i zwierząt. Do najbardziej charakterystycznych drzew lasu liściastego należą: buki i dęby. Obok nich występują tu jeszcze klony, graby, jesiony, leszczyny, lipy, kasztanowce, brzozy i wierzby. Pod parasolem dużych drzew rozwija się młodnik, krzewy, zioła, trawy, wrzosy, paprocie i borówka czernica. Wszystko to rośnie na grubej warstwie rozkładających się liści.
Step - równina pozbawiona drzew, rzek i jezior. Step przypomina pod tym względem prerię, z tą różnicą, że preria jest z reguły zdominowana przez wysokie trawy, a step może być obszarem półpustynnym lub pokrytym trawą i krzewami (czasem w zależności od pór roku). Występuje w warunkach klimatu umiarkowanego z gorącym, suchym latem.
Półpustynie i pustynie występują na wszystkich kontynentach (prócz Europy i Antarktydy). Półpustynia to rodzaj formacji roślinnej i równocześnie jeden z najczęściej spotykanych rodzajów krajobrazu na kuli ziemskiej. Cechuje ją suchy (ale nie skrajnie suchy) klimat, brak stałej sieci cieków wodnych, występowanie okresowych słonych jezior i solnisk. Występujące tam rośliny są dość ubogie przeważają suchorosty (kserofity i sukulenty) roślin gromadzących i przechowujących w sobie wodę, a także roślin efemerycznych pojawiających się epizodycznie po opadach deszczu i szybko ginących. Półpustynia stanowi formację pośrednią pomiędzy pustynią a sawanną w klimacie zwrotnikowym oraz pustynią a stepem w klimacie umiarkowanym. Półpustynie zajmują wielkie obszary lądów między innymi w Azji środkowej, w Afryce (na południe od Sahary i w południowej części kontynentu-Kalahari) oraz w zachodniej i środkowej Australii. Pustynie związane są z klimatem suchym i skrajnie suchym. Pustynie występują tam, gdzie dociera gorące, tropikalne powietrze z rejonów równikowych, a więc w rejonach zwrotników Raka i Koziorożca, powietrze jest tam nieustannie suche i gorące. Charakteryzują się opadami rocznymi nie przekraczającymi 200 mm rocznie. (A czasem wynoszą jedynie kilka milimetrów lub przez kilka lat nie występują wcale). Występuje tam stały deficyt wilgotności, łączne parowanie wody z roślin, skał i gleby jest większe niż wielkość opadów deszczu oraz dopływu wody w postaci mgieł nadciągających od morza. (Ilość opadów jest do 30 razy mniejsza od parowania potencjalnego). Charakterystyczne jest też silne nasłonecznie (związanym z dużą liczbą dni bezchmurnych), duże dobowe wahania temperatur, całkowity lub prawie całkowity brak wody i roślinności, brak cieków lub występowaniem ich tylko epizodycznie.
Wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne rozwijają się w klimacie z niezbyt chłodnymi, ale dżdżystymi zimami oraz gorącym i suchym latem. Na różnych kontynentach napotkamy w tym biomie różne zwierzęta zależnie od tego, jaka jest ogólnie cała fauna kontynentu. Dorodność tej roślinności jest jednak mniejsza niż puszcz tropikalnych czy lasów liściastych klimatu umiarkowanego, więc wśród zwierząt są na ogół gatunki nieco mniejsze. W Europie charakterystycznymi mieszkańcami były daniele, muflony i króliki, w Ameryce Północnej jelenie wirgińskie. Nie wytworzył się gatunki typowe dla tej formacji, dlatego zawsze duży jest udział zwierząt charakterystycznych dla innych biomów. W Eurazji żyją zwierzęta przybyłe z sawann Afryki: jeżozwierz, żeneta, szakal, hiena pręgowana, miejscami nawet lampart. W Kalifornii występuje jeszcze puma, licznie pojawia się kojot. Zawsze dużo jest różnorakiego ptactwa, mnóstwo wróblowych, sporo kuraków (czyli grzebiących),
ale na każdym kontynencie są to inne rodzaje i gatunki specyficzne dla danego lądu. Bardzo liczne są gady ze względu na sprzyjający im klimat. Na przykład w Europie jest ich czterokrotnie więcej, niż w strefie lasów liściastych i mieszanych. Wśród bezkręgowców szczególnie liczne są ślimaki z gatunków przystosowanych do znoszenia okresu letniej suszy. Niektóre na ten czas kryją się głęboko pod ziemią inne przeciwnie, przywierają do gałązek krzewów. Lecz i jedne i drugie zaciągają otwór muszli grubą błoną i zawieszają wszystkie czynności życiowe. W tym stanie mogą przetrwać lato (a nawet kilka). Wiele owadów, na które polują między innymi rozmaite pajęczaki (pająki, skorpiony, a także szybkonogie solfugi uzbrojone w kleszcze równie potężne, jak u skorpiona, ale ustawione pionowo. Formację tę tworzą głównie krzewiaste i drzewiaste zimozielone rośliny o twardych, skórzastych liściach występujące w klimatach o suchym lecie i deszczowej zimie. Charakterystyczne drzewa tej formacji to oliwki, dęby korkowe, pinie, kasztany jadalne, cedry i drzewa cytrusowe. Występuje makia, którą tworzą gęste zarośla niskich krzewów i drzew pistacji, mirtów, oleandrów, jałowców i bukszpanu.
