SKRYPTY Z PSYCHOLOGII
WYKA
AD V
I. WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII ZDROWIA
1. WST
P
Paradygmat  zdefiniowany wzorzec, najogólniejszy model, wzorcowy przykład.
MODEL (PARADYGMAT) MODEL (PARADYGMAT)
BIOMEDYCZNY BIOPSYCHOSPOA
ECZNY
żð medycyna neopozytywistyczna (eksperyment) żð koncepcje systemowe
żð zdrowie jako kategoria uniwersalna, żð zdrowie ujmowane dynamicznie, na
definiowana jako brak choroby kontinuum: zdrowie  choroba
żð dążenie do sterylnego otoczenia (stresory sÄ… żð stresory sÄ… nieuniknione, nie da rady ich
szkodliwe) wyeliminować
żð ignorowanie rzeczy z poza normy statystycznej żð koncentracja na utrzymaniu zdrowia, pomimo
zagrożeń
żð przedmiotowe podejÅ›cie do zdrowia jednostki, żð podmiotowe podejÅ›cie do czÅ‚owieka i jego
o zdrowiu wypowiadać się może jedynie lekarz zdrowia, odpowiedzialność człowieka za
(imperializm medyczny) własne zdrowie
żð specjalizacja w podejÅ›ciu do choroby żð szukanie uogólnionych czynników
zaangażowanych w osiąganie bieguna zdrowia
żð koncentracja na jednej specyficznej jednostce żð koncentracja na zasobach pomagajÄ…cych w
chorobowej walce z patogenami
żð dualizm somy (ciaÅ‚a) i psyche żð holizm  soma ßðÄ…ðpsyche
DEFINICJE ZDROWIA
Zdrowie jako stan
żð peÅ‚ny dobrostan fizyczny, psychiczny i spoÅ‚eczny jednostki (WHO)
Zdrowie jako dyspozycja
żð poddajÄ…ca siÄ™ zmianom zdolność czÅ‚owieka zarówno do osiÄ…gania peÅ‚ni wÅ‚asnych
fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowanie na wyzwania
środowiska (Słońska, Misiunia)
Zdrowie jako proces
żð proces poszukiwania i utrzymywania równowagi w obliczu obciążeÅ„, jakie wciąż
otoczenia nakłada na organizm
żð zdrowia czÅ‚owieka ma dynamiczny charakter, zmienia siÄ™ ono w odpowiedzi na
zaistniałe wewnętrzne i zewnętrzne wymagania
żð atrybutem zdrowia jest zdolność do osiÄ…gania integracji i wzglÄ™dnego stanu
równowagi, obejmującego fizyczne i psychiczne wymiary organizmu oraz
współoddziaływanie ze środowiskiem przyrodniczym (Dolińska-Zygmunt)
Kontinuum zdrowie-choroba
żð atrybutem zdrowia jest zdolność do osiÄ…gania integracji i wzglÄ™dnego stanu
równowagi, obejmującego fizyczne i psychiczne wymiary organizmu oraz jego
współoddziaływanie ze środowiskiem fizycznym. (Sheridan, Radmacher)
2. PSYCHOLOGIA A PROBLEMY ZDROWIA I CHOROBY
Imperatyw technologiczny
żð nadmierne stosowanie drogiej aparatury medycznej, bez uwzglÄ™dnienia rzeczywistego
zapotrzebowania i kosztów
żð charakterystyczna dla lekarzy chęć wykorzystania wszystkiego, czego ich nauczono i
wszelkich dostępnych zdobyczy technicznych, niezależnie od tego czy jest to
wskazane, czy nie
żð problem nie tylko lekarzy (dyrektorzy szpitali, pacjenci?)
