Wzdłużenie zastępcze
i samogłoski
pochylone
Ghjp
Istota zjawiska  rodzaj
wyrównania kompensacyjnego
*s*n*> sen *rov*> roov
Zanikający jer słaby przekazywał swą energię
artykulacyjnÄ… nie tylko sylabom
zawierającym jery, ale też sylabom
zawierającym pełne samogłoski, co w
określonych sytuacjach powodowało jej
wzdłużenie.
óð
Wzdłużenie zastępcze to proces
przekazywania energii artykulacyjnej przez
zanikający jer samogłosce pełnej,
znajdującej się w pozycji przed spółgłoską
znajdującej się w pozycji przed spółgłoską
dz
więczną.
dz
więczną
DziÅ› wyraz
nym wskaz
nikiem wzdłużenie o jest oboczność
ó : o. Dlatego ta głoska ilustruje zjawisko
óð
voz*> vooz > wóz (wym. wós)
Po zaniku jeru wyraz skrócił się o jedną sylabę, ale czas
jego artykulacji nie skrócił się (iloczas pozostał
wartością trwałą), nastąpiło wzdłużenie samogłoski w
sylabie poprzedzajÄ…cej.
Wzdłużenie zastępcze powstało po zaniku jerów słabych,
ale nie zawsze jest widoczne
nos* > nos (nie nós)
rok- roku, róg  rogu, kóz  koza, kosa  kos Dziś brak
wzdłużenia przed:
a/ spółgłoskami bezdz
więcznymi
b/ sonornymi nosowymi (m, n, m , Å„): on, dom, ale jest
przed ustnymi: twój, wór, dół.
Wzdłużenie c.d.
óð
Różnica między modelowymi głoskami t, d, n
óð
t  bezdz
więczna ustna (wiązadła gł. rozsunięte, 1.
przeszkoda  zwarcie przedniej części języka z
górnymi zębami)
óð
d  dz
więczna ustna (1. przeszkoda  wiązadła
zsunięte, 2.  zwarcie przedniej części języka z
zębami)
óð
n  dz
więczna, nosowa, sonorna, 1. przeszkoda 
zsunięcie wiązadeł, 2. ruch podniebienia miękkiego
(rezonans nosowy), 3. przeszkoda przy zwarciu
przedniej części języka z zębami.
Badania akustyczne H.
Konecznej
óð
H. Koneczna wykazała różnice
iloczasowe między spółgloskami
óð
A A t (jako mocna głoska ma długi iloczas, A krótki)
d
óð
A A d (ma krótszy
iloczas, dlatego samogłoska przed nią jest silniejsza, dłuższa
n
óð
n ma jeszcze krótszy iloczas niż d, a więc samogłoski przed
nią stojące są najmocniejsze, mają najdłuższy iloczas własny.
óð
A A n
Wzdłużenie
óð
Jeśli długi jest iloczas spółgłoski, to iloczas samogłoski
krótki. Wzdłużenie następowało o tyle, ile trwał iloczas
samogłoski. Koneczna twierdzi, że wdłużenie
następowało we wszystkich, ale nie we wszystkich
było wyraziste (słyszalne) dla użytkowników języka.
óð
Kot*  przed bezdz
więczną t  wzdłużenie
nieznaczne, niesłyszalne, latwe do usunięcia, stąd
dziÅ› brak alternacji kot : kota
kot : kota
óð
*led*> *lod* przed spółgłoską dz
więczną,
wzdłużenie większe, słyszalne, trudne do usunięcia,
nie można go pominąć
Kuń, dum, korunka
óð
Koń, konia  największego wzdłużenia
należałoby oczekiwać przed sonornymi, nie
powinno zaniknąć.
óð
(dum, kuń itp.) W dobie średniopolskiej
formy z ó pochylonym były typowe i
powszechne w j. lit. I dialektach. Zanik
tłumaczy się hiperpoprawnością, ma
związek z rozwojem nosowości i
powstaniem wymowy rozłożonej zomb (i
gwarowej: zumb)
Wzdłużenie przed
samogłoską inną niż o
óð
W języku polskim w wyniku wzdłużenia
zastępczego pojawiła się oboczność o : ó (o