Sawanna to formacja roślinna, gdzie występują tylko dwie pory roku sucha i deszczowa (dżdżysta), typowa dla strefy pod- i międzyzwrotnikowej. Sawanny występują przede wszystkim w Afryce (uznawana z największą powierzchnia ponad miliona km2), a także w Ameryce Południowej i Środkowej, Australii i Azji (na półwyspie Indyjskim). Wtórnie rozprzestrzenione są w miejscu lasów suchych w wyniku ich degradacji spowodowanej wypasem lub corocznym wypalaniem. Wśród flory sawanny przeważają okazałe trawy, bujnie rozwijające się i zakwitające w czasie deszczów (dorastające do 5 m), a wysychające i prawie zanikające w sezonie bezdeszczowym. Krajobraz sawanny urozmaicają rozrzucone pojedynczo lub w niewielkich grupkach kolczaste drzewa o parasolowatej koronie, okresowo zrzucające liście (np. akacje, baobaby, drzewiaste wilczomleczowate, a także palmy). To rzadkie i równomierne rozmieszczenie drzew jest skutkiem konkurencji o wodę, eliminującej drzewa słabiej ukorzenione. W porze suchej częstym zjawiskiem są pożary, pełniące ważną rolę w formowaniu tego biomu. (Niestety często człowiek powoduje je w nadmiarze.)
Tropikalne lasy wilgotne- Lasy deszczowe tworzą głównie szerokolistne, wieczne zielone drzewa, które rosną przez cały rok i dlatego nie mają pierścieni przyrostów rocznych. Lasy takie występują w rejonach, gdzie temperatura jest wysoka (średnio 25 stopni), a roczne opady deszczu przekraczają 2000 mm. Tropikalny las deszczowy charakteryzuje się wielką biomasą i wysoką produktywnością. Wskutek rabunkowej działalności człowieka (wyrąb i wypalanie lasu) kurczy się zasięg lasów tropikalnych, a wraz z nim ginie wiele gatunków zwierząt i roślin.
Państwo florystyczne, roślinne - najwyższa rangą jednostka podziału fitogeograficznego. Państwa florystyczne wyróżnia się na podstawie takich cech jak: występowanie określonych zbiorowisk roślinnych, występowanie endemitów wyższej rangi systematycznej (rodzina, rodzaj), kryterium historyczne (wiek i geneza szaty roślinnej).
Wyróżnia się następujące państwa florystyczne:
1) Państwo (Hol)antarktyczne (Holantarctis) - obszary: Wysp Juan Fernandez↑, Chilijsko-Patagoński↑, Wysp Subantarktycznych, Nowozelandzki↑, Antarktyczny. 2) Państwo Przylądkowe (Capensis) - obszary: Przylądkowy.
