wspólne
tematy
3
Agnieszka Smrokowska-Reichmann
Pracownik socjalny  zawód niebezpieczny?
Od obiektywnego postrzegania problemu
do strukturalnych odpowiedzi
W listopadzie ubiegłego roku środki masowego przekazu obiegła szeroko komentowa-
na informacja o zakupieniu paralizatorów przez jeden z miejskich ośrodków pomocy spo-
łecznej. Chodziło o zapewnienie bezpieczeństwa pracownicom ośrodka, które już miały
do czynienia z agresywnymi klientami. Bardzo dobrze, że kwestia chronienia zespołów
fachowo pomagających (zwykle przecież tak sfeminizowanych) stała się przedmiotem
publicznej refleksji. Niestety, nie wszystkie media wykazały się w tym wypadku rzetel-
nością i odpowiedzialnością. Tytuły prasowych artykułów, w rodzaju  Paralizatorem
w biedaka , są dowodem zupełnej indolencji dziennikarskiej, żeby nie powiedzieć: zdu-
miewającej ignorancji autora, wypowiadającego się niefrasobliwie o czymś, o czym naj-
widoczniej nie ma pojęcia.
Chodzi tu o rzeczywisty problem, któremu nie poświęcano dotąd należytej uwagi.
Pracownik socjalny nie wybiera sobie klientów. Nie utrzymuje kontaktów wyłącznie
z ludz
mi spokojnymi i zrównoważonymi emocjonalnie. Jest narażony na potencjalne
ataki  czasem w ośrodku pomocy społecznej, ale częściej na zewnątrz, gdy odwiedza
klienta w jego miejscu zamieszkania, wkraczając w środowiska z tzw.  marginesu spo-
łecznego i specyficzne subkultury. Nie zawsze może skorzystać z pomocy policji lub
straży miejskiej. Kwestia bezpieczeństwa fachowo pomagającego wymaga przemyśla-
nych reakcji. Właściwymi odpowiedziami na pewno nie są te padające także z ust sa-
mych profesjonalnie pomagających, jak np.:
% Jakoś to będzie&
% Przecież do dzisiaj nic strasznego się nie stało&
% Tylko postraszył, ale przecież nic mi złego nie zrobił...
Dlatego w tym artykule zastanowimy się,
% jak w sposób systemowy, uporządkowany wnieść kwestię bezpieczeństwa pracownika
socjalnego do ogólnych zasad funkcjonowania ośrodka pomocy społecznej (innej in-
stytucji sektora socjalnego),
% jak zapobiegać zagrożeniom,
% na co zwracać uwagę w interakcji z niebezpiecznym podopiecznym.
Dzieci swojej epoki
Kontekst pracy socjalnej jest wypadkową przemian dokonujących się w całym społe-
czeństwie, dominujących mód i trendów, a także tego, co jest przekazywane i propago-
wane jako normalne, dopuszczalne, już stosowane. Klient pracy socjalnej ma w pamięci
relacje z obrad sejmowych, kiedy posłowie (bądz
co bądz
reprezentanci narodu) blokowali
1/2009
wspólne
tematy
4
mównicę. W telewizyjnych wiadomościach widzimy migawki z demonstracji, w cza-
sie których palone są opony, rzucane petardy i kamienie, na murach instytucji roz-
lewają się pojemniki z farbami, dochodzi do przepychanek z policją. Przy spotkaniu
kierownictwa zakładu ze strajkującą załogą dialog zastępowany jest przez rękoczyny.
Pięćdziesięcioletnia babcia porywa ze szpitala wnucz-
Pracownik socjalny nie wybiera
ka. Sąd uznał, że ta patologiczna rodzina nie zadba
sobie na klientów tylko ludzi spokoj-
o podstawowe potrzeby niemowlaka. Krewka bab-
nych i zrównoważonych emocjonalnie.
cia rzuca nożami w policjantów przybyłych w celu
odebrania dziecka. W gazetach i mediach elektro-
nicznych powtarzają się relacje na temat przemocy domowej, widzimy zdjęcia maltreto-
wanych kobiet i skatowanych dzieci. I tak dalej, i tak dalej...
Przemoc, w jej najróżniejszych odmianach, stała się  normalnym elementem co-
dziennego życia. Nie jest nawet niczym wstydliwym. Przeciwnie  w wielu przypadkach
stanowi środek do osiągnięcia celu. Dla całkiem sporej grupy ludzi jest najszybszym
i najskuteczniejszym sposobem radzenia sobie z przeciwnościami i problemami.
Część populacji klientów pomocy społecznej to:
% osoby znajdujące się w sytuacji dramatycznego zagrożenia materialnych podstaw ich
egzystencji;
% członkowie rodzin dysfunkcjonalnych, wieloproblemowych, także niepełnych, a więc
ludzie nie posiadający zakotwiczenia w miłości i cieple stabilnego domu rodzinnego;
% osoby, które z różnych przyczyn nie posługują się na co dzień pozytywnym systemem
wartości ani nie odwołują się do zasad etycznych w tym co robią i jak myślą;
% osoby nie widzące perspektyw dla swego życia, pogrążone w kryzysie psychosocjalnym;
% ludzie  nie mający już nic do stracenia : bezdomni, narkomani, skazani itd.  dla nich
stosowanie przemocy jest czymś oczywistym, ba, często wręcz koniecznym, by przeżyć.