: u), ę ; ą, ale w języku średniopolskim i w
gwarach do dziÅ›  a : a pochylonego, e : e
pochylonego, (np. widzioł : widziała, chlyb :
chleba).
óð
Wzdłużenie zastępcze zachodziło też w
sylabach zakończonych grupą spółgłosek z
wygłosowym ł: rósł, niósł, mógł itp.
Zanik jerów. Podsumowanie
óð
Chronologia bezwzględna
óð
1. brak zapisu w zabytkach wskazuje na zanik w
epoce przedpiśmiennej (do XII w. 1136 r.).
óð
Chronologia względna
óð
W czasie przegłosu jery jeszcze funkcjonowały w
systemie, były przeszkodą fonetyczną (kwietny 
pozorny brak przegłosu)
óð
E pochodzenia jerowego nie uleglo przegłosowi
óð
Jery zanikły (lub zwokalizowały się) po przegłosie
Konsekwencje zaniku jerów
óð
1. powstanie e pozbawionego właściwości
palatalizacyjnych dech, sen
óð
2. Nowe alternacje samogÅ‚oskowe: e Ø (sen; snu) i
wyjÄ…tkowo  o: Ø (kozioÅ‚; kozÅ‚a)
óð
3. Powstanie e ruchomego
óð
4. Powstanie e ruchomego analogicznego
óð
Wzdłużenie zastępcze  z
ródło nowych samogłosek
dÅ‚ugich i nowych alternacji (o : ó, Ä™ : Ä…, e :é i a : á
óð
5. Uchylenie praw sylaby otwartej
óð
6. Uchylenie prawa korelacji miękkości (sen)
Zanik jerów
óð
7. Nowe grupy spółgłoskowe
óð
8. Nowe spółgłoski miękkie w wygłosie:
wieś, dzień, gołąb , krew ,
óð
9. Powstanie grup i zbitek spółgłoskowych:
mąż, męstwo.
óð
Zanik jerów spowodował też uproszczenie
systemu wokalicznego. ZastÄ…pienie 3-
stopniowej (długa  krótka  półkrótka) >
dwustopniową długa  krótka.
Zanik iloczasu i powstanie
samogłosek pochylonych
(ścieśnionych)
óð
Iloczas  1. czas trwania każdej głoski,
óð
2. Zróżnicowanie czasu trwania samogłosek o takiej
samej barwie, dystynktywne fonologicznie. Iloczas jest
zjawiskiem dystynktywnym fonologicznie wtedy, gdy w
jakimś języku dwa wyrazy (dwie formy) różnią się
między sobą długością samogłoski, a powoduje o
różnicę znaczeniową.
óð
DziÅ› iloczas nie jest w polszczyz
nie kategoriÄ…
dystynktywnÄ… fonologicznie (mam lub maam  wnosi
jedynie dodatkowe informacje (element emfazy), a
więc niemające charakteru systemowego).
Iloczas staropolski do końca
Iloczas staropolski do końca
XV w.
XV w.
óð
W okresie staropolskim ( do końca
W okresie staropolskim ( do końca
XV lub nawet pierwszej ćwierci XVI
XV lub nawet pierwszej ćwierci XVI
w. ) iloczas miał wartość
w. ) iloczas miał wartość
fonologicznÄ….
fonologicznÄ….
óð
Zanik iloczasu datujemy mniej
Zanik iloczasu datujemy mniej
więcej na przełom XV / XVI stulecia.
więcej na przełom XV / XVI stulecia.
óð
Zanik iloczasu to jedna z
Zanik iloczasu to jedna z
ważniejszych cezur między dobą
ważniejszych cezur między dobą
staropolską a średniopolską.
staropolską a średniopolską.
y
ródła staropolskich
y
ródła staropolskich
samogłosek długich
samogłosek długich
óð
1. Dziedzictwo przedpolskie
óð
2. Kontrakcje (ściągnięcia
samogłosek)
óð
3. wzdłużenie zastępcze
óð
4. Wpływ spółgłosek półotwartych
(sonornych).
Dziedzictwo przedpolskie
óð
W języku pie. istniała opozycja
iloczasowa, długich i krótkich
óð
(poza Y-szwa): %2Å‚ -


