EGZAMIN Z LEKSYKOLOGII I LEKSYKOGRAFII - OPRACOWANIE ZAGADNIEŃ

1. Przedmiot leksykologii. Leksykologia a leksykografia. Stosunek leksykologii do innych działów językoznawstwa. Pojęcie systemu otwartego i zamkniętego.

Leksykologia - to nauka o słownictwie; bada znaczenie wyrazów i ich użycie. Jest teoretyczną podstawą leksykografii.

Leksykografia - nauka zajmująca się metodami i techniką opracowywania słowników.

Słownik językowy a encyklopedia - słownik językowy to zbiór wyrazów ułożonych wg pewnej zasady i objaśnionych pod względem znaczeniowym. Zawiera niespecjalistyczne znaczenia językowe. Encyklopedia to także zbiór wyrazów, różni się jednak od słownika tym, ze podaje informacje o desygnacie.

System językowy - - zbiór wszystkich znaków językowych oraz reguł ich łączenia. Najbardziej znanymi zbiorami jednostek językowych są słowniki, a zbiorami reguł - gramatyki. Systemy znaków mogą być zamknięte i otwarte.

Zamknięty system znaków to taki zbiór znaków, do którego nie można dodać ani od którego nie można odjąć żadnego elementu (np. system ulicznych świateł ostrzegawczych).

Otwarty system znaków to zbiór znaków, w którym dodanie lub usunięcie jakiegoś elementu nie narusza jego wartości. Najbardziej złożonym otwartym systemem znaków jest system językowy.

2. Działy leksykologii i związki z innymi dyscyplinami.

DZIAŁY LEKSYKOLOGII:

• Semantyka - nauka o znaczeniu i zmianach znaczeń wyrazów.

• Semazjologia - dział leksykologii dążący do wyjaśnień znaczeń znaku językowego.

• Onomazjologia - dział językoznawstwa badający znaczenia wyrazów, przeprowadzający analizę semantyczną od znaczenia do formy.

• Statystyka leksykalna - bada frekwencję elementów leksykalnych

• Stylistyka leksykalna - bada jaką funkcję pełni leksyka w strukturach stylistycznych

• Socjolingwistyka leksykalna - bada opozycję jednostek leksykalnych zdeterminowanych socjalnie.

• Geografia leksykalna - bada różnice terytorialne między jednostkami leksykalnymi (chaber = modrak = bławatek)

• Frazeologia - opisuje ustabilizowanie związków wyrazowych

• Frazematyka - frazeologia nadawcy; jednostką jest frazem; bada co nadawca chciał przekazać odbiorcy

• Neologia - bada proces tworzenia się nowych elementów leksykalnych i powstawanie nowych znaczeń (Neologizmy i Neosemantyzmy)

• Paremiologia - nauka o przysłowiach; zajmuje się pochodzeniem, porównywaniem i sensem przysłów

Działy językoznawstwa:

• Typologiczne

• Porównawcze

• Genetyczne

• Ogólne

• Kontrastywne (Konfrontatywne)

• Teoretyczne

• Praktyczne

Językoznawstwo teoretyczne

Dyscypliny opisujące jeden Dyscypliny opisujące kilka

system językowy systemów językowych

*fonetyka *stylistyka językoznawcza

*fonologia *geografia lingwistyczna

*morfologia *dialektologia

*składnia *gramatyka historyczna

*leksykologia *etymologia

*onomastyka *leksykografia

*frazeologia

Językoznawstwo praktyczne

Językoznawstwo normatywne Logopedia Dydaktyka języka polskiego Translatoryka

Tyfloglottodydaktyka Dydaktyka glottodydaktyczna

3. Stosunek leksykologii do innych dziedzin językoznawstwa. Leksykologia a gramatyka, frazeologia i semantyka.

1. Leksykologia a gramatyka:

Wyraz ma stronę dźwiękową i znaczeniową. Znaczenie może być leksykalne lub gramatyczne.

Słowoformy - formy wyrazu jakie przybiera on w zależności od znaczenia gramatycznego.

Znaczenie gramatyczne zachodzi na znaczenie leksykalne.

Morfemy - najmniejsze cząstki językowe mające znaczenie lub pełniące funkcje strukturalne.

Aspekty interesujące leksykologię:

• wydzielanie i charakterystyka warstw

• lekty - rózne odmiany języka ogólnego (np. socjolekty - słownictwo środowiskowe; idiolekty - słownictwo indywidualne)

• różnica między słownictwem języka pisanego i mówionego

• zróżnicowanie stylistyczne warstw leksykalnych

• podział na słownictwo rodzime i zapożyczone

• synonimy i antonimy

2. Leksykologia a składnia:

Składnie interesuje funkcja elementu w zdaniu.

3. Leksykologia a semantyka:

Grupy semantyczne

• od formy do znaczenia

• od znaczenia do formy

4. Wyraz jako znak językowy. Wyraz tekstowy a leksem.

Wyraz - najmniejsza, względnie samodzielna jednostka językowa zdolna do spełniania jakichś funkcji składniowych. Może samodzielnie lub w połączeniu z innym wyrazem tworzyć człon wypowiedzenia.

Leksem - to wyraz jako abstrakcyjna jednostka systemu znaczeniowego słownika. Ma znaczenie leksykalne i zespół funkcji gramatycznych. W tekście reprezentują go słowoformy.

PIES (Leksem)

/ | \

PSA PIES PSU (<- Wyrazy tekstowe)

Wyraz tekstowy - forma językowa realizująca dany leksem w procesie mówienia.