Każde z tego rodzaju uwarunkowań (powyższe wyliczenie nie jest zapewne kompletne)
stanowi pożywkę dla werbalnej i czynnej przemocy. Niejeden klient zjawia się w ośrodku
pomocy społecznej lub w innej placówce sektora pomocy społecznej z przekonaniem, że
trzeba będzie  walczyć o swoje sprawy. Przemoc werbalna, a nawet czynna nie stanowi dla
niego tabu. Jest dopuszczalna w jego subiektywnym postrzeganiu rzeczywistości. Przecież
tak właśnie  radzi sobie w innych wymiarach codziennych relacji międzyludzkich. Są też
klienci, którzy wprawdzie nie klasyfikują się (jeszcze) do grupy osób z patologicznymi za-
burzeniami osobowości, ale którym daleko do pełnej równowagi psychicznej. Agresja tych
klientów bardzo szybko może przekształcić się z formy werbalnej w czyn.
Budowanie koncepcji
Krótka sonda telefoniczna, jaką przeprowadziliśmy w związku z artykułami prasowy-
mi na temat zakupu paralizatorów przez ośrodek pomocy społecznej uświadomiła nam,
że wśród samych pracowników socjalnych występuje ogromna rozbieżność w postrze-
ganiu kwestii własnego bezpieczeństwa. Stąd też temat bezpieczeństwa personelu ośrod-
ka pomocy społecznej (czy innej placówki, w której zatrudnieni są fachowo pomagający
zajmujący się trudnym klientem) musi zaistnieć jako jedno z zagadnień wymagających
Styczeń
wspólne
tematy
36
Agnieszka Smrokowska-Reichmann
Zagrożenie dziecka w rodzinie
wieloproblemowej z perspektywy
pracy socjalnej
Część III  Tworzenie uwarunkowań sprzyjających dobru dziecka
W pierwszej części opracowania (numer 2/2009) omówiliśmy jedną ze strategii wzmacniania ro-
dziny wieloproblemowej. Była to Metoda Marte Meo koncentrująca się na działaniach edukacyjnych
jako skutecznej formie profilaktyki. Bardzo często klient postępuje niewłaściwie, ponieważ nie dys-
ponuje informacjami i kompetencjami uzdalniającymi go do właściwego zajmowania się dzieckiem.
Praca socjalna powinna temu przeciwdziałać.
W drugiej części artykułu (numer 3/2009) uporządkowaliśmy i poszerzyliśmy współczesne ro-
zumienie pojęć takich jak: znęcanie się nad dzieckiem, dziecko maltretowane czy też dziecko zanie-
dbywane. Część druga pokazała, że trzeba odświeżać spojrzenie na problematykę  dobrze znaną
i  szeroko referowaną . Powszechność występowania negatywnych fenomenów może stać się przy-
czyną pewnego skostnienia w działaniach pomocowych. Rutyna jest naturalnie potrzebna, jednak
nie powinna stępiać krytycznej refleksji ani osłabiać woli zmiany kontekstu funkcjonowania rodziny,
w której błędy dorosłych powodują zablokowanie prawidłowego rozwoju dzieci.
Trzecia z kolei i zarazem ostatnia część opracowania na temat sytuacji dziecka w rodzinie wielo-
problemowej ma dopełnić całości. Zastanowimy się zatem nad tym:
% jakie aspekty pracownik socjalny powinien uznać za priorytetowe, odwiedzając trudnego klien-
ta w związku z zaniedbywaniem przez niego własnych dzieci
% oraz jakie elementy powinny znalez
ć odbicie w formalnym finale tego spotkania.
Gdzie się znalazłem i co z tego wynika?
Siedząca w kącie czterdziestopięcioletnia babcia
Fachowo pomagający odwiedzając rodzinę 
z niepokojem spogląda na swoją córkę. Okazuje
na przykład rodzinę z małym dzieckiem  musi
się, że to babcia zajmuje się wnukiem, podczas
zdiagnozować zastane warunki. Bardzo często
fakty zobaczone na własne oczy różnią się zasad- gdy młoda matka prowadzi bardzo intensyw-
niczo od opowieści, jakimi byliśmy
raczeni np. w ośrodku pomocy spo- Czym innym są deklaracje klientów,
a czym innym faktyczny stan rzeczy.
łecznej. Czym innym są deklaracje
klientów, zwłaszcza tych sięgających
zbyt często po kieliszek, a czym innym faktycz- ne życie towarzyskie (dyskoteki, nocne impre-
zy itd.). Ojca nie ma w tej rodzinie. Jest za to
ny stan rzeczy. Przykład. Dziewiętnastoletnia
dziadek  mający poważny problem alkoholo-
matka zapewnia wylewnie, że bardzo się stara  o
synusia , a tymczasem doświadczone oko facho- wy. Takie warunki, choć nie należą jeszcze do
wo pomagającego zauważa, że ta kobieta nie po- najgorszych, już powinny obudzić czujność pra-
cownika socjalnego.
trafi nawet właściwie trzymać swojego dziecka.
Kwiecień
wspólne
tematy
37
sprzeczne z wizją jego osoby. Byłaby to w więk-
Czy dążyć do spotkania z matką i ojcem dziec-
szości przypadków syzyfowa praca. A i bez tego
ka, czy raczej skupiać się na intensyfikowaniu
pracownik socjalny będzie miał co robić, zajmu-
dialogu z samą kobietą? Im niższa inteligencja
jąc się matką, która nie potrafi zidentyfikować ze
klientów, tym bardziej odradza się motywowa-
swoją rolą albo błędnie bądz
w niewystarczają-
nie ich do  partnerskiego modelu , czyli równe-
cym zakresie realizuje macierzyńskie zadania.
go dzielenia się odpowiedzialnością za dziecko.