3) Państwo Australijskie (Australis) - obszary: Północno-wschodnioaustralijski, Południowo-zachodnioautralijski, Środkowoaustralijski (Eremaea). 4) Państwo Neotropikalne (Neotropis) - obszary: Karaibski, Gujański, Amazoński, (Środkowo)brazylijski, Andyjski. 5) Państwo Paleotropikalne (Palaeotropis). 6) Podpaństwo Afrykańskie - obszary: Gwinejsko-Kongijski, Sudańsko-Zambezyjski, Karru-Namibii, Wysp Św. Heleny i Wniebowstąpienia. 7) Podpaństwo Madagaskarskie - obszary: Madagaskarski. 8) Podpaństwo Indo-Malajskie - obszary: Indyjski, Indochiński, Malezyjski↑, Wysp Fidżi. 9)Podpaństwo Polinezyjskie - obszary: Polinezyjski, Hawajski. 10) Podpaństwo Nowokaledońskie - obszary: Nowokaledoński↑. 11) Państwo Holarktyczne (Holarctis). 12) Podpaństwo Borealne - obszary: Cyrkumborealny, Wschodnioazjatycki, Atlantycko-północnoamerykański, Gór Skalistych (Ameryki Pacyficznej). 13) Podpaństwo Starośródziemnomorskie (Tetydzkie) - obszary: Makaronezyjski, Śródziemnomorski, Saharo-Sindyjski↑, Irano-Turański. 14) Podpaństwo Madreańskie - obszary: Sonorski↑. 15) Państwo Oceaniczne (Morskie) - obszary przybrzeżne: Borealny (Północny), Zwrotnikowy Atlantycki, Zwrotnikowy Indyjsko-Pacyficzny, Australny (Południowy), Antarktyczny; obszary pelagiczne: Arktyczno-Borealny, Zwrotnikowy Atlantycki, Indyjsko-Pacyficzny, Antarktyczny.
Państwo zwierzęce czasem określane także jako Królestwo zwierzęce to stosowany w zoogeografii podział na obszary kuli ziemskiej, wyróżnione pod względem występowania określonych gatunków zwierząt. Stosuje się podział na 4 państwa zwierzęce, które z kolei dzielą się na krainy (zoogeograficzne): 1) Arktogea - obejmuje Amerykę Północną, Europę, Azję, północną Afrykę i Półwysep Arabski powyżej zwrotnika: holoarktyczna, palearktyczna, nearktyczna, etiopska, orientalna. 2) Notogea - obejmuje Australię, Nową Gwineę oraz Tasmanię. 3) Neogea - obejmuje Amerykę Środkową z wyspami oraz Amerykę Południową. 4) Antarktis - obejmuje Antarktydę.
X. Mechanizmy izolacji rozrodczej: - Prezygotyczne - mechanizmy umożliwiające powstawanie zygoty mieszańcowej między dwoma gatunkami IZOLACJE: Etologiczna - etologia - nauka zajmująca się różnymi zachowaniami zwierząt, Ekologiczna - zamieszkiwanie różnych nisz ekologicznych, osobniki nie mają okzaji do spotkania się, Sezonowa - wynikająca z różnych pór kwitnienia czy rozrodu; Gametyczna - związana z ginięciem obcych gamet w narządach rozrodczych osobnika żeńskiego, obumieraniem zygot; Mechaniczna - narządy płciowe osobników nie pasują do siebie co uniemożliwia zapłodnienie.; Postzygotyczne - pomiędzy dwoma gatunkami dochodzi do zapłodnienia ale rozwój potomstwa jest nimozliwy.; Letalność zygot - mieszańce giną na poziomie zarodka; Sterylność mieszańców F1 - bezpłodność; Depresja - mieszańce F1 są żywotne i płodne F2 giną lub są bezpłodne.
Specjacja- to proces biologiczny, w wyniku którego powstają nowe gatunki organizmów. Zachodzi na skutek wytworzenia się bariery rozrodczej pomiędzy wyjściowymi populacjami, czyli zaistnieniu zjawiska, które uniemożliwia między nimi wymianę genów. Bariera taka powoduje, że nowo powstałe gatunki, mając teraz odrębne historie i brak wymiany genów, nagromadzają niezależnie swoiste zmiany w puli genowej, które w konsekwencji prowadzą do różnic morfologicznych, fizjologicznych i behawioralnych.