żð kwestie finansowe
Imperializm medyczny
żð zjawisko wyrażajÄ…ce siÄ™ żądaniem, by wszystko, by wszystko co ma jakikolwiek
związek ze zdrowiem, podlegało kontroli lekarzy
żð lekarze sÄ… dobrze przygotowani do radzenia sobie z problemami biologicznymi, które
można rozwiązań przy pomocy techniki medycznej (obszar ważny, ale wąski)
żð sÄ… dziaÅ‚y, w których przeciÄ™tny lekarz nie jest osobÄ… w 100% kompetentnÄ… (radzenie
sobie ze stresem, wychowanie trudnych dzieci, kłopoty małżeńskie, problemy
żywieniowe)
Medycyna heroiczna
żð pojÄ™cie to dotyczy stosowania kosztownych interwencji medycznych 
nieskutecznych, a jednocześnie inwazyjnych, bolesnych i szkodliwych
żð pierwszy okres medycyny heroicznej (1780-1850)  beztroskie stosowanie
ryzykownych metod  pacjent musiał wykazać heroizm, poddając się ówczesnym
zabiegom terapeutycznym (puszczanie krwi, przeczyszczanie, prowokowanie
wymiotów i przystawianie pijawek)
żð liczne badania, terapie i zabiegi sÄ… bardzo inwazyjne lub toksyczne, np.
żð wskaz
nik umieralności operacji wprowadzających połączenie omijające zwężenie
tętnicy wieńcowej  22,81%
żð zabieg endarterektomii  u 2/3 pacjentów wykonywany bez uzasadnionych przyczyny
(ryzyko udaru lub zgonu  10%)
żð wysokie koszty wykonania zabiegu (vs zalecenie zdrowego stylu życia)
Zmiany charakteru chorób
Do początku XX wieku najczęstsze były choroby zakaz
ne o ostrym, często epidemicznym
przebiegu (tyfus, gruz
lica, grypa). Te choroby były najczęstszymi przyczynami zgonów.
Współcześnie wzrost udziału chorób przewlekłych
Obecna lista rankingowa przyczyn zgonów:
żð choroby ukÅ‚adu krążenia
żð choroby nowotworowe
żð udary mózgu
żð wypadki
Współczesna medycyna jako z
ródło stresu
żð inwazyjne metody diagnostyczne i terapeutyczne
żð biurokratyzacja
żð charakter kontaktu lekarz  pacjent
żð a pielÄ™gniarka/pielÄ™gniarz  pacjent?
Proste formy zachowania:
żð ryzykowne dla zdrowia, antyzdrowotne (np. palenie tytoniu)
żð sprzyjajÄ…ce zdrowiu, prozdrowotne (np. aktywność fizyczna)
Złożone konstelacje:
żð ryzykowne dla zdrowia (np. wzór zachowania A)
żð sprzyjajÄ…ce zdrowiu (np. poczucie koherencji, odporność psychiczna)
Poczucie koherencji (spójności) (eng. the sense of coherence) to konstrukt teoretyczny,
wprowadzony przez Aarona Antonovskyego, który oznacza globalną orientację człowieka,
wyrażającą stopień, w jakim ma on trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
żð bodz
ce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają
charakter ustrukturowany, przewidywalny i wytłumaczalny (zrozumiałość);
żð dostÄ™pne sÄ… zasoby, które pozwolÄ… mu sprostać wymaganiom stawianym przez bodz
ce
(zaradność);
żð wymagania te sÄ… dla niego wyzwaniem wartym wysiÅ‚ku i zaangażowania
(sensowność).