Poza tym w razie pojawienia się jakichś pro-
Doświadczenie pokazuje, że rodziny należące do
blemów związanych z opieką i wy-
chowywaniem dziecka  i tak to na
Przeciążony obowiązkami pracownik socjalny musi
matkę spada prawie sto procent od-
dobrze zaplanować punkty ciężkości swojej interwencji.
powiedzialności. Tradycyjnie, wszy-
scy pytają o matkę i od niej właśnie
oczekują wywiązywania się z wykonywania ro-
kręgu klientów pracy socjalnej dobrze czują się
dzicielskich obowiązków.
w tradycyjnym podziale ról. Czyli: za dziecko
jest odpowiedzialna matka. Ona się nim zajmuje,
opiekuje, wychowuje aż do czasu, kiedy dziecko Nie postulujemy oczywiście izolowania oj-
dorośnie na tyle, by stać się dla ojca zrozumia- ca od dziecka, a tym bardziej rozgrzeszania go
łym, jednoznacznym partnerem komunikacyj- od odpowiedzialności za córkę / syna. Jednakże
nym. Natomiast rolą mężczyzny jest zapewnienie polski pracownik socjalny  przeciążony zbyt
żonie i dziecku utrzymania, bezpieczeństwa ma- wieloma obowiązkami, mający pod swoją opie-
terialnego oraz dachu nad głową. Nie ma większe- ką zbyt liczne grupy klientów, często walczący
go sensu przymuszanie problemowego klienta do z wiatrakami  musi dobrze zaplanować punk-
podejmowania obowiązków, do których w ogó- ty ciężkości swej interwencji. Solidne zajęcie się
le się nie poczuwa, których nie zna (i nie bar- matką stanowi najlepszą formę profilaktyki ne-
dzo chce poznać) i które są dla niego całkowicie gatywnych zdarzeń w życiu dziecka.
W kierunku kontraktu socjalnego
Czy zajmując się rodziną, w której dziecku już tych klientów nie pozwala zająć się wszyst-
dzieje się krzywda lub raczej na pewno zacznie kim naraz. Z wielu problemów rodziny
się dziać w najbliższym czasie, powinniśmy się- wieloproblemowej trzeba wybrać ten lub te
gnąć po kontrakt socjalny? Naszym zdaniem  najważniejsze, które stanowią największe
tak, jak najbardziej!
zagrożenie dla dobrostanu najmłodszych
członków rodziny. Dysponując pisemną do-
% Rodzina i jej funkcjonowanie jest skompliko-
kumentacją łatwiej określimy hierarchię ce-
wanym systemem bio-psycho-społecznym.
lów oraz kolejność ich realizowania. Istotne
Dlatego wskazane jest nakreślenie ogólnych
jest także coś jeszcze innego. Otóż profesjo-
ram wytyczających sposób zajmowania się
danym przypadkiem. Dzięki kontraktowi so- nalne pilnowanie dobra dziecka w rodzinie
cjalnemu, cele ogólne a zarazem podstawowe wieloproblemowej wymaga działań dłu-
zostaną sformułowane z uwzględnieniem in- gofalowych, rozłożonych w czasie. Trudno
dywidualnych uwarunkowań danej rodziny. o wszystkim pamiętać. Im więcej zgroma-
dzimy danych wpisanych do kontraktu so-
% Wspomniana powyżej wielowątkowość
cjalnego i związanej z nim dokumentacji
i różnorodność problemów, które obciążają
4/2009
wspólne
tematy
33
Beata Olszewska
Psychopatologia rozwoju dzieci
i młodzieży z perspektywy pracy socjalnej
Aktualizacje i nowe spojrzenie
Część IV
W tej ostatniej już części opracowania zajmujemy się praktycznymi konsekwencjami, jakie wypływają dla
pracy socjalnej i pedagogiki w sytuacji zagrożenia rozwoju dzieci i młodzieży.
Zdążyć przed kryzysem
Badania przyczyn psychopatologii rozwo- związek z rodziną, oraz fakt uczęszczania do
szkoły. Istotną rolę odgrywa również bezpo-
ju dzieci i młodzieży uświadamiają, że tego
młodego klienta można uchronić przed skut- średnie oddziaływanie na wychowanka.
kami nawet bardzo niekorzystnych wpływów
zewnętrznych. Pracownik socjalny / peda-
gog posługując się typowymi, standardowymi
technikami anamnezy jest w stanie bez więk-
szych trudności wyodrębnić czynniki ryzyka
oraz czynniki wzmacniające dziecko, czynią-
Pracownik
socjalny
ce go odpornym na destrukcyjne wpływy oraz
kompensujące niedostatki wychowawcze do-
mu rodzinnego. Jak pokazano w tym materia-
le  czynniki ryzyka zawsze pogarszają rozwój
Dziecko
psychiczny, ale nie determinują go, czyli nie
Rodzice
Rodzina
Pracownik socjalny unika antagonizowania
zarówno młodego klienta, jak i jego rodziny.
Pracownik socjalny dąży do wywierania po-
zytywnego wpływu na rodziców dziecka. Unika
antagonizowania zarówno młodego klien-
oznaczają koniecznie i automatycznie nieuda-
ta, jak i jego rodziny. Prowadzi dwupasmową
nego, przegranego życia. Pod warunkiem, że
obserwację:
dziecko otrzyma pomoc i wsparcie. Im wcześ-
niej fachowo pomagający zainicjują interwencję,
1. zagrożenia, którym poddane jest dziecko,
tym większe szanse na to, że rozwój dziecka po-
2. kompetencje, potencjał, którymi dziecko
toczy się jednak we właściwym kierunku.
już dysponuje, bądz
też których wytwo-
Interwencja uwzględnia specyficzną sytu-
rzenie jest realistycznym celem w tym
ację małoletniego klienta  a więc jego ścisły
konkretnym przypadku.