Specjacja allopatryczna, gdy populacje dzieli bariera geograficzna Przykładem bariery geograficznej może być oderwanie się masy lądowej w wyniku dryfu kontynentalnego, wypiętrzenie się pasma górskiego, lub przypadkowe zasiedlenie niedostępnej wyspy na morzu.
Specjacja sympatryczna, gdy populacje współwystępują (nie dzieli ich bariera geograficzna). Bariera reprodukcyjna może wtedy polegać na zapobieganiu parzenia się osobników (bariera pregamiczna), np. wskutek niekompatybilności narządów płciowych, bądź też uniemożliwiający rozwój prawidłowego organizmu z zygoty (bariera postgamiczna). W przypadku specjacji sympatrycznej bariera nie musi być kompletna.
Specjacja parapatryczna występuje gdy bariera ma charakter ekologiczny Np. różne okresy aktywności osobników, różne upodobania pokarmowe.
Liczba gatunków ZAREJESTROWANYCH na świecie - 2 120 000
Hipoteza Gai została wysunięta w 1987r. przez Jamesa Lovelocka, brytyjskiego pracownika NASA; Zasugerował on, że wszystkie istoty żyjące na Ziemi działają wspólnie, aby zachować na naszej planecie optymalne warunki do życia. Ziemia ma zdolność reagowania na zmiany panujących warunków, dostosowuje się do nich tak, by nadal mogło się rozwijać życie. Lovelock nazwał ten system Gaja, od imienia greckiej bogini uosabiającej Matkę Ziemię.
XII. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych - publikowana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) lista zagrożonych wyginięciem gatunków organizmów. Ukazała się po raz pierwszy w 1963 roku. Ostatnia edycja Czerwonej Księgi (rok 2008) zawiera spis 44838 gatunków (ponad 32 tysiące gatunków zwierząt, ponad 12 tysięcy gatunków roślin oraz 3 gatunki grzybów), z których 16928 jest zagrożonych wyginięciem. Większość z nich uzyskała status zagrożonych w wyniku działalności człowieka. (LC- najmniejszej troski, NT- bliskie zagrożenia, VU- narażone, EN- zagrożone, CR- krytycznie zagrożone, EW- wymarłe na wolności, EX- wymarłe).
Reintrodukcja - w biologii termin określający ponowne wprowadzenie na stare miejsca bytowania, rodzimych gatunków zwierząt i roślin, kiedyś tam żyjących, lecz wcześniej wytępionych. Reintrodukcja jest środkiem do restytucji gatunku, tj. odbudowania jego populacji. Udanym przykładem może być reintrodukcja żubra, który do roku 1925 został niemal wytępiony (w Polsce ostatni żyjący na wolności żubr padł w roku 1919). Gatunek odratowano dzięki osobnikom zachowanym w ogrodach zoologicznych.
Zadania ogrodu botanicznego - do najważniejszych zadań współczesnych ogrodów botanicznych, poza naukowymi i dydaktycznymi, należy szeroko obecnie pojmowana edukacja, zwłaszcza w dziedzinie ochrony przyrody, oraz aktywna ochrona gatunków zagrożonych i ginących (gatunek), szczególnie tzw. ochrona ex situ polegająca na uprawie gatunków zagrożonych w ogrodach botanicznych, co niejednokrotnie zabezpiecza istnienie gatunku, którego naturalne siedliska zostały zniszczone przez człowieka.
Zadania ogrodu zoologicznego - Ich zadania to obecnie hodowla oraz ochrona ginących i zagrożonych gatunków fauny. Te działania są równie istotne jak ochrona zwierząt i ich środowisk w naturze. Dla zwiększenia skuteczności ogrody zoologiczne łączą się w tzw. Światową Sieć ZOO. Szeroka współpraca międzynarodowa i skoordynowana hodowla, wymiana doświadczeń i zwierząt, prace badawcze i popularyzacja idei ochrony przyrody w społeczeństwie uważane są za podstawowe funkcje ogrodów zoologicznych w XXI wieku.
Zadania banków genów - Do zadania banku genów w szczególności należą: gromadzenie i ocena genotypów roślin zagrożonych erozją genetyczną, przechowywanie w stanie żywym zebranych materiałów i udostępnianie ich hodowcom oraz na cele naukowe, dokumentowanie zgromadzonych kolekcji i upowszechnianie danych.