OSOBOWOŚĆ A ZDROWIE:
OSOBOWOŚĆ TYPU A
Osoby takie cechuje:
żð życie pod presjÄ… czasu i osiÄ…gnięć, poÅ›piech, niecierpliwość
żð tendencje do rywalizacji
żð nasilona irytacja
żð gniew, ukryta wrogość
żð nieumiejÄ™tność rozpoznawania w sobie i nazywania negatywnych emocji
żð duży wysiÅ‚ek wkÅ‚adany w czynnoÅ›ci
żð zwiÄ™kszona odpowiedzialność
żð pracoholizm, duże obciążenie pracÄ…, poÅ›piech w pracy, praca angażuje w wolnych
godzinach (w domu, w nocy, w dni wolne)
żð poÅ›piech i niecierpliwość w jedzeniu, chodzeniu, mówieniu
żð w rozmowie - popÄ™dzanie rozmówcy, irytacja
OSOBOWOŚĆ TYPU B
Osoby takie cechuje ambitne podejście do życia (zwłaszcza do pracy, szkoły) ale:
żð unikanie poÅ›piechu
żð wolne stonowane tempo mówienia
żð cierpliwość, brak irytacji, w sytuacji oczekiwania
żð orientacja na współpracÄ™, dobre funkcjonowanie w grupie (bez współzawodnictwa)
żð przyjazność w nastawieniu do innych ludzi
żð traktowanie wielu spraw mniej poważnie, z odpowiednim dystansem (ale bez
olewactwa!)
żð tendencja do spóz
niania się (brak konieczności przybycia na czas)
żð robienie jednej rzeczy na raz
żð wyrażanie i umiejÄ™tność nazwania emocji
żð zainteresowanie sprawami innych ludzi
żð ambicja
OSOBOWOŚĆ TYPU C
Osoby takie cechuje:
żð tÅ‚umienie w sobie (supresja) silnych uczuć ( zwÅ‚aszcza gniewu)
żð poddanie siÄ™ woli innych ludzi
żð brak stanowczoÅ›ci
żð unikanie konfliktów i zachowaÅ„, które mogÅ‚yby urazić innych
żð stoicyzm
żð poÅ›wiÄ™canie siÄ™
żð przestrzeganie przyjÄ™tych norm zachowania ("co ludzie powiedzÄ…")
żð ukrywanie siÄ™ za fasadÄ… zachowania miÅ‚ego czÅ‚owieka
żð pozornie racjonalne i nie-emocjonalne podejÅ›cie do życia
żð skÅ‚onność do przeżywania uczuć bezradnoÅ›ci i rozpaczy
żð pasywność
żð tendencja do współpracy i konformizmu (uleganiu woli grupy, woli innych)
OSOBOWOŚĆ TYPU D
Osoby takie cechuje:
żð regresyjne (niedojrzaÅ‚e) mechanizmy obronne (pÅ‚acz, projekcja, rozszczepienie,
idealizacja)
żð blokowanie ekspresji (wyrażania) emocji
żð zahamowana ekspresja siebie/wÅ‚asnych emocji, trudność mówienia o wÅ‚asnych
emocjach
żð tendencje do wycofywania siÄ™ z aktywnoÅ›ci spoÅ‚ecznej
żð negatywna interpretacja rzeczywistoÅ›ci (pesymizm)
żð nastrój dysforyczny (tzn. nagÅ‚y, zmienny, chwiejny emocjonalnie, silne ale zmienne
emocje)
żð intensywne reakcje lÄ™kowe
żð napiÄ™cie
żð przeżywanie negatywnych emocji
żð poczucie onieÅ›mielenia w kontaktach z innymi
żð powstrzymywanie siÄ™ od ujawniania gniewu i innych negatywnych emocji
żð poczucie bycia gorszym od innych, zÅ‚u nastrój, przygnÄ™bienie, uczucie bycia do
niczego, zmartwienia
SKRYPTY Z PSYCHOLOGII
WYKA
AD VIII
I. PSYCHOLOGIA STRESU
1. WST
P
Stres jest definiowany w psychologii jako dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy
możliwościami jednostki a wymogami sytuacji (stresorem), charakteryzująca się brakiem
równowagi. Podejmowanie zachowań zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.