2/2010
wspólne
tematy
34
(przynajmniej na początku każdego semestru)
Wskazane jest, aby poszerzać anamnezę o in-
konferencji, podczas której całe grono peda-
formacje płynące od wychowawców i nauczy-
gogiczne wysłuchałoby pogadanki pracownika
cieli zajmujących się tym uczniem. Każda z osób
socjalnego i specjalisty psychologii rozwojo-
zawodowo zajmujących się dzieckiem posiada
wej. Podstawowym celem takich spotkań jest
jakiś częściowy obraz jego sytuacji, zależny od
uwrażliwienie nauczycieli na pierwsze sympto-
tego, w jakich okolicznościach najczęściej wi-
my psychopatologii, a także wskazanie, jak po-
dzi dziecko (np. dziecko jako uczeń; dziecko
winni wykorzystać tę wiedzę dla dobra ucznia.
w czasie wolnym; dziecko w kontakcie  jeden
na jeden bez innych osób; dziecko w obecno-
ści rodziców itd.). Połączenie tych różnych per-
W wielu państwach praktykuje się
spektyw da spójną całość.
pracę socjalną w szkole jako najtańszą
Starsze dziecko można już z powodzeniem
a zarazem skuteczną formę pomocy
uczyć dbania o siebie samego, unikania zagro-
uczniom z rodzin problemowych.
żeń oraz optymalnego reagowania, kiedy już się
pojawią. Im bardziej rozbudowana sieć pomocy
społecznej, im więcej łatwo dostępnych projek-
Niedobrą, ale ciągle jeszcze powszechną
tów adresowanych do dzieci i młodzieży  tym
praktyką jest zbyt długie odwlekanie interwen-
skuteczniejsza jest taka profilaktyka. Idealnym
cji (- A może nie stanie się nic złego. Może matka
stanem byłoby, aby dziewczyna / chłopiec z pa-
zacznie się wreszcie nim zajmować& ). A także
tologicznej rodziny wiedzieli, co robić, gdzie
ociąganie się z zaangażowaniem wszystkich
się zwrócić, u kogo szukać pomocy zanim oj-
dostępnych możliwości interwencji nawet wte-
ciec skatuje po raz kolejny matkę, przy pierw-
dy, kiedy wydarzy się już coś, co doprowadza
szych próbach molestowania seksualnego przez
zwykle do poważnych zaburzeń rozwoju psy-
konkubenta matki, nazajutrz po tym, jak ojciec
chicznego dziewczyny / chłopca (  To rzeczy-
urządził w nocy pobudkę i wyprawę na okrada-
wiście tragiczne, że była molestowana w domu
nie domków działkowych itp.
rodzinnym. Ale to jeszcze młoda psychika.
Wykaraska się jakoś z tego. Po co ją dodatkowo
Nauczyciele i pedagodzy szkolni zajmują się
męczyć przesłuchaniami na policji i rozmowami
wszystkimi powierzonymi im dziećmi. Nie ma-
z psychologiem& ) Pasywność, pozycja biernego
ją zbyt wiele czasu, aby poddawać szczegółowej
obserwatora nieszczęścia, która rujnuje dzieciń-
analizie sytuację każdego dziecka. Z drugiej
stwo wychowanka  a bardzo często i jego do-
strony za każde przeoczenie, a więc nie podję-
rosłość  jest postawą nie do przyjęcia. Stanowi
cie lub opóz
nienie interwencji płacimy wszyscy
całkowite zaprzeczenie etyki zawodowej na-
wysoką cenę. Najbardziej dotkliwe konsekwen-
uczyciela, wychowawcy, pracownika socjalnego,
cje ponosi oczywiście wychowanek. Dlatego
duchownego, psychologa. Nie bierzmy na nasze
wskazane byłoby urządzanie w szkołach
sumienia tak strasznego ciężaru.
Dać dziecku szansę
Rozmaite fundacje, stowarzyszenia, placów- wspierania. Pracownicy socjalni, jako osoby
ki pomocy społecznej, szkoły oraz inne pod- najlepiej zorientowane w kwestii problemów so-
cjalnych na własnym terenie, powinni lobbować
mioty zajmujące się dziećmi i młodzieżą oferują
coraz częściej różne formy zajęć, których ce- na rzecz finansowania takich przedsięwzięć, za-
lem jest wzmocnienie socjalne i psychiczne wy- pewnienia lokali, pozyskiwania pracowników
i wolontariuszy. W wielu państwach praktykuje
chowanków. Każda z tych inicjatyw warta jest
Luty
wspólne
tematy
19
Karol Pawlikowski
Pozytywne wzmacnianie
alkoholika w ramach tworzenia
postawy abstynenckiej
Życie bez radości jest jak długa podróż bez gospody.
Demokryt
Lubimy nagrody
konsekwentnie będą one wypierały dysfunkcyj-
Człowiek chętnie powtarza zachowanie albo
czynność, którą postrzega jako nagrodę, pozytyw- ne postępowanie. Fachowo pomagający i rodzina
uzależnionego dążą do maksymalnego ograni-
ne przeżycie, z
ródło przyjemności i zadowolenia.
Niestety, dotyczy to nie tylko aktywności i za- czenia tego, co ewidentnie szkodzi tej osobie. Ale
warto mieć świadomość, że w tym celu można
chowań obiektywnie pozytywnych. Wchodzenie
odwołać się nie tylko do restrykcji i ograniczeń,
w uzależnienie od alkoholu (i innych substancji
psychoaktywnych) odbywa się bardzo często wła- ale również do konstruowania oferty wzmocnień
pozytywnych.