XIII. Obszary chronione - większe lub mniejsze przestrzenie, na których cała przyroda lub jakiś jej składnik wyróżnia się wartościami naturalnymi lub estetycznymi; by zachować te wartości władze danego kraju, regionu lub innej jednostki administracyjnej wprowadziły specjalne zasady gospodarowania albo ograniczenia w użytkowaniu gruntów i prowadzeniu działalności gospodarczej lub innej.
Klasyfikację chronionych obszarów i obiektów można prowadzić biorąc pod uwagę różne kryteria. Najprostszym kryterium porządkującym jest kryterium chronologiczne, które pozwala wyróżnić:
1)chronione obszary:
a) tradycyjne: parki narodowe i rezerwaty przyrody b) powstałe w latach siedemdziesiątych XX wieku: parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu c) wprowadzone dopiero obowiązującą ustawą o ochronie przyrody: użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. 2) chronione obiekty: a) tradycyjne: pomniki przyrody b) wprowadzone dopiero obowiązującą ustawą o ochronie przyrody: stanowiska dokumentacyjne. Poza tą zasadniczą klasyfikacją, wynikającą z art. 13 ustawy o ochronie przyrody pozostają parki gminne, dawne parki podworskie, następnie parki wiejskie, które mogą być zaliczane zarówno do obszarów, jak i do obiektów, aczkolwiek więcej moim zdaniem argumentów przemawia za zaliczeniem ich do obszarów.
Obszary chronione można także klasyfikować ze względu na znaczenie dla systemu ochrony przyrody na: 1) tworzące krajowy system obszarów chronionych: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu 2) pozostałe.
Bioróżnorodność to rozmaitość form wśród organizmów a także cała zmienność na poziomie chromosomalnym, gatunkowym, ekosystematycznym. Definicja przyjęta przez Konwencję o biologicznej różnorodności brzmi natomiast następująco: Bioróżnorodność - jest to zróżnicowanie organizmów żywych, które występują na Ziemi oraz bliższych biogeograficznych jednostek. Oficjalna definicja bioróżnorodności określa ją jako różnorodność gatunkową wszystkich żywych organizmów, które występują na Ziemi, we wszystkich ekosystemach: morskich, lądowych, wodnych oraz w zespołach ekologicznych, do których organizmy żywe należą. Różnorodność może być zarówno wewnątrzgatunkowa jak i w obrębie ekosystemów.
Trzy poziomy rozpatrywania bioróżnorodności:
1) różnorodność w obrębie gatunku (wewnątrzgatunkowa) - mierzona różnicami genetycznymi pomiędzy osobnikami i populacjami
2) różnorodność gatunków (międzygatunkowa) - wyrażana poprzez zestawienie liczby i równomierności występowania gatunków 3) różnorodność zespołów lub ekosystemów mierzona liczbą różnych wielogatunkowych zbiorowisk.
Endemizm - występowanie niektórych roślin lub zwierząt tylko na pewnym określonym terenie.
Analiza luk: 1) sporządza się wstępna klasyfikacje istniejącej różnorodności biotycznej 2) nanosi się na mapę istniejący system obszarów chronionych i innego użytkowania gruntów 3) luki w systemie obszarów chronionych, gdzie elementy różnorodności biotycznej nie są dostatecznie chronione, zidentyfikuje się poprzez porównanie wyników z działań 1 i 2 4) wyznacza się priorytetowe działania, w celu wypełnienia luk, okresowo wykonuje się przegląd rezultatów podjętych działań, a w razie konieczności dokonuje się zmiany priorytetów.
Metoda reprezentacji - lista obszarowa najlepiej reprezentująca zasoby naturalne ziemi, które są obszarami o najwyższym priorytecie ochrony.
Ostateczny wpływ na ocenę obszaru ma: bogactwo gatunkowe, endemizm, unikalność taksonomiczna, niezwykle zjawiska ekologiczne lub ewolucyjne, rzadkość głównych typów siedliskowych w skali globalnej.