k
Ô
M
O



Y
óð
*
(psł *
) ( y) k

óð
,
(L) (J) Ô

óð

(e) (o) á,O

óð

(%1Å‚) (a) M



Iloczas  dziedzictwo
przedpolskie
óð
W psł. Opozycja iloczasowa została zakłócona w
związku z tendencją do zastępowania różnic
ilościowych jakościowymi (i łączenia iloczasu z barwą
samogłoski). Początkowo te głoski, które powstały z
długich, były długie, te, które powstały z pie. krótkich -
krótkie lub ulegały redukcji i stawały się półkrótkie
(jery).
óð
Ten stan rzeczy także nie był trwały, w pewnych
pozycjach dawne krótkie ulegały wzdłużeniu, długie
skracaniu. Iloczas był blisko związany z akcentuacją.
óð
U schyłku doby psł. plemiona, które znalazły się w
polskim obszarze językowym, miały pełną opozycję
samogłosek długich i krótkich, także sonantów (poza
jerami). Na obszarze polsko-pomorskim dochodziło do
wzdłużenie pod intonacją nowoakutową.
Kontrakcje  nowe z
ródło
samogłosek długich
óð
Kontrakcja to ściągnięcie dwóch
samogłosek, często przedzielonych j.
óð
AjA>

AA>


óð
Aje> 
AE> 

óð
Wyróżniamy kontrakcje 1/ tzw.
przedpolskie (starsze) i 2/ młodsze
(tzw. historyczne).
Kontrakcje starsze
óð
1. M. i D. lp. rzecz. r. nij. picie, picia, zboże, zboża
*pitLje, pitLja
óð
2. M. lp. rzecz. zakończonych na typu
rola, bracia *orlLja
3. N. lp. rzecz. a-tematowych rÄ…ka *r%EÅ‚koj%EÅ‚ > *r%EÅ‚k%EÅ‚
4. N. lp. rzecz. na i - *kostLj%Eł >kością
5. D. lp. rzecz. i  kostLjL> kości
6. Kontrakcja w odmianie złożonej przymiotników
*dobraja> dobra
*dobroje > dobre
* dobrujemu> dobremu
Kontrakcja w odmianie złożonej
przymiotników (starsza c.d.)
6.
*dobraja> dobra
*dobroje > dobre
" dobrujemu> dobremu
" Ważną cechą jest to, że w j.p. w wyniku
kontrakcji powstała samogłoska taka jak po
j. To pozwoliło ujednolicić odmianę
przymiotnika i zaimka, powstanie wspólnej
odmiany przymiotnikowo-zaimkowej.
Inne przykłady
óð
Kontrakcja w śródgłosie
óð
*pojasJ> pas
Kontrakcje nowsze
óð
W zabytkach lub w gwarach poświadczone
sÄ… formy oboczne
óð
1. koniugacja
óð
*stojati > stać
óð
*bojati sę > bać się
óð
(w Polsce płn.  Mazowsze i Wielkopolska
do dziś występują formy bez kontrakcji). W
zabytkach  wahania.
Kontrakcje nowsze
óð
2. Formy osobowe czasownika
óð
2.i 3. os. lp. znajesz, znaje
óð
Umiejesz umieje
Kontrakcja w formach zaimków
dzierżawczych, np.
mojego > mego
swoja > swa
twoja > twa (niewykluczony tu wpływ czeski)
Wzdłużenie zastępcze i
wpływ półotwartych
óð
3. Związane z zanikiem jerów
wzdłużenie kompensacyjne niósł 
niosła, przyjął, przyjęła itp.
óð
4. Wpływ półotwartych
gora, który, cora (ale nora, zmora, pora
itp.)
Inne: szósty, ósmy, siódmy, póty
Funkcjonowanie iloczasu w
staropolszczyz
nie
óð
Iloczas był kategorią żywotną przez
cały okres staropolski, wzmocniony
czynnikami intonacyjnymi i
kompensacyjnymi
óð
różnicował znaczenia mąka (krótkie ą)
mąka (długie ą).
Pierwszy traktat
ortograficzny 1440 r.
óð
Potwierdzenie iloczasu znajdujemy w pierwszym traktacie
ortograficznym Jakuba Parkoszowica z Żurawicy (1440 r.):
óð
W wymowie Polaków wszystkie samogłoski wymawiane są
długo albo krótko, z której to długości powstaje rozmaite
znaczenie wyrazów. Podaje szereg przykładów: wiercim