śnie na zasadzie powtarzania tego, co dla danej
osoby jest przyjemne (wywołany rauszem miły za-
wrót głowy, rozluz
nienie, wesołość, dobry humor,
Jednym z zadań profesjonalnie pomagającego bę-
większa śmiałość/okazja do uczestniczenia w sytu-
dzie zatem zmotywowanie najbliższej sieci socjal-
acjach atrakcyjnych socjalnie).
nej uzależnionego do jak najczęstszego i regularnego
posługiwania się strategią wzmocnień pozytywnych.
Czy mamy jakieś pro-zdrowotne alternaty-
Aby ta metoda była skuteczna, musi być stosowana
wy, po które możemy sięgnąć? Innymi słowy: czy
regularnie i przez dłuższy okres czasu. W związ-
możemy zaproponować
ku z tym naturalnym
klientowi takie czyn-
miejscem realizacji me-
Dobre praktyki wprowadzane do życia
ności i zachowania,
tody jest środowisko ro-
uzależnionego będą powoli, ale konsekwentnie
które będą przez nie-
wypierały dysfunkcyjne zachowania.
dzinne alkoholika, bądz

go odbierane jako po-
wspólnota terapeutycz-
zytywne wzmocnienie
na zorganizowana jako
a zarazem będą oddalały
wspólnota życia. Niestety, tego rodzaju stacjonarne
od nałogu? Oczywiście należy zdawać sobie spra-
wspólnoty terapeutyczne stanowią w naszym kraju
wę, że uzależnienie jest bardzo trudne do pokona-
nieliczne wyjątki. W tym artykule skoncentrujemy
nia, również na płaszczyz
nie fizjologicznej. Mimo
się więc na wspomaganiu rodziny uzależnionego.
to w trakcie terapii jak najbardziej możliwe jest
Fachowo pomagający występuje tu jak inicjator i mo-
wprowadzanie pozytywnych wzmocnień stopnio-
derator prozdrowotnych zmian w relacjach człon-
wo i w coraz większym zakresie. Dobrych praktyk
ków rodziny w stosunku do uzależnionego. W tej
w codziennym życiu leczącego się uzależnionego
roli musi zrealizować kolejno następujące cele:
powinno być coraz więcej. Wówczas powoli, ale
6/2010
wspólne
tematy
20
z Po pierwsze: Objaśnienie rodzinie mechani- z Po trzecie: Wskazywanie błędów, a więc tego,
zmu pozytywnego wzmocnienia. W więk- co nie jest, lub nie powinno być używane
szości przypadków potrzebne będzie prze- jako pozytywne wzmocnienie. Powstrzymy-
łożenie zawiłości psychologicznej teorii na wanie klientów od działań pozornych, a tym
język potoczny, zdroworozsądkowe wytłu- bardziej od zachowań będących kolejnymi
maczenie i podanie praktycznych przykła- wersjami postawy współuzależnienia.
dów. (Tę funkcję spełnia nasz artykuł.)
z Po czwarte: Podsuwanie nowych bądz
zmo-
z Po drugie: Ewaluacja realizowania teorii
dyfikowanych pomysłów pozytywnych
przez klientów  poprawności ich działania,
wzmocnień, po to by starania bliskich uza-
jak i osiągniętych wyników, czyli zmian za-
leżnionego były rzeczywiście postrzega-
chodzących w postawie, zachowaniu i oso-
ne przez niego jako atrakcyjne, opłacalne,
bowości uzależnionego.
 warte abstynencji .
Ukierunkowanie sposobu myślenia klientów
pozytywne asocjacje. Przecież z obiektywne-
Koncepcja pozytywnego wzmocnienia tylko
go punktu widzenia jest zupełnie inaczej. Al-
pozornie jest dla każdego zrozumiała i oczywi-
koholik / narkoman sprawia wrażenie zatru-
sta. Doświadczenia zbierane w praktyce pracy
tego. Nie może utrzymać się na nogach. Bywa
z rodzinami osób uzależnionych dowodzą cze-
ubrudzony własnymi wymiocinami i ekskre-
goś zgoła przeciwnego. Laikowi niezwykle trud-
mentami. Nie jest w stanie komunikować się
no przychodzi  przestawienie się na ten zupełnie
zrozumiale. Nie radzi
nowy model myśle-
sobie z pracą itd. (Co
nia i styl zachowania.
W walce z uzależnieniem można
to za przyjemność?)
Trudności pojawiają
odwoływać się nie tylko do restrykcji
Trzeba wytłumaczyć,
się w kilku aspektach: i ograniczeń, ale również do konstruowania
że z subiektywnej
oferty wzmocnień pozytywnych.
Niewiara, że wo-
9
perspektywy uzależ-
bec potęgi środka
nionego, liczy się to,
uzależniającego uda
co dzieje się wcześniej.
się zaproponować coś, co rzeczywiście zosta-
Na przykład:
nie przyjęte jako atrakcyjne. (Dla niego liczy
 Po kilku piwach czuje się o wiele bardziej
się tylko wódka.)
kompetentny w różnego rodzaju interakcji
Emocjonalne opory wobec czynienia dobra ko-
9 socjalnej.
muś, kto rujnuje domowy spokój, jest ciągłym
 Napicie się wódki działa jak afrodyzjak. Al-
obciążeniem finansowym, bywa agresywny,
koholik czuje się sprawniejszy seksualnie.
wynosi z domu cenne przedmioty itp. Te za-
 Palacz marihuany twierdzi, że nic w życiu
strzeżenia są zresztą intensyfikowane uwagami
nie daje mu tak intensywnego poczucia
innych ludzi, którzy nie mogą pojąć, że w ob-
spokoju i odprężenia.
liczu nałogu chce się komuś stosować  dziwne
 Heroina potrafi w kilka sekund przepro-
sposoby . (Dzieci brudne. W domu nie posprzą-
wadzić z całkowitej depresji do stanu eks-
tane. A ty ją prowadzisz za rączkę na spacer!)
tremalnej euforii.