Znaczenia wyrazu:

• Etymologiczne - wskazuje na pierwotne znaczenie wyrazu

• Przenośne - wskazuje na metaforyczne znaczenie wyrazów

• Właściwe - wskazuje na realne znaczenie wyrazu

• Leksykalne - wskazuje na znaczenie wyrazu rozumianego jako element systemu językowego

• Kontekstowe - występuje wyłącznie podczas mówienia

• Strukturalne - wskazuje na odwołanie do wyrazu podstawowego (np. pisarz - ktoś kto pisze)

5. Typy klasyfikacji leksemów: morfologiczna (Z. Saloni), semantyczna (T. Milewski) i funkcjonalna (R. Laskowski)

MORFOLOGICZNIE LEKSEMY DZIELIMY NA: (Z. Saloni)

ODMIENNE

• przez przypadek

• przez rodzaj

/ przez liczbę (przymiotniki)

/ nie przez liczbę (liczebniki)

• nie przez rodzaj (rzeczowniki)

• nie przez przypadek

• przez osobę (czasownik właściwy)

• nie przez osobę (czasownik niewłaściwy)

NIEODMIENNE

- wykrzykniki

- spójniki

- partykuły

- przyimki

SEMANTYCZNIE LEKSEMY DZIELIMY NA: (T. Milewski)

AUTOSEMANTYCZNE

• symboliczne

• nazywające

/ czasownik

/ rzeczownik

/ przymiotnik

/ przysłówek

• wskazujące (zaimek)

• szeregujące (liczebnik)

• ekspresywne (wykrzyknik)

SYNSEMANTYCZNE (nie mające samodzielnego znaczenia)

• przyimki

• partykuły

FUNKCJONALNIE LEKSEMY DZIELIMY NA: (R. Laskowski)

ASYNTAGMATYCZNE (nie wchodzą w żadne związki składniowe i tworzą samodzielnie wypowiedzenia)

• wykrzykniki

• dopowiedzenia

SYNTAGMATYCZNE (wchodzą w związki składniowe)

6. Wyraz a idiom, przysłowie, zdanie. Leksem a jednostka leksykalna.

I) Wyraz a idiom:

Idiom - dwu lub wiecej wyrazowa konstrukcja językowa, której znaczenia nie da się wyprowadzić ze znaczeń części składowych tej konstrukcji.

„z dwojga złego” - 3 leksemy ale 1 wyraz tekstowy

Miejsca walencyjne (elementy substytucyjne) - miejsca podstawienia; np. zamiast zaimka można wstawić rzeczownik.

KRYTERIA WYRÓŻNIANIA IDIOMU:

• konstrukcja dwu lub kilku wyrazowa

• znaczenia całości nie da się wyprowadzić z poszczególnych elementów

• wyrażenia są syntaktyczne (składniowe)

II) Wyraz a przysłowie:

„Kruk krukowi oka nie wykole” / „Nie taki diabeł straszny jak go malują”

Wyrazy w przysłowiu mają stały porządek uświęcony tradycją!!

Różnica polega na tym, że elementy leksykalne można budować, a przysłów używa się jako elementów stałych!

III) Wyraz a zdanie:

Wyraz:

• funkcje realnoznaczeniowe - pisałem - dot. funkcji pisania; wykonawca to mężczyzna

• funkcje formalne - pisałem - orzeczenie proste, tryb oznajmujący, czas przeszły

Morfem „m” jest wyznacznikiem funkcji formalnej, wyznacza zgodę między podmiotem a orzeczeniem.

Morfem

• główny (z przewagą elementu semantycznego)

• poboczny

Przykłady:

Szkoła podstawowa = podstawówka

Mur z betonu = betonowy mur

Lubię czytać = lubię czytanie

Wyraz to jednostka pośrednia. Nadrzędna wobec morfemu, podrzędna wobec zdania!

IV) Wyraz a jednostka leksykalna

Jednostka leksykalna - ciąg niepodzielny semantycznie (np. „dziadek do orzechów”). Reprezentowana jest w tekście przez różne formy leksykalne. Wyznacza miejsca walencyjne dla elementów klas niezamknietych.

Miejsca walencyjne - puste miejsca które wypełnia się rzeczownikiem [np. powiadomić (kogoś o czymś)]

7. Semantyka. Główne językoznawcze koncepcje znaczenia. Koncepcja semantyki pól wyrazowych: pole paradygmatyczne i syntagmatyczne.

Semantyka - bada znaczenie, związek miedzy znaczeniem, a formą; znaczeniem aktualnym i kontekstowym; bada zmiany zachodzące w wyrazach.

Język semantyczny - język służący do opisywania zjawisk.

ZNACZENIE:

• Teoria asocjacyjna - wzięła się ze szkoły psychologicznej; zjawisko psychiczne poznawane za pomocą zmysłów. Wyjaśnienie korelacji brzmienia i znaczenia wyrazu. Znaczenie to brzmienie kojarzone ze słowem.

• Sposób użycia wyrazu - znaczenie jest dane wtedy jeśli wiemy jak i w jakich okolicznościach go używać. Znaczenie to reakcja na znak językowy, który jest bodźcem.