Metoda komplementarności - jest ściśle powiązana z metoda reprezentacji a polega na podziale interesującego nas obszaru na jednostki przestrzenne o określonych rozmiarach tak by tworzyły siatki. Celem jest stworzenie najbardziej oszczędnego przestrzennego systemu obszarów chronionych, poprzez identyfikacje najmniejszej grupy jednostek przestrzennych, w której występują gatunki.
Metody siedliskowe - podejściem alternatywnym do analizowania liczby gatunków i relacji miedzy nimi jest ustalenie priorytetów ochrony dla typów siedlisk. W celu sporządzenia listy siedlisk priorytetowych opracowano zestaw kryteriów z systemem punktacji dla każdego z nich. Tego typu metody zależą w dużej mierze od jakości informacji i możliwości dokładnego szacowania zmiennych jakościowych, takich jak zagrożenie. Projektowanie obszarów chronionych - najlepszy dla obszarów chronionych jest kształt kolisty, minimalizowane jest pole powierzchni obszarów bocznych, środek jest najdalej od krawędzi.
XIV. Organami administracji w zakresie ochrony przyrody są: Minister właściwy do spraw środowiska Minister właściwy do spraw środowiska wykonuje zadania naczelnego organu administracji państwowej w zakresie przyrody przy pomocy Głównego Konserwatora Przyrody. Wojewoda wykonuje zadania organu administracji rządowej w zakresie ochrony przyrody przy pomocy Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Organami opiniodawczo-doradczymi w zakresie ochrony przyrody są: Państwowa Rada Ochrony Przyrody, działająca przy ministrze właściwym do spraw środowiska Państwowa Rada Ochrony Przyrody wybiera ze swego grona przewodniczącego i dwóch jego zastępców oraz uchwala regulamin. W ramach Rady działają komisje problemowe, do których minister właściwy do spraw środowiska, na wniosek przewodniczącego Rady, może powołać także osoby spoza jej składu. W posiedzeniach Rady bierze udział Główny Konserwator Przyrody. Do zadań Państwowej Rady Ochrony Przyrody należy w szczególności: ocena stanu ochrony przyrody i wykorzystania obszarów chronionych do celów naukowych, opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody, przedstawianie wniosków i opinii w sprawach ochrony przyrody, opiniowanie programów badawczych w zakresie ochrony przyrody oraz popularyzowanie ochrony przyrody. Wojewódzka komisja ochrony przyrody, działająca przy wojewodzie Wojewódzka komisja ochrony przyrody wybiera ze swego grona przewodniczącego i zastępcę oraz uchwala regulamin. W posiedzeniach Komisji bierze udział wojewódzki konserwator przyrody. Do zadań wojewódzkiej komisji ochrony przyrody należy w szczególności: ocena stanu i potrzeb ochrony przyrody, przygotowywanie opinii i wniosków z zakresu ochrony przyrody, opiniowanie projektów aktów prawa miejscowego w zakresie ochrony przyrody wydawanych przez wojewodę, opiniowanie projektów inwestycji i programów wpływających na system obszarów chronionych, w tym regulacji rzek, melioracji bagien i dolin rzecznych.
Formy ochrony przyrody- park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, gatunkowa ochrona zwierząt, roślin i grzybów.
XV. Dyrektywa ptasia. Jej postanowienia dotyczą: 1) pod względem taksonomicznym - wszystkich gatunków ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim 2) pod względem rzeczowym: ptaków, ich jaj, gniazd oraz siedlisk 3) pod względem funkcjonalnym: ochrony, gospodarowania, regulowania liczebności oraz wykorzystania 4) pod względem terytorialnym: europejskich terytoriów państw członkowskich Unii, za wyjątkiem Grenlandii. Głównym celem tej Dyrektywy jest utrzymanie (lub dostosowanie) populacji gatunków ptaków na poziomie odpowiadającym wymaganiom ekologicznym, naukowym i kulturowym. Przy czym przy osiąganiu tego celu nakazuje ona uwzględnianie wymagań ekonomicznych i rekreacyjnych (pod tym ostatnim pojęciem kryje się przede wszystkim łowiectwo).