Człowiekowi, który nigdy nie stał się niewol-
9
nikiem alkoholu / narkotyków trudno jest
Najważniejszym punktem tego wstępnego eta-
zrozumieć, że wywołują one w uzależnionym
pu interwencji jest wytłumaczenie klientom, że
Czerwiec
wspólne
tematy
41
Agnieszka Smrokowska-Reichmann
Graffiti  szansa na sukces?
Impulsy dla pedagoga ulicy
Młodzież i subkultura
W starożytnej Pompei, mieście całkowicie (np. zasygnalizować, że jakiś gang kontroluje ten
zniszczonym przez wulkan w 79 roku n. e., ar- konkretny obszar miasta).
cheolodzy odkryli... liczne graffiti. Były to napi-
W międzyczasie graffiti rozpowszechniło się
sy na murach, które przekazywały informacje,
na całym świecie. Dostępność i spadek cen farb
wiadomości, opinie  w tym także krytykę do-
w sprayu przyczyniły się do prawdziwej eksplo-
tyczącą funkcjonowania Imperium Rzymskiego.
zji zjawiska graffiti ulicznego. Młodzież  także
Malowano i pisano po murach i w Rzymie, i w
ta z subkultury hip-hopu  chce być aktywna.
innych starożytnych miastach  aby ganić lub
Nie zajmuje się wyłącznie pasywnym konsumo-
chwalić sportowców, wyrażać podziw dla pięk-
waniem muzyki. Na swój sposób pragnie wnieść
nych kobiet, ale też aby zaprezentować własne po-
swój wkład w wydarzenia (nie tylko muzyczne),
glądy na temat kwestii odbijających się szerokim
ukazać swoje poglądy. W wielu europejskich mia-
echem w ówczesnym społeczeństwie.
stach obserwujemy więc nasilenie aktywności
grafficiarzy nie tylko przy okazji hip-hopowego
koncertu, ale także jako zjawiska towarzyszące-
Plaża na ulicach!
go imprezom organizowanym przez ekologów,
anarchistów czy inne ruchy kontestujące konser-
Nigdy nie pracuj!
watywny porządek społeczny.
Władza w rece wyobrazni!
Zjawisko współczesnego graffiti już od począt-
(napisy graffiti z paryskich ulic pisane przez studentów w 1968 roku)
ku swego zaistnienia porusza się na granicy le-
galności albo wręcz ma charakter nielegalny.
W przeważającej większości przypadków napisy
Początki współczesnego graffiti sięgają lat sie-
i malunki umieszczane bez wiedzy i zgody właści-
demdziesiątych XX wieku. W nowojorskich get-
cieli powierzchni  są postrzegane jako poważne
tach dla czarnoskórej ludności, równolegle do
naruszenie własności prywatnej. Opinie o zjawi-
muzyki hip-hop, breakdance u i rapu, na ścia-
sku graffiti są zresztą podzielone. Dla większości
nach i murach, ale też na obiektach ruchomych
(np. wagony metra, wagony kolejowe) pojawiły
Zjawisko współczesnego graffiti
się napisy i obrazy malowane farbami w sprayu.
już od początku swego zaistnienia
Kolorowe, wielkoformatowe, przypominały pla-
porusza się na granicy legalności.
katy. Modne było również zaznaczanie swojej
obecności tak zwanymi  tagami , wykonywa-
obywateli oznacza ono atak na porządek i czy-
nymi za pomocą specjalnych markerów lub farb.
stość, niszczenie mienia prywatnego i społecz-
Stylizowane pseudonimy i ksywy, imiona i na-
nego. (W 1991 roku ukazał się album: Polskie
zwiska nanoszono na mury, aby  zdobyć teren
10/2010
-
-
wspólne
tematy
42
mury. Graffiti  sztuka czy wandalizm?) Po prze- ś% wszechobecną reklamą i konsumeryzmem,
ciwnej stronie są ci, którzy uważają, że graffiti to
ś% fascynacją światem wirtualnym,
kreatywny fenomen kulturowy, próba wyrażania
ś% rozwarstwieniem społecznym wywołanym
i poszukiwania własnej tożsamości w okresie do-
dysproporcjami w osiąganych dochodach,
rastania, sposób zaakcentowania przez młodych
ś% komercjalizacją czasu wolnego,
ludzi własnej obecności w społeczeństwie.
ś% możliwością wymieniania się informacjami
w czasie rzeczywistym,
Dla pedagoga ulicy  subkultura jest
po prostu zbiorem przesłanek, które
ś% łatwą dostępnością alkoholu i narkotyków,
trzeba uwzględnić w pracy z młodzieżą.