Schemat Bloomfielda:

S -> s -> r -> R

S - bodziec pozajęzykowy (widok jabłka)

s - bodziec językowy (prośba o jabłko)

R - reakcja pozajęzykowa (podanie jabłka)

r - reakcja językowa (akceptacja prośby)

• Teoria relatywistyczna - ta teoria mówi, ze znaczenie wyrazu to relacja wyrazu do:

• rzeczywistości - odesłanie świadomości do desygnatu

• pojęcia - odesłanie świadomości do treści symbolizowanej przez wyraz

• całego systemu leksykalnego - wyraz należy rozpatrywać w otoczeniu innych wyrazów, a nie pojedynczo

• ludzkiej działalności

8. Semantyka strukturalna i składnikowa analiza znaczeń : sem, semem, semantem itd.

Semantyka strukturalna - składnikowa analiza znaczeń; znaczenie stanowi strukturę, którą możemy rozłożyć na mniejsze elementy znaczeniowe.

Sem - najmniejsza jednostka w planie treści; cecha semantyczna; składnik semantyczny

Semem - w planie wyrażania odpowiada leksemowi; podaje się w kolumnie, próbuje się ustalić inwentarze w danym języku.

Semantem to zespół semów specyficznych, np. w polu znaczeniowym „wydawanie głosu” za sem ogólny (klasem) uznalibyśmy [wydawanie głosu], zaś semantem wyrazu piać tworzą dwa pozostałe semy, które odróżniają go od innych należących do tego pola, np. szczekać, szeptać.

Archisem - sem powtarzający się we wszystkich sememach. (np. człowiek)

9. Założenia ogólne teorii pól. Pole paradygmatyczne ( parataktyczne) i syntaktyczne.
   (syntagmatyczne). Składnikowa analiza wybranych pól wyrazowych. Hiponimy i hiperonimy.

ZAŁOŻENIA OGÓLNE TEORII PÓL WYRAZOWYCH:

• Związek między wyrazami podobnymi wyznacza pole parataktyczne / paradygmatyczne

• Związek między wyrazami stycznymi wyznacza pole syntaktyczne / syntagmatyczne

• Pola znaczeniowe - są skorelowane z istniejącymi ponad językiem polami pojęciowymi, które są charakterystyczne dla danej kultury czy języka.

• Pola semantyczne - jest wzorcem uporządkowania wg jakiegoś kryterium.

• Znaczenie wyrazu poznajemy przez odizolowanie go od innych wyrazów.

• Często w polu znaczeniowym jest hiperonim (wyraz o znaczeniu ogólnym, szerszym i nadrzędnym w stosunku do innych, np. słowo "drzewo" jest hiperonimem dla słów "świerk", "brzoza") i hiponim (słowo o węższym znaczeniu od słowa podstawowego, np. hiponimem słowa "drzewo" są słowa "buk", "świerk")

• Punktem wyjścia była wspólna koncepcja. Leksem nie był izolowany - był częścią wspólną.

• Pole Porzyga jest polem wciągającym (rozszerza wyrazy), a pole Triera jest podziałem na jednostki wyrazu

• Pole Triera jest zamknięte (zmiany zachodzą wewnątrz pola), a pole Porzyga może być rozbudowane, łączyć się, tworzyć metafory.

10. Synonimy i ich typy.

Synonimia - relacja implikacji dwustronnej miedzy znaczeniami wyrazów. (Wyrazy są synonimami jeśli znaczenie A implikuje znaczenie B i odwrotnie)

RÓŻNICE GRAMATYCZNE SYNONIMÓW:

• rodzice = ojciec i matka

• zięć = mąż córki

• korzystać z czegoś = używać

RÓŻNICE PRAGMATYCZNE SYNONIMÓW:

• stylistyczne

• pieniądze = forsa

• prowadzić badania = badać

• dokonywać odkrycia = odkrywać

• dokonać włamania = włamać się

• socjalne

• sprzedać = opchnąć

• szkoła = buda

• terytorialne

• chabry = modraki = bławatki

• ziemniaki = pyry

• chronologiczne

• teściowa = świekra

• szef = pryncypał

• indywidualne właściwości słownictwa

• mam dość = mam dosyć

• koniec = basta

• emocjonalne

• komunista = komuch

Synonimami mogą być Związki frazeologiczne:

• kopnąć w kalendarz = odwalić kitę

Synonimia - to hiponimia symetryczna. Jeśli A jest hiponimem B to A i B są synonimami.

• śmierć jest hiponimem zgonu a zgon hiponimem śmierci czyli śmierć i zgon to synonimy

Synonimy (Skorupka) - treści znaczeniowe słów nakładają się całkowicie. Synonimy to nie tylko wyrazy bliskoznaczne, ale także związki frazeologiczne, których zakresy zachodzą na siebie częściowo lub całkowicie.

* samolot = aeroplan * lingwistyka = językoznawstwo

PODZIAŁ SYNONIMÓW WG. STANISŁAWA SKORUPKI:

• synonimy bliskoznaczne właściwe

• synonimy bliższe - wyrazy, których treść i zakres pokrywa się w znacznej mierze

/ stracić cierpliwość - utracić cierpliwość

• synonimy dalsze - treść i zakres pokrywają się tylko częściowo

/ stracić - przegrać

• synonimy pozorne - treści się nie pokrywają, ale zakresy mogą na siebie zachodzić

/ wojskowy - wojenny

/ dziecięcy - dziecinny

• synonimy rzekome - wyrazy, które łączy jakaś cecha za zakresy mogą na siebie nachodzić.

/ (deszcz/ śnieg/ grad) - opady

• wyrazy jednoznaczne - treść i zakres pokrywają się całkowicie (np. Tyfus = Dur brzuszny)

Paronimy - wyrazy mające odmienną etymologię ale zbliżone do siebie znaczeniowo.

Synonimy:

• wspólnordzenne

/ mądro - mądrala

• różnordzenne

/ deszczyk - kapuśniaczek

11. Antonimy i ich rodzaje.

Antonimia -wyrażanie przeciwnych postaw za pomocą dwóch różnych wyrazów.

