Strona główna > Wady wymowy > Rozpoznanie i korekcja
Sygmatyzm (łac. sigmatisimus; syn.: seplenienie albo szeplenienie) - to nieprawidłowa
realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwu lub wszystkich trzech szeregów (tj. s, z, c,
dz; ś, z
, ć, dz
; sz, ż, cz, dż). Zaburzona może być artykulacja jednej kilku lub nawet kilkunastu
głosek.
Przyczyny sygmatyzmu
Do częstych przyczyn sygmatyzmu (seplenienia) należą:
" nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych: języka (język jest zbyt duży,
gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe),
" wady zgryzu, które powoduje brak dentalizacji (zgryz otwarty, protruzja -
przodozgryz i retruzja - tyłozgryz) i inne anomalie zębowe,
" rozszczep podniebienia, który powoduje niedostateczne zamknięcie jamy nosowej
przez podniebienie miękkie (seplenienie nosowe).
" niska sprawność narządów artykulacyjnych - mięśnie języka są zbyt słabo lub zbyt
mocno napięte,
" upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, obniżenie słyszalności,
" przewlekłe, nawracające choroby górnych dróg oddechowych,
" naśladowanie nieprawidłowych wzorców otoczenia,
" zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem.
Sposoby realizacji głosek
W sygmatyzmie można wyróżnić następujące sposoby realizacji dz
więków:
1. Deformacje (mówimy wtedy o sygmatyzmie właściwym), polegające na
nieprawidłowej wymowie spółgłosek: zębowych (s, z, c, dz); dziąsłowych (sz, ż, cz,
dż); palatalnych (ś, z
, ć, dz
). Deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji
głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia. W zależności od miejsca,
w którym powstaje wadliwa artykulacja, można wyróżnić różne typy seplenienia, na
przykład międzyzębowe, przyzębowe, boczne, wargowo - zębowe itd.
2. Substytucje (parasygmatyzm) - zastępowanie jednych głosek dentalizowanych
innymi, realizowanymi prawidłowo. Jest to zjawisko rozwojowe w okresie
kształtowania i rozwoju mowy, jednakże gdy utrzymuje się dłużej, należy je uznać za
patologię. Najczęściej:
o Spółgłoski: sz, ż, cz, dż (które najpóz
niej pojawiają się w mowie dziecka) są
zastępowane szeregiem łatwiejszym: s, z, c, dz;
o Oba szeregi: s, z, c, dz i sz, ż, cz, dż są zastępowane przez szereg: ś, z
, ć, dz
;
o Zastępowane mogą też być spółgłoski dentalizowane szczelinowo: s, z, ś, z
, sz,
ż przez zwarto - szczelinowe: c, dz, ć, dz
, cz, dż;
o Spółgłoski dentalizowane dz
więczne mogą być zastępowane przez
odpowiednie bezdz
więczne (np. koza- kosa; żyto - szyto itp.);
o Pewne głoski dentalizowane mogą być mylone przez z innymi, zazwyczaj
z tymi, przez które były zastępowane we wcześniejszej fazie rozwoju mowy.
Są to objawy sygmatyzmu fizjologicznego, rozwojowego.
3. Elizje (mogisygmmatyzm) - opuszczanie dz
więku. Głoski dentalizowane mogą być
opuszczane bądz
w ogóle nie realizowane. Podobnie jak w wypadku substytucji jest
to zjawisko rozwojowe do pewnego momentu, gdy utrzymuje się dłużej, to należy je
uznać za patologię rozwojową.
Rodzaje sygmatyzmu (seplenienia)
Seplenienie międzyzębowe (łac. sigmatisimus interdentalis; syn.: seplenienie interdentalne,
seplenienie śródzębne, sygmatyzm międzyzębny). Wymowa interdentalna to najczęstsza
forma, którą obserwuje się u dzieci w okresie wymiany uzębienia. Charakteryzuje się tym,
że język znajduje się w linii środkowej lub z boku jamy ustnej wysuwa się między zęby. Jest
spłaszczony, brak rowka i dlatego powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Dolna
szczęka jest mniej lub bardziej opuszczona, co powoduje brak dentalizacji. Brzmienie jest
tępe podobne do angielskiego th. Obejmuje jeden lub kilka szeregów. W wymowie osób
sepleniących międzyzębowa pozycja języka może pojawiać się również przy artykulacji
innych głosek zębowych, takich jak: t, d, n ( łac. multiplex interdentalis).
Seplenienie międzyzębowe występuje w dwu formach jako: interdentalis, albo interlabialis -
gdy język wysuwa się między wargi i powstaje dz
więk między  s i  f .