ś% osłabieniem tradycyjnych systemów wartości,
ś% zjawiskiem bezrobocia dotykającego również
Pedagog, pracownik socjalny, psycholog zaj- absolwentów szkół i uczelni...
mujący się młodzieżą nie może nie brać pod uwa-
Powyższe fenomeny sprawiają, że młodzi lu-
gę realnych uwarunkowań, w jakich znajdują się
dzie kształtują swoją codzienną egzystencję na
młodzi wychowankowie, klienci czy pacjenci.
wiele różnych sposobów. Spotykamy więc za-
Subkultura graffiti jest właśnie takimi specyficz-
sadniczo różniące się od siebie warianty kultury
nymi, ale realnymi uwarunkowaniami. Tu jest się
młodzieżowej. Co więcej, podstawy indentyfika-
w grupie rówieśniczej, tu nawiązuje się przyjaz
-
cyjne w okresie młodości mają coraz mniej sta-
nie. Tu chłopak (znacznie rzadziej: dziewczyna)
bilny charakter. O wiele częściej są to przejściowe
wypróbowuje rozmaite warianty swojej tworzącej
 mody , style praktykowane doraz
nie, dopóki
się tożsamości, przypadkowo lub celowo konfron-
nie pojawi się coś nowego, bardziej atrakcyjnego.
tuje się z rozmaitymi systemami wartości, uczy
Młodzi klienci, wychowankowie, pacjenci twier-
się interakcji socjalnej, odnosi się do swoich egzy-
dzą, że wcale nie szukają jednoznaczności i sta-
stencjalnych potrzeb i problemów. Istotnym ele-
łości. Interesuje ich chwilowa przyjemność, fajna
mentem każdej subkultury jest odgraniczanie się
sytuacja,  kop ,  adrenalina . Najwięcej takich
od innych, najczęściej: od świata dorosłych. W po-
okazji daje oczywiście przestrzeń publiczna, pla-
tocznym rozumieniu  subkultura jest synoni-
ce i ulice miast, wielkie centra handlowe, dworce,
mem czegoś gorszego, leżącego znacznie poniżej
stadiony i inne obszary, na których ciągle coś się
społecznej, kulturowej, a nawet religijnej akcepta-
dzieje.
cji. Natomiast dla fachowo pomagającego zajmu-
Nie jest tak, że subkultury młodzieżowe funk-
jącego się młodzieżą  subkultura to po prostu
cjonują bez pozostawiania śladów w życiu społecz-
zbiór przesłanek i uwarunkowań, od których nie
nym. Te zmiany zachodzą i utrwalają się. Przykład:
wolno abstrahować, jeśli rzeczywiście chce się
Nie tylko nastolatki, ale też młodzi dorośli włą-
zmienić coś na lepsze w życiu dzieci ulicy.
czyli do swojej garderoby obszerne, workowate
Zwróćmy uwagę, że jeszcze w latach pięćdzie-
spodnie. To typowa odzież hip-hopowców. A jaka
siątych pojęcie kultura młodzieżowa miało cha-
jest geneza tego stroju? W Stanach Zjednoczonych
rakter uniwersalny. Obejmowało zachowania
osadzonym w więzieniach nie wolno posiadać pa-
i postawy młodzieży, które były do siebie bardzo
sków od spodni. W ten sposób zapobiega się za-
podobne. W XXI wieku takie podejście jest już
dzierzgnięciu lub powieszeniu. Dlatego spodnie
nieaktualne. Dziś mamy do czynienia z:
więz
niów wiszą poniżej pasa. Środowisko hip-
ś% indywidualizacją społeczeństwa,
hopu zaczęło tak właśnie nosić spodnie jako wy-
ś% erozją struktur rodzinnych, raz solidarności z przebywającymi w więzieniach
kolegami. Powstała moda, która teraz obecna jest
ś% coraz słabszą pozycją chrześcijaństwa,
także na naszych ulicach.
ś% coraz mocniejszym zaznaczaniem swojej
pozycji przez mniejszości seksualne,
Paz
dziernik
wspólne
tematy
49
Karol Pawlikowski
Poszerzanie sieci socjalnej
rodziny alkoholika
Część I
Rozbitkowie na  morzu uzależnienia
W większości rodzin, w których jedna z klu- dziej zapraszana na święta, uroczystości i po-
czowych dla systemu rodzinnego osób jest uza- dobne imprezy.
leżniona od alkoholu, obserwujemy sukcesywną
4' Spodziewając się problemowego zachowania
redukcję podstawowej sieci socjalnej. Artykuł ten
osoby uzależnionej, członkowie rodziny od-
nie zajmuje się rodzinami wykluczonymi spo-
rzucają zaproszenia tych, którzy jeszcze pró-
łecznie, z wielopokoleniową dysfunkcyjnością
bują włączyć tę rodzinę w różnorakie wspólne
i alkoholizmem przekazywanym z jednej genera-
aktywności.
cji na drugą. W takich rodzinach picie nałogowe
4' Domownicy niechętnie reagują nawet na za-
traktuje się jak  normalny element życia, będący
proszenia, aby spotkać się bez uzależnionego.
czymś naturalnym w otaczającym rodzinę środo-
Obawiają się, że mogą paść pytania o alkoho-
wisku. Artykuł ten zajmuje się innymi rodzinami
lika i alkoholizm. Że będzie trzeba się tłuma-
 rodzinami, w których alkoholizm jest widziany
czyć z popełnionych i nie popełnionych win
jako rodzinna tragedia. Nałóg domownika  nie
oraz ze swojej postawy wobec uzależnienia.
pasuje do dotychczasowego funkcjonowania
rodziny, do jej historii bądz
do systemu warto-
4' Im dłużej trwa nałóg, tym rzadziej najbliżsi
ści, którym rodzina się posługuje. W takich ro-
osoby uzależnionej mają okazję uczestniczyć
dzinach pojawienie się alkoholizmu oznacza, że
w dotychczasowych pozytywnych kontaktach
następuje radykalne zawężenie kontaktów z dal-
interpersonalnych. Jednocześnie nie mają też
szymi krewnymi, z przyjaciółmi, ze znajomymi.
zwykle możliwości zastąpienia utraconych
kontaktów nowymi.