3 RODZAJE ANTONIMÓW:

• antonimy właściwe - polegają na stopniowaniu

/ wysoki - niski / lepszy - gorszy

• wyrazy o znaczeniach komplementarnych - zaprzeczenie jednego wyrazu powoduje potwierdzenie drugiego

/ Jerzy nie jest żonaty = Jerzy jest kawalerem

• konwersja zachodząca między dwoma jednostkami leksykalnymi

/ Jurek ożenił się z Krysią = Krysia wyszła za mąż za Jurka

Antonimy:

• jednordzenne

/ szlachetny - nieszlachetny

/ symetryczny - niesymetryczny

/ racjonalny - irracjonalny

• różnordzenne

/ wysoki - niski

/ mądry - głupi

12. Homonimia i polisemia, czyli od znaczenia do formy i od formy do znaczenia.

Homonimia - polega na wyrażaniu jednego znaczenia za pomocą wielu wyrazów.

KRYTERIA WYRÓŻNIANIA HOMONIMÓW:

• różna sfera łączliwości leksykalnej ma świadczyć o homonimii

* zabić - zamordować / zamknąć coś

• odmienna łączliwość frazeologiczna

• odmienność morfologiczna - zdolność tworzenia różnych ciągów słowotwórczych (derywatów)

• homonimy mają odmienne synonimy i antonimy

Homonimia składniowa - wynika ze związków składniowych w zdaniu..

/ zaproszenie przyjaciela - przyjaciel zaprosił nas / my zaprosiliśmy przyjaciela

Polisemia - wieloznaczność wyrazów lub zdań.

Wyrazy polisemiczne - to wyraz, który ma 2 lub więcej znaczeń. Większość wyrazów w języku polskim jest polisemicznych.

STRUKTURY ZNACZENIOWE WYRAZU:

• Radialna - ze znaczenia podstawowego wynikają inne, nie powiązane ze sobą

/ balon

1. zabawka

2. naczynie do wina

3. statek powietrzny

• Łańcuchowa - kolejne pojęcie wynika z poprzedniego

/ bawełna -> roślina -> włókna tej rośliny -> przędza z tego włókna

• Mieszana - połaczenie struktur radialnej i łańcuchowej

13. Sposoby odróżnienia homonimów od wyrazów polisemicznych. Rodzaje homonimów.

KRYTERIA ROZRÓŻNIANIA HOMONIMÓW I POLISEMÓW:

• GENETYCZNE - od czego pochodzą wyrazy
  W polisemii pochodzą z jednego źródła, np. z jednego języka;
  W homonimii pochodzą z różnych źródeł, języków, np. bal - z niem i z fr.;

• WSPÓLNOTY ZNACZENIA - to, co uważamy za polisemię, powinno mieć wspólną część znaczeniową
  
  zamek - może to być polisemia i homonimia
  I ZAMEK - budowla warowna
  II ZAMEK
  1. w drzwiach
  2. suwak, zamek błyskawiczny

• homonimia, bo wspólna geneza - zamek, jako budowla warowna, miał być zamknięty, tak jak zamek w drzwiach służący do zamykania; ale są to 2 odrębne słowa
  polisemia - zamek w drzwiach, zamek błyskawiczny; różne znaczenia jednego wyrazu

HOMONIMY:

• homonimy homogeniczne - powstają na skutek usamodzielnienia się poszczególnych wyrazów polisemicznych

/ pokój

1. czas bez wojen

2. pomieszczenie

3. odpoczynek

• homonimy heterogeniczne - powstają w wyniku przypadkowej zbieżności brzmieniowej różnych etymologicznie wyrazów

/ dur

1. nazwa choroby

2. nazwa terminu muzycznego

/ kosztować

1. cena

2. smakować potrawy

HOMONIMY:

• Systemowe - tkwią w systemie

• Kontekstowe - funkcjonują w danym kontekście

HOMONIMY:

• Całkowite - ma miejsce gdy dwa wyrazy zbieżne są w każdej z form

• Częściowe - mam miejsce gdy dwa wyrazy nie są zbieżne w każdej z form

• Homofony - różnią się pisownią i znaczeniem ale brzmią identycznie

/ buk - Bóg

/ może - morze

• Homogramy - różnią się brzmieniem, pochodzeniem i znaczeniem, ale pisownia jest identyczna

• Homoformy - brzmią tak samo tylko w niektórych formach

/ piła - czynność / przedmiot

14. Eufemizmy jako przejaw tabu językowego.

Tabu - to zakaz stykania się z czymś, wyrażania pewnych myśli. Etymologicznie jest związane z czasownikiem nazywać, czynić świętym. Tabu jako zakaz językowy generuje eufemizmy, które pojawiają się w języku ze względu na cenzurę.

Tabu może odnosić się do:

• wierzeń religijnych, magii, strachu

• przyzwoitości, skromności

• delikatności, uprzejmości, współczucia

• roztropności, przezorności, megalomanii, sprytu

15. Dziedziny występowania eufemizmów i językowe sposoby ich realizacji.

Eufemizm - złagodzenie określenia (w rzeczy mocno-w sposobie łagodnie). Pozwala na grzeczne wypowiadanie się. Stanowi językową realizację zjawiska tabu.

Kakofemizm - nadanie nazwy pogardliwej miłym osobom / zdarzeniom, by uzyskać negatywny wydźwięk.