W terminologii medycznej, stres jest zaburzeniem homeostazy spowodowanym czynnikiem
fizycznym lub psychologicznym. Czynnikami powodującymi stres mogą być czynniki
umysłowe, fizjologiczne, anatomiczne lub fizyczne. Stres można definiować:
żð jako bodziec  sytuacje wystÄ™pujÄ…ce w naszym otoczeniu majÄ…ce naturalnÄ… zdolność
do wywoływania napięcia i silnych emocji.
żð jako reakcja  zarówno fizjologiczna jak i psychologiczna bÄ™dÄ…ca odpowiedziÄ… na
działanie stresorów (sytuacji wywołujących stres).
żð jako proces  relacja miÄ™dzy jednostkÄ… a otoczeniem.
2. STRES
STRESORY
Każda sytuacja, każdy bodziec, może wywołać stres i stać się stresorem. Najczęściej jednak te
funkcje pełnią:
żð zagrożenie  sytuacja zagrożenia dla zdrowia, życia, dobrostanu jednostki
żð wyzwanie  sytuacja możliwoÅ›ci osiÄ…gniÄ™cia czegoÅ›
żð nowość  sytuacja, zdarzenie, nowe, nieznane, obce
OCENA POZNAWCZA
Ocena poznawcza ma dwie podstawowe formy: pierwotną i wtórną.
Ocena pierwotna odnosi się do zdarzenia. Zdarzenie oceniane może być jako: bez znaczenia,
sprzyjajÄ…co-pozytywne, stresujÄ…ce.
Ocena wtórna  odnosi się do wykorzystania zasobów odporności na stres dla opanowania
krótkotrwałej reakcji na bezpośrednio obecny stresor.
ZASOBY ODPORNOÅšCI NA STRES
Zasoby odporności na stres (eng. stress resistance resources  SRR) to wszystkie te rzeczy,
którymi dysponujemy i które umożliwiają nam poradzenie sobie z większością stresorów
życiowych
żð zasoby materialne
żð zasoby fizyczne
żð zasoby intrapersonalne
żð zasoby edukacyjne i informacyjne
żð zasoby kulturowe
REAKCJA KRÓTKOTRWAA
A
Reakcja krótkotrwała to doraz
na odpowiedz
na wymagania stawiane przez stresor. Można ją
opisać jako pobudzenie. Reakcja na stresor jest samoograniczająca się, niemal zawsze
przejściowa. Obejmuje zachowania wchodzące w skład reakcji alarmowej ogólnego zespołu
adaptacyjnego (eng. General Adaptation Syndrome  GAS). Ogólny zespół adaptacyjny to
wzorzec reakcji na stres, który stanowi pierwszą linię obrony organizmu przed potencjalnie
szkodliwymi czynnikami. Występuje, gdy organizm styka się z każdym stresorem.
HORMONY STRESU
żð NORADRENALINA  hormon walki i ucieczki, odpowiedzialny za reakcjÄ™
organizmu na stresor (zagrożenie, wyzwanie, nowość)
żð KORTYZOL  tzw. cichy zabójca, jego podwyższone stężenie we krwi utrzymuje siÄ™
nawet do kilkudziesięciu godzin po zadziałaniu sytuacji stresowej. Powoduje
zwiększanie stężenia glukozy we krwi, co jest wskazane w reakcji na stres. Jego
negatywne działania polega na osłabianiu funkcji układu immunologicznego 
odpowiedzialnego za ochronę organizmu, niszczeniu białych krwinek, etc.
GAS
żð faza alarmowa  poczÄ…tkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu
niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja.
żð faza mobilizacji  wystÄ™puje peÅ‚na mobilizacja i wykorzystanie potencjalnych
możliwości jednostki
stadium szoku
stadium przeciwdziałania szokowi. Jednostka podejmuje wysiłki obronne.
żð faza przystosowania  (odpornoÅ›ci). Organizm nauczyÅ‚ siÄ™ skutecznie i bez
nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem.
żð faza wyczerpania  uogólnione pobudzenie caÅ