Niekiedy spotyka się:
Seplenienie międzyzębowe boczne, które charakteryzuje się tym, że brzeg języka
jednostronnie wysuwa się pomiędzy zęby trzonowe (łac. interdentalis lateralis). Jest
to boczna prawo- lub lewostronna wymowa głosek dentalizowanych. Korekta zaczyna się od
głosek: sz, ż, cz, dż - żeby utrwalić utrzymanie języka u góry.
Seplenienie przyzębowe (łac. sigmatisimus addentalis; syn.: sygmatyzm przyzębny,
sygmatyzm addentalny, seplenienie dozębne, seplenienie addentalne). Charakteryzuje się
płaskim ułożeniem przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony
siekaczy. nie tworzy się rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem
W efekcie brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający na krawędziach dolnych
siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia. Najczęstszą przyczyną seplenienia
przyzębowego jest uwalenie nieprawidłowych wzorców. Korekta polega na podsunięciu
języka od zębów.
Seplenienie wargowo-zębowe (łac. sigmatisimus labio - dentalis; syn.: sygmatyzm labio -
dentalny, seplenienie labo - dentalne). Bardzo wąska szczelina tworzy się między dolna wargą
a górnymi siekaczami lub między górna wargą a dolnymi siekaczami. Język nie bierze
udziału w artykulacji (jest bierny). Wytworzony dz
więk jest podobny do ostro brzmiącego f .
warga zbliżając się do zębów powoduje zniekształcenie głosek dentalizowanych, gdyż układ
narządów artykulacyjnych charakterystyczny jest dla wymowy głosek: w , f . korekta tej wady
wymaga wielu ćwiczeń i powtórzeń, gdyż jest bardzo trudno zlikwidować ten nawyk.
Seplenienie boczne (łac. sigmatisimus lateralis; syn.: sygmatyzm lateralny, seplenienie
lateralne). Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka, szczelina nie
tworzy się w lii środkowej, lecz z boku - przy kłach, zębach przed trzonowych
lub trzonowych. Szczelina może być poprzedzona zwarciem. Wargi rozchylają się w miejscu
przechodzenia powietrza. Prąd powietrza wydechowego nie jest więc emitowany w linii
prostej, lecz z jednej (prawej lub lewej) strony bądz
z obu stron i wydostaje się szerokim
strumieniem, co bardzo zniekształca brzmienie głosek dentalizowanych. rozróżnia się
seplenienie boczne: prawostronne (dexter), lewostronne (sinister), obustronne (bilateralis).
Można wyróżnić także seplenienie boczne:
" ze zwarciem przednim - język ułożony jest przy głosce l, a powietrze przechodzi
bokiem oraz
" ze zwarciem tylnim - środek języka unosi się ku podniebieniu i zwiera się z nim
z jednej lub z dwu stron.
Barwa głosek lateralnych w pewnym stopniu zależy od miejsca szczeliny, ich wielkości
i występowania bądz
też braku dentalizacji. W efekcie powstają dwie zasadnicze grupy
spółgłosek bocznojęzykowych: ze zwarciem przednim i tylnim. Bocznie mogą też być
wymawiane spółgłoski: t, d, n, a nawet r, lecz najczęściej szereg syczący. Nie może być
jednak takiej sytuacji, w której szereg syczący: sz, ż, cz, dż artykuowany jest bocznie,
a szereg: s, z, c, dz - nie. Spotyka się również sygmatyzm boczny międzyzębowy (łac.
sigmatisimus lateralis interdentalis), który jest połączeniem objawów sygmatyzmu bocznego
i międzyzębowego.
Seplenienie nosowe (łac. sigmstisimus nasalis; syn.: seplenienie nasalne, nasalizacja).
w zależności od stopnia przechodzenia powietrz przez nos rozróżnia się seplenienie nosowe
częściowe (łac. partialis) i całkowite (łac. totalis).
Przy seplenieniu nosowym częściowym układ języka jest prawidłowy, podniebienie miękkie
nie jest zupełnie opuszczone, co powoduje, że w czasie artykulacji głosek dentalizowanych
powietrze wydychane jednocześnie wydostaje się przez nos i usta. Brzmienie głosek
dodatkowo zniekształca rezonans nosowy. Przy seplenieniu nosowym całkowitym układ
języka jest nieprawidłowy, gdyż zwiera się on z podniebieniem. Powietrze wydychane
wydostaje się do jamy nosowej szczeliną powstałą przez zbliżenie obsady języka do tylnej
ściany gardła, wytwarzając nieprzyjemny poszum nosowy. Tak mogą być wymawiane
wszystkie głoski dentalizowane lub niektóre z nich. Do przyczyn seplenienia nosowego
należą:
" zaburzenie czynności podniebienia miękkiego;
" zmiany zapalne w jamie nosowej;
" hypertroficzne zapalenie śluzówki nosa, hypertrofia tylnych końców dolnych muszli
(u dorosłych);
" zapalenie ucha środkowego (u dzieci).