DZIEDZINY WYSTĘPOWANIA EUFEMIZMÓW:

2. Wierzenia religijne

• nazwy Boga, Madonny, Chrystusa

• nazwy Diabła

3. Nazwy niebezpiecznych zwierząt.

4. Choroby.

• ogólne nazwy chorób

• nazwy chorób śmiertelnych

• nazwy chorób wenerycznych

• określenia związane z leczeniem

5. Śmierć i zjawiska z nią związane.

• umieranie

• śmierć gwałtowna

• wyobrażenia śmierci

• samobójstwo

• trumna

• cmentarz

• pogrzeb

6. Wady, nałogi i przywary ludzkie.

• głupota

• kłamstwo

• skąpstwo

• nuda

• złe wychowanie

• nieuczciwość

• narkotyki

• pijaństwo

• palenie papierosów

7. Cechy fizyczne człowieka.

• wiek

• łysina

• chudość

• grubość

• wzrost

• kalectwo

• brzydota

8. Status finansowy.

• płacenie

• nazwy pieniędzy

• dług i wyłudzanie pieniędzy

• bogactwo i ubóstwo

9. Etykieta językowa.

• formy zwracania się

• tryb rozkazujący

10. Przewinienia i kary.

• kradzież

• łapownictwo

• nazwy policjanta, donosiciela

• podsłuch

• przesłuchanie, aresztowanie

• więzienie

11. Połajanki, przekleństwa, wyzwiska.

• kląć

• przekleństwa

12. Nazwy części ciała.

• pośladki

• piersi

• narządy płciowe

13. Nazwy części garderoby.

14. Nagość.

15. Nazwy czynności fizjologicznych.

• wydalanie

• ciąża

• aborcja

16. Życie seksualne

• prostytucja

• kochankowie

• zdrada

• homoseksualizm

17. Polityka i dyplomacja.

• wojsko, wojna

• problemy rasowe

JĘZYKOWE SPOSOBY REALIZACJI EUFEMIZMÓW:

1. Środki fonologiczne

• ucięcie

• metateza - zamiana głosek

• substytucja - podstawienie

• aluzja fonetyczna

• zmiana sposobu wymawiania

1. Środki morfologiczne

1. Środki fleksyjne

• stopniowanie przymiotników

• zamiana liczby pojedynczej na mnogą

• zmiana trybu rozkazującego na przypuszczający lub oznajmujący

• zmiana rodzaju fleksyjnego

2. Środki słowotwórcze

• zdrobnienia

• zgrubienia

• prefiksacja

• odrzucenie prefiksu

• zmiana członu w złożeniu

• skróty i skrótowce

• neologizmy

1. Środki leksykalne

• synonimy

• antonimy

• hiperonimy - mała treść ale szeroki zakres

• zapożyczenia

1. Środki semantyczne

• metafora

• metonimia

• peryfraza

• antonomazja

• litota

• ironia

• aposjopeza

• aluzja

• niedomówienie

1. Środki na poziomie wypowiedzenia i tekstu

• fraza „ty już wiesz co”

• zaznaczenie użycia eufemizmu

• formy przepraszające

1. Graficzne środki eufemizowania

• wielokropek

• cudzysłów

1. Zabiegi metajęzykowe

2. Środki suprasegmentalne - związane z akcentem i intonacją

16. Detabuizacja w graffiti i w mass mediach.

Detabuizacja - to proces sekularyzacji językowej poprzez odarcie z tajemniczości, świętości języka. Do detabuizacji należy też zaliczyć bezpośrednie wprowadzanie wulgaryzmów do języka, zamiast używania eufemizmów. Proces detabuizacji prowadzi do zubożenia materiału słownego człowieka, ponieważ eufemizm przestaje być potrzebny, jeśli w obiegu funkcjonuje forma tabu.

Zjawisko detabuizacji w mediach i graffiti jest związane z obowiązującą formą wolności słownej i językowej. Należy jednak pamiętać o roli jaką pełni tabu, ponieważ niektóre zwroty językowe funkcjonują po to by nie zostać nigdy wypowiedziane w swojej formie pierwotnej.

17. Frazeologia i frazematyka. Podstawowe pojęcia.

Związki frazeologiczne - to utarte tradycyjne połączenia wyrazowe odtwarzane w całości tak samo jak pojedyncze wyrazy danego języka.

PODZIAŁ ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH:

1. ze względu na strukturę (Stanisław Skorupka)

• wyrażenia - ich główne słowa to rzeczowniki i przymiotniki

• pięta Achillesa

• niebieskie migdały

• zwroty - ich głównym słowem jest czasownik

• udawać Greka

• wyczuć pismo nosem

• frazy - mają postać zdania i mogą funkcjonować osobno

• przyszła koza do woza

• wyszło szydło z worka

2. ze względu na funkcje składniowe (Andrzej Lewicki)

• frazy - pełnią funkcję zdań

• klamka zapadła

• zwroty - pełnią funkcję czasowników

• siedzieć na walizkach

• wyrażenia rzeczownikowe - przystosowane do pełnienia funkcji rzeczownika

• pies ogrodnika

• wyrażenia określające - związki frazeologiczne określające rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki

• chcąc nie chcąc

• jak makiem zasiał

• wskaźniki frazeologiczne - pełnia role pomocnicze

• w związku z czymś

• wręcz przeciwnie

FRAZEOLOGIZMY:

• stałe - nie można w nie ingerować

• 5 koło u wozu

• Z próżnego i Salomon nie naleje

• łączliwe - można je modyfikować

• blady jak ściana

• biały jak sciana

FRAZEOLOGIZMY:

• idiomy - ich znaczenie całkowicie odbiega od znaczeń wyrazów wchodzących w ich skład

* drzeć koty

• frazemy - jeden z wyrazów ma znaczenie tradycyjne, a drugi przenośne; znaczenie mieści się w zakresie wyrazu dominującego semantycznie

• leje jak z cebra

• czarna rozpacz

Frazematyka - frazeologia nadawcy. Implikuje istnienie odbiorcy.