Dla skutecznej ochrony ptaków, Dyrektywa ta wykorzystuje następujące metody: 1) wprowadza szereg zakazów w stosunku do działań nakierowanych na ptaki 2) nakazuje ochronę siedlisk ptaków (to jest chyba najcenniejsze postanowienie tego aktu 3) ogranicza introdukcję gatunków obcych 4) ustala zasady i ograniczenia dotyczące gospodarczego i rekreacyjnego wykorzystania ptaków 5) postuluje wprowadzenie koniecznych zapisów w prawie krajowym 6) nakazuje kontrolę realizacji ochrony i
jej skutków, a w razie wykazanej przez tę kontrolę niskiej skuteczności działań ochronnych - modyfikowanie stosowanych metod.
Chociaż Dyrektywa Ptasia nakazuje ochronę wszystkich ptaków, różnicuje rygory ochronne w zależności od stanu populacji poszczególnych gatunków. Wskazuje zarówno taksony, które powinny być otoczone specjalnie troskliwą opieką, jak i takie, na które można pod pewnymi warunkami polować.
Dyrektywa siedliskowa. Podstawowym celem Dyrektywy Siedliskowej jest ochrona różnorodności biologicznej na obszarze państw członkowskich Unii Europejskiej. Zadanie to ma być realizowane poprzez: 1) ochronę siedlisk zagrożonych lub/i reprezentatywnych dla poszczególnych regionów biogeograficznych zjednoczonej Europy, 2) zachowanie roślin i zwierząt rzadkich i zagrożonych na terenie Wspólnoty, realizowaną poprzez ochronę gatunkową i/lub ochronę ich siedlisk. Tym dwu blokom tematycznym podporządkowana jest cała struktura wewnętrzna dyrektywy.
Zasady ochrony przyrody na obszarach Natura 2000. Ochrona obszaru w ramach sieci NATURA 2000 nie wyklucza jego gospodarczego wykorzystania. Jednakże każdy plan lub przedsięwzięcie, które może w istotny sposób oddziaływać na obiekt wchodzący w skład sieci, musi podlegać ocenie oddziaływania jego skutków na ochronę obiektu. Zgoda na działania szkodzące obiektowi może być wyrażona wyłącznie w określonych przypadkach i pod warunkiem zrekompensowania szkód w innym miejscu (w celu zapewnienia spójności sieci). Kraje członkowskie będą współfinansować ochronę obszarów NATURY 2000. Dyrektywa zawiera zasady tego finansowania. Będą do tego celu wykorzystywane różne narzędzia finansowe Unii. Stan chronionych siedlisk i gatunków, a także sytuacja na obszarach wchodzących w skład sieci, muszą być monitorowane. Dyrektywa przewiduje również procedurę rezygnacji z uznawania danego obszaru za ostoję wchodzącą w skład sieci, jeśli na skutek naturalnych procesów utraci chronione wartości.
Procedura tworzenia obszarów Natura 2000. Każdy kraj sam przygotowuje propozycję sieci na jego terytorium. Wyznaczanie OSO następuje na podstawie Dyrektywy Ptasiej, a ustalanie listy proponowanych SOO następuje na podstawie kryteriów określonych w załączniku III do Dyrektywy Siedliskowej. Ważne jest to, iż kryteria te mają wyłącznie charakter przyrodniczy - ocenia się więc stan obszaru, zagrożenia, stopień izolacji, wartość dla zachowania gatunku lub typu siedliska w skali globalnej itp. W tym przypadku jakiekolwiek uwarunkowania ekonomiczne nie są brane pod uwagę. Potrzeba ochrony przyrody została uznana za nadrzędną. Komisja Unii Europejskiej, w porozumieniu z zainteresowanymi krajami, ustala ostateczną listę obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW), które wejdą w skład sieci. Dla zatwierdzonych elementów sieci opracowuje się priorytety ochrony, ustala konieczne działania ochronne, a w miarę potrzeby także tworzy palny ochrony. Wyznaczaniu obszarów do ochrony, a następnie ustalaniu zasad ochrony, powinny towarzyszyć konsultacje społeczne. Kraje są odpowiedzialne za zachowanie na obszarach wchodzących w skład sieci chronionych walorów w stanie niepogorszonym.
O utworzeniu zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, użytku ekologicznego, pomnika przyrody oraz stanowiska dokumentacyjnego decyduje odpowiedni wojewoda lub rada gminy.