4' Powtarzające się coraz częściej epizody alko-
holowe sprawiają, że rodzina jest coraz rza-
Życie na  bezludnej wyspie
Fachowo pomagający spotykając się z tą ro- kontaktów ze  światem poza rodziną oznacza,
dziną jako z klientem, stwierdza, że domownicy że klienci tracą tym samym kontakty z osoba-
spędzają większość wolnego czasu we własnych mi, które mogłyby pomóc im w sytuacji kryzy-
czterech ścianach. su. Ponadto specyficzne
Funkcjonowanie ro- Funkcjonowanie rodziny alkoholika odosobnienie rodziny
ogranicza się do reagowania na fazy picia oraz
dziny ogranicza się do sprawia, że postrzega-
odpoczynku w okresach rzadkiej abstynencji.
reagowania na fazy alko- nie przez nią uzależnie-
holizmu i odpoczywania nia i współ-uzależnienia
w okresach rzadkiej abstynencji. W ramach takiej staje się coraz bardziej jednostronne i nieobiek-
sinusoidy zamyka się życie rodziny. Ograniczanie tywne. Członkowie rodziny ograniczają się do
10/2010
wspólne
tematy
50
najprostszych form reagowania, nie biorąc pod ogromnie zwiększa szansę na uwolnienie się do-
uwagę możliwości posłużenia się innymi, bardziej mowników od współ-uzależnienia i od terroryzo-
skutecznymi i poprawnymi strategiami. Ale zde- wania przez osobę uzależnioną.
cydowanie najgorsze jest to, że klienci nawet nie
Inicjatywa należy do pracownika socjalne-
mają świadomości tego, co tracą i jak bardzo po-
go (czy innego specjalisty). To on musi wykonać
garszają swoje życie, już i tak wystarczająco trud-
pierwszy krok, rozpocząć działanie. Bowiem:
ne na skutek nałogu jednego z domowników.
Członkowie rodziny alkoholika rzadko kiedy
9
Wyobcowanie rodziny z normalnych relacji z własnej inicjatywy nawiążą do tej kwestii,
międzyludzkich będzie powodowało narastające czyli do problemu radykalnego zmniejszania
negatywne konsekwencje. W interwencji psycho- się ich sieci socjalnej poza rodziną.
socjalnej, w poradnictwie rodzin i innych formach
Członkowie rodziny alkoholika często reagują
9
profesjonalnego oddziaływania na klienta-rodzi-
oporem i sprzeciwem na słuszne uwagi poma-
nę, jednym z zasadniczych celów do zrealizowa-
gającego. Według nich  wszystko jest w po-
nia powinno być wydobycie klientów z izolacji.
rządku ,  nic złego się nie dzieje ,  mamy
Ten cel można osiągnąć stosunkowo prostymi
przecież znajomych i przyjaciół itd.
metodami. Równocześnie osiągnięcie tego celu
Inny  teren do  zasiedlenia
Klienci po szczerej rozmowie przyznają w końcu, wypróbować tę radę. Do przekonania rodziny
iż rzeczywiście warto byłoby przełamać powiększają- warto użyć następujących dwóch argumentów:
cą się izolację socjalną. Przyznają nawet, że sami ma-
ł Po pierwsze: Bez towarzystwa uzależnione-
ją coraz większe trudności z tym, aby nie odsuwać
go domownicy będą mogli wreszcie wybrać
się od innych ludzi. Czują, że ci inni o nich  zapo-
to, co chcą, co lubią, za czym już od dawna
minają . Uznają, że poprawa kontaktów z krewnymi,
tęsknili. Na co dzień ich życzenia, potrzeby
przyjaciółmi, znajomymi, ale też nawiązanie zupeł-
i oczekiwania różnią się zupełnie od tego, co
najchętniej wybiera uzależniony domownik.
Specyficzne odosobnienie rodziny sprawia,
ł Po drugie: Wizyta u kogoś czy spotkanie z kimś
że postrzeganie przez nią uzależnienia
i współ-uzależnienia staje się coraz bardziej
bez towarzystwa uzależnionego daje pewność,
jednostronne i nieobiektywne.
że ta interakcja nie zostanie nagle i gwałtownie
zakłócona. A takich właśnie  wpadek rodzina
nie nowych znajomości staje się pilnym zadaniem. uzależnionego najbardziej się obawia. Domow-
Jednakże w tej refleksji i planach rodziny prawie za- nicy wstydzą się też skutków nieprzewidywal-
wsze jest zarezerwowane miejsce dla uzależnionego nych zachowań osoby uzależnionej.
domownika. Rodzina przyjmuje jako oczywisty fakt,
Chodzi więc o to, aby stworzyć takie okolicz-
że uzależniony również będzie włączany w te inte-
ności, w których ma się kontrolę nad sytuacją.
rakcje  na zewnątrz rodziny.
Rodzina czuje się swobodnie, może poświęcić
Pracownik socjalny musi delikatnie, z wyczu-
czas i energię na aspekty pozytywne, konstruk-
ciem, ale wyraz
nie zakomunikować rodzinie, że
tywne, poszerzające jej horyzont, zamiast koncen-
w przeorganizowanej koncepcji życia niektóre
trować się tylko na tuszowaniu skutków nałogu.
aktywności powinny być przeprowadzane bez
Pracownik socjalny przedstawia swym klientom
udziału uzależnionego domownika. Oczywiście
argumenty racjonalne, obiektywne, jednoznaczne
najprawdopodobniej wcale nie będzie łatwo wy-
i słuszne. Jednak należy być przygotowanym jeśli
tłumaczyć klientom, że powinni przynajmniej
nie na otwarty sprzeciw rodziny, to przynajmniej
Paz
dziernik