Frazem - względnie trwała forma językowa, która w danej sytuacji wyraża jakąś treść. Może to być zwrot lub wyrażenie odtwarzane przez różnych nadawców w tej samej funkcji i tym samym znaczeniu.

FORMY JĘZYKOWE UWAŻANE ZA FRAZEM:

• związki frazeologiczne

• przysłowia

• cytaty

• sentencje

• zwroty wykrzyknikowe

18. Związki frazeologiczne i ich modyfikacje.

MODYFIKACJE ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH:

• Innowacja językowa - wprowadzenie do języka nowych elementów.

• Innowacja frazeologiczna - zmiany lub nowości we frazeologizmach

• Innowacja wymieniająca - wymienia jeden z komponentów frazeologizmu

• Innowacja regulująca - niewłaściwa forma gramatyczna komponentu

• Innowacja skracająca - pominięcie komponentu frazeologizmu.

19. Zmiany w leksyce końca XX i początku XXI wieku.

ZMIANY LEKSYKALNE ZACHODZĄ:

• wskutek derywacji słowotwórczej

• na drodze zapożyczeń z innych języków

• na skutek zmian semantycznych istniejących wyrazów

Język współczesnej młodzieży:

• 7-14 lat - grupa I

• 14-16 lat - grupa II

• 16 - 19 lat - grupa III

• 19 - 25 lat - grupa IV

Polszczyzna konsumpcyjna - język postawy „mieć”

• „posiadanie, a nie bycie”

• „musisz to mieć”

• hiperkonsumpcja

• wyrazy związane z handlem

• hrematonimy - podgrupa nazw własnych oznaczających wytwory ręki lub myśli ludzkiej; są tworzone na potrzeby branż

• czasowniki - mieć, posiadać, kupić

• przymiotniki wartościujące - nowe, wyjątkowe

• przysłówki - absolutnie, dogłębnie, zdecydowanie

Gwara - odmiana językowa odnosząca się do danego regionu bądź środowiska.

Język narodowy (wg A. Markowskiego):

1. odmiana ogólna

1. obiegowa (użytkowa)

• standardowa - obejmuje słowa, których można użyć w każdej sytuacji i w stosunku do każdego rozmówcy

• potoczna - obejmuje słownictwo, które można stosować wyłącznie w sytuacjach nieoficjalnych

2. kulturalna

• style funkcjonalne

• publicystyczny

• naukowy

• dziennikarski

• retoryczny

• urzędowy

• potoczny

2. odmiany o ograniczonym zasiegu

• terytorialnym

• dialekty gwary

• regionalizmy

• środowiskowym

• socjolekty

• zawodowym

• profesjolekty

3 odmiany gwary:

• konsekwentna gwara

• odmiana mieszana

• polszczyzna ogólna

20. Karnawalizacja i rytualizacja języka. Zmiany w zachowaniach językowych.

Karnawalizacja - termin literaturoznawczy odwołujący się do ludowej kultury śmiechu i karnawału, oznaczający zawieszenie lub zakwestionowanie normalnie rządzących światem praz i oficjalnych hierarchii w ramach utworu literackiego.

CECHY KARNAWALIZACJI:

• wytworzenie w swiecie karnawału odrębnych, specyficznych praw tylko dla niego.

• Stworzenie „świata na opak”

• Profanacja i bluźnierstwo

• Swoboda i równość

CECHY JĘZYKA SKARNAWALIZOWANEGO:

• przekleństwa

• pochwały i obelgi

• zaklęcia i klątwy

• zwroty „całować w dupę” / „wypruć flaki”

• przekleństwa i zwroty w odwołaniu do diabła

Rytualizacja - proces, w którym określone zachowania stają się rytualne.

Rytuał - sekwencja zachowań o znaczeniu symbolicznym.

Wykładniki rytualizacji tekstu:

1) wymiar sakralizacyjny - tekst się sakralizuje w związku z postawą nadawcy i odbiorcy zjednoczonych wiarą w moc sacrum.

2) automatyzacja zachowań językowych wpisanych w reguły gatunku

Przejawy rytualizacji we współczesnym języku religijnym:

• Mistrz z Nazaretu / Dobra Nowina

• szyk przestawny

• papieskie orędzie

• Chrystusowy Krzyż

• czasowniki

• ubogacać

• dzierżyć

• metafora życia jako drogi

• manieryzmy stylistyczne

21. Sposoby wzbogacania słownictwa.

SPOSOBY WZBOGACANIA SŁOWNICTWA:

a) Derywacja-to proces tworzenia nowych wyrazów za pomocą formantów (przedrostków, przyrostków),
b) Wyrazy o znaczeniu przenośnym - powstają przez przenoszenie cechy jednego wyrazu na drugi, np. bieg pocisku-zestawienie realne, bieg sprawy-znaczenie przenośne. Wyrazy o znaczeniu przenośnym wzbogacają słownictwo nie tylko poprzez zwiększenie liczby słów, ale przede wszystkim liczby ich znaczeń (np. złote ręce, kamienne serce).
c) Zapożyczenia - wyrazy przyjęte bezpośrednio z jakiegoś języka, np.