Seplenienie krtaniowe (łac. sigmatisimus laryngealis; syn.: seplenienie laryngealne,
sygmatyzm laryngealny). Głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany
w krtani (tzw.  zwarcie krtaniowe ). Pod naciskiem wydychanego powietrza głośnia zostaje
rozsunięta i prąd powietrza, który się przez nią wydostaje, wytwarza szmer. Powstaje
w przypadku rozszczepu podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni.
Seplenienie świszczące (łac. sigmatisimus stridents; syn.: sygmatyzm stridensalny,
seplenienie stridensalne). Cechuje je bardzo ostre brzmienie głosek dentalizowanych, które
powoduje silny prąd powietrza powstały w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż
lii środkowej języka. Taką wymowę można usłyszeć przy artykułowaniu głosek z dużą siłą
lub u osób z anomaliami zębowymi, takimi jak diastremia i nieregularne ustawienie zębów.
Powstające głoski dentalizowane charakteryzują się ostrym, świszczącym brzmieniem.
Seplenienie wargowe (łac. sigmatisimus labialis; syn.: sygmatyzm labialny). Szczelina
tworzy się między wargami, a język pozostaje bierny. To występujące przejściowo
zniekształcenie głosek dentalizowanych spowodowane jest niestałą umiejętnością wymowy
lub chwiejnością stanów psychicznych.
Seplenienie podniebienne (łac. sigmatisimus pallatalis; syn.: seplenienie palatalne,
seplenienie, mowa dziecinna, lalkanie, sygmatyzm palatalny). W wyniku zbliżenia czubka
języka do podniebienia twardego powstaje trący, nieprzyjemny szmer. Najczęściej występuje
przy zgryzie otwartym, przy prognacji (przodowaniu żuchwy) i palatalizacji. Wymowa
głosek: sz, ż, cz, dż zbliżona jest do wymowy miękkich: ś, z
, ć, dz
.
Sigmatisimus laterofleksus - ten rodzaj seplenienia polega na tym, że czubek języka
przesuwa się w jedna stronę i prąd powietrza skierowany jest na wprost górnego kła (w prawą
stronę). W efekcie powstaje brzmienie podobne do artykulacji między zębowej bocznej.
Sigmatisimus cacuminalis - język przyjmuje kształt wieży i przesuwa się do jamy ustnej,
przez co baza artykulacyjna przesunięta jest całkowicie do tyłu.
Seplenienie przydechowe (łac. sigmatisimu aspirativen; syn.: sygmatyzm przydechowy).
Wymowa głosek dentalizowanych przydechowa polega na tworzeniu dz
więków syczących
w takiej formie, że przypominają  chuchający szmer.
Seplenienie szumiące - szeplenienie (syn.: sygmatyzm szumiący, szeplenienie). Wymowa
głosek dentalizowanych jest szmerowa i charcząca.
Seplenienie gardłowe (łac. sigmatisimus pharyngealis; syn.: sygmatyzm faryngealny).
Głoski dentalizowane są wymawiane gardłowo w wyniku rozszczepów podniebienia
i nieaktywnego podniebienia.
Inne zniekształcenia głosek dentalizowanych:
W wymowie dzieci dość często spotyka się dorsalną wymowę głosek sz, ż cz, dż - a nie
koronalną. Czubek języka znajduje się wówczas przy dolnych siekaczach, a predorsum zbliża
się do wałka dziąsłowego. Często spotykane są również takie formy seplenienia, które nie
należą do dużych odchyleń w zakresie miejsca artykulacji, czy wielkości szczeliny - w tych
przypadkach barwa głosu zniekształcona jest nieznacznie.
Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda
Bibliografia:
1. Dłuska M. - Fonetyka polska. PWN, Warszawa - Kraków 1988 r.,
2. Gałkowski T., Jastrzębowska G. - Logopedia, Opole 1999 r.,
3. Jastrzębowska G., Pelc-Pękała O. - Metodyka ogólna diagnozy i terapii logopedycznej
w: Logopedia red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Wydawnictwo Uniwersytet
Opolski, Opole 1999 r.,
4. Ossowski R. - Z teorii i praktyki rehabilitacji, Wydawnictwo WSP, Bydgoszcz 1999 r..
5. Ziemski St. - Problemy dobrej diagnozy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973 r.
Strona główna > Wady wymowy > Rozpoznanie i korekcja