k i
wierci mak (wiercimak podobnie jak kołowrót, urządzenie)
óð
bi
l  tłuszcz wytopiony
óð
biel  2. sg. Imper.
óð
Dobór przykładów świadczy, że w połowie XV w. iloczas był
wciąż kategoria żywą.
óð
W 1513 -1518 r. powstał nowy traktat ortograficzny
Stanisława Zaborowskiego (Ortografia czyli sposób
właściwego pisania w języku polskim barzo użyteczny), w
którym pisze: dawni Polacy długie samogłoski podwajali a
krótkie pisali pojedynczymi znakami
Oznaczanie samogłosek
długich w zabytkach
óð
Oznaczanie samogłosek długich nie
zawsze było konsekwentne, często
stosowano podwojenie litery na
oznaczenie długiej. Zdarzają się
obficie z partiach Psałterza
floriańskiego, Żywocie Błażeja i Biblii
królowej Zofii
Przyczyny zaniku iloczasu
óð
1. Przed zanikiem iloczasu między
samogłoską długą i krótka powstały
drugorzędne róznice jakościowe guor  gór
óð
Zmiana barwy związana była z
podwyższeniem artykulacji. Pierwsze
ścieśnienia zaczęły osłabiać wartość
iloczasu. Iloczas przestał być jedyną cechą
różnicującą
óð
Zmiana akcentu
óð
Kontakty z RusiÄ….
Konsekwencje zaniku
iloczasu
óð
1. Powstanie opozycji jasna :
pochylona (ścieśniona) (bez
samogłosek nosowych) (ramka jasne,
kolor: pochylone)
%1Å‚ 
O
m
-
Å„



M
k
%2Å‚ ï



M

Ścieśnienie
óð
Ścieśnienie to podwyższenie
artykulacji zapoczÄ…tkowane przed
zanikiem iloczasu. Wysokie (i, y, u)
nie ulegały ścieśnieniu, zatraciły długi
iloczas = zrównały się z krótkimi,
kontynuowane w j. ogólnym jako
jasne. Inaczej jest w kaszubskim.
óð
Ścieśnieniu podlegały samogłoski
niewysokie: a, o, e
Samogłoski pochylone i
jasne
%2Å‚=-

ï=Å„ k
=m

é ó

%1Å‚ O
M

å




Oznaczanie samogłosek
pochylonych w drukach XVI
wieku
óð
W drukach krakowskich  á 
oznaczało a jasne, a  pochylone
óð
Inaczej w drukach wydawanych w
Królewcu.
óð
Rzadko zaznaczano ó
óð
CzÄ™sto, lecz niekonsekwentnie - é
Losy samogłosek
ścieśnionych
óð
1. skomplikowany system, mała różnica
fonetyczna między poszczególnymi
samogłoskami prowadził do redukcji
samogłosek pochylonych w języku polskim
óð
A pochylone zrównało się z a jasnym
ok.poł. XVIII w.
óð
E pochylone zachowane dłużej, usunął e
przepis ortograficzny z 1891 r.
óð
Ó pochylone na przełomie XVIII/XIX w.
zrównało się w wymowie z u, dlatego został
dawny zapis (jako relikt ortograficzny).