• z języka niemieckiego druk, ratusz,

• z łaciny egzamin, audycja,

• z języka angielskiego koks, brydż,

Zapożyczenia wzbogacają słownictwo, jeżeli nie mają odpowiedników polskich, np. arogancki.

d) Kompozycja - to łączenie w całość dwu lub więcej wyrazów bądź ich tematów. Zależnie od sposobu ich połączenia rozróżniamy trzy typy wyrazów złożonych: zestawienia, zrosty, złożenia.
* zestawienia - stanowią nazwę przedmiotu lub pojęcia, np. maszyna do pisania, wieczne pióro,

czarna jagoda

* zrosty - zespolenie dwu lub więcej wyrazów pisanych łącznie i traktowanych jako jeden wyraz pod względem akcentu, np. Wielkanoc, lekceważyć, dotychczas, widzimisię

* złożenia - zespolenie członów wyrazowych za pomocą formantu "o" "i", "y", np. białogłowa, listopad, lekkomyślny, samochód, pucybut .
e) Skrótowce - to wyrazy utworzone przez połączenie liter lub sylab wyrazów stanowiących skracaną nazwę. Skrótowiec zastępuje całą grupę wyrazów i może podlegać normalnej odmianie.

Rozróżniamy następujące rodzaje skrótowców:
* literowce (czytamy nazwy liter, np. PKO=Pekao, PKP=Pekape)
* głoskowce (czytamy nazwę głosek, np. ZUS=Zus, PAN=Pan),
* sylabowce (grupowce, np. Pafawag, żelbet=żelazo-beton, czytamy sylaby lub grupy liter skróconych wyrazów)
* skrótowce mieszane (czytamy nazwy liter, głosek-sylab, np. CPLiA=Cepelia, CEZAS=Cezas).
f) Neologizmy - to wyrazy, wyrażenia nowo utworzone w danym języku. Powstają one z konieczności nazwania nowych przedmiotów i pojęć, powstających wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej społeczeństwa.
g) Słownictwo specjalne - wyrazy wiążące się z rozwojem poszczególnych dziedzin nauki i techniki. Słowa te, często niezrozumiałe dla ogółu, są niezbędne dla określonego kręgu specjalistów.
h) Słownictwo środowiskowe - charakterystyczne dla jakiegoś środowiska, np. dla uczniów, aktorów, myśliwych czy sportowców, np. w łowiectwie: wadera-wilczyca, cieciorka-samica cietrzewia.
i) Wyrazy wieloznaczne - słowa posiadające wiele różnorakich znaczeń np. ognisko, bałwan.

22. Zróżnicowanie słownictwa (stylowe, terytorialne, tonalne itd.).

Zróżnicowanie tonalne:

• wymowa warszawska - brat ojca

• wymowa krakowsko poznańska - brad ojca

Zróżnicowanie terytorialne- (regionalne odmienne nazywaniem tych samych zjawisk / przedmiotów):

• chaber = bławatek = modrak

• ziemniaki = kartofle = pyry

23. Leksykalne środki stylistyczne.

LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE:

1. Peryfraza

2. Eufemizm

3. Apostrofa

4. Personifikacja

5. Animizacja

6. Hiperbola (opozycja litoty)

7. Litota - figura myśli

8. Porównanie

9. Metafora

10. Epitet

11. Neologizm

12. Onomatopeja

13. Oksymoron

14. Metonimia

15. Anakolut - nie respektowanie zasad formalno - gramatycznych przy budowaniu zdań.

24. Słowniki współczesnego języka polskiego.

SJPD	Słownik Języka Polskiego Doroszewskiego	10 tomów + 11 tom	1958 - 1969	125 tys. haseł
MSJP	Mały Słownik Języka Polskiego	1 tom	1968	35 tys. haseł
SJPSZ	Słownik Języka Polskiego Szymczaka	3 tomy	1978 - 1981	80 tys. haseł
SJPDun	Słownik Języka Polskiego Dunaja	1 tom	Warszawa 1996	62 tys. haseł
PSWP	Praktyczny Słownik Współczesnej Polszczyzny pod red. Zgółkowej	50 tomów	1994	150 tys. haseł
ISJP	Inny Słownik Języka Polskiego (M. Bańko)	2 tomy	2000	45 tys. haseł
USJP	Uniwersalny Słownik Języka Polskiego (S. Dubin)	6 tomów + CD	2003	100 tys. haseł

25. Typologia słowników (wraz z przykładami).

TYPOLOGIA SŁOWNIKÓW:

1. ze względu na język opisu

1. jednojęzykowe

2. przekładowe

• jednojęzyczne

• wielojęzyczne

2. ze względu na układ artykułów hasłowych

1. alfabetyczne

• atergo

• afronte

2. niealfabetyczne

• gniazdowe

• pojęciowe

3. ze względu na zawartość

1. ogólne in. ogólno - definicyjne

2. specjalistyczne

• frazeologiczne

• etymologiczne

• fleksyjne

• składniowe

• historyczne

• słownik wyrazów obcych

• poprawnościowe

• zapisu - ortograficzne

• sprawności dźwiękowej - ortofoniczne

• poprawnej polszczyzny - ortoepiczne

• auto -, homo -, synonimów

• gwarowe

• odmian językowych

• rymów

• frekwencyjne

• skrótów

• onomastyczne (nazwy własne)

4. ze względu na przeznaczenie słownika

1. popularne - skierowane są do odbiorcy o przeciętnej kompetencji językowej

2. naukowe - skierowane są do odbiorców zajmujących się profesjonalnie daną dziedziną

5. ze względu na adresata

1. dla rodowitych użytkowników

2. dla uczących się języka obcego

6. ze względu na podejście do materiału językowego

1. opisowe (deskryptywne) - charakterystyka jednostki językowej pod względem uzywalności

2. normatywne (preskryptywne) - rejestracja słowa zgodnie z normą językową

7. ze względu na zakres czasowy

1. synchroniczne

2. diachroniczne

8. ze względu na formę utrwalenia słownika

1. tradycyjne

2. online, offline

3. multimedialne

26. Słowniki historyczne języka polskiego.

SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO SAMUELA BOGUMIŁA LINDEGO:

• 6 tomowy

• 1807 - 1814 - I wydanie (Warszawa) 1854 - 1860 - II wydanie (Lwów)

• 60 tysięcy haseł

• Układ alfabetyczno gniazdowy

• Słownik jednojęzyczny naukowy

• Innojęzyczne odpowiedniki wyrazu hasłowego

• Podział i numerowanie znaczeń

• Definicje przyjmują różną postać

• Cytaty zaopatrzone w lokalizację

SŁOWNIK WARSZAWSKI:

• 8 tomowy

• 1900 - 1927 (Warszawa)

• Jan Karłowicz; Adam Kryński - redaktorzy

• 280 tysięcy haseł

• Układ alfabetyczny

• Notuje archaizmy i wyrazy gwarowe

SŁOWNIK WILEŃSKI:

• 2 tomowy

• 1861 (Wilno)

• Aleksander Zdanowicz; Michał Szyszko - redaktorzy

• 110 tysięcy haseł

• Układ alfabetyczny

• Zawiera neologizmy i kolokwializmy

• Liczne zapożyczenia

• Posiada rozbudowany system kwalifikatorów

• Zawiera słownictwo kresowe i słownictwo z dzieł wielkich romantyków

27. Budowa artykułu hasłowego w różnych typach słowników.

Słownik Języka polskiego - Witold Doroszewski

1.Podstawowe znaczenie hasła w języku dzisiejszym

2. Znaczenie współczesne mniej powszechne.

3. Znaczenia specjalne, przestarzałe i dawne, oznaczone kwalifikatorami

Słownik języka Adama Mickiewicza - Konrad Górski

1.Część gramatyczna:

- Specyfikacja gramatyczna wyrazu występującego w haśle, a podlegająca na zakwalifikowaniu wyrazu do jednej z części mowy za pomocą odpowiedniego skrótu.

- Z wykazu form fleksyjnych wyrazów odmiennych, zapisanych z uwzględnieniem brzmienia fonetycznego

2. Część semantyczna - słownik odróżnia poszczególne znaczenia, gdy wyraz występuje co najmniej w dwu znaczeniach, lub gdy występuje w znaczeniu dziś nie znanym.

3. Część frazeologiczna, objęta objaśnieniami.

Słownik języka polskiego PWN - Mieczysław Szymczak

1) wyraz hasłowy

2) wskazówki dotyczące wymowy (w wypadkach wątpliwych)

3) formy fleksyjne (odmiany wyrazów)

4) definicje znaczeń

5) przykłady użycia wyrazu hasłowego (w poszczególnych znaczeniach)

6) terminy wielowyrazowe, związki frazeologiczne i ich definicje

7) przysłowia

8) przenośnie (definiowane lub nie)

9) objaśnienia etymologiczne

Słownik gwar polskich - Jerzy Reichan

1) hasło

2) dział form

3) dział znaczeń

4) dział zaświadczeń negatywnych

5) odsyłacze formalne w obrębie artykułu

Słowni gwary studenckiej - Jerzy Bartmiński

1) hasła redakcyjnego (hasło nadrzędne i hasła podrzędne)

2) hasła materiałowego

3) kwalifikatorów

4) cytatów

5) lokalizacji

Słownik staropolski - Stanisław Urbańczyk

HASŁO podawane jest w dzisiejszej postaci, a obok niego wszystkie fonetyczne odmianki staropolskie w porządku alfabetycznym. Odmianki te znajdują się też na swoich właściwych miejscach alfabetycznych, ale zaopatrzone tylko w odsyłacz do hasła głównego - ułatwia to poszukiwania ludziom znającym tylko współczesną polszczyznę. Jeżeli postać dzisiejsza ujęta została w nawias znaczy to, że nie jest poświadczona w przykładach.

Słownik wyrazów obcych z almanachem - Władysław Kopaliński

I- wyjaśnienie znaczenia słowa za pomocą definicji, bliskoznaczników, przekładów, kwalifikatorów i odsyłaczy

II- dzieje wyrazu, etymologia, pochodzenie historyczne, genealogia literacka

Etymologiczny słownik języka polskiego - Andrzej Bańkowski

Słownik ortograficzno - gramatyczny - Irena Kamińska - Szmaj

Obok hasła podstawowego w klamrowym nawiasie podana jest jego wymowa oraz wszystkie formy gramatyczne.

Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych PWN - Mirosława Bańko

1) W obrębie poszczególnych relacji wyrazy ułożone według kwalifikatorów, potem alfabetycznie;

2) Porządek kwalifikatorów: pot., peror., żart., iron., euf., wulg., przestarz., hist., reg.

3) Pierwszeństwo wyrazów bez kwalifikatorów; czasem naturalny porządek wynika ze znaczenia (np. nazwy miesięcy); niektóre glosy powtórzone wewnątrz hasła;

4) Wyrazy wewnątrz hasła pogrubione - warto do nich zajrzeć

Nowy słownik frazeologiczny - Arkadiusz Latusek

WYRAZ HASŁOWY (omawianego związku frazeologicznego) - WYJAŚNIENIE - PRZYKŁAD UŻYCIA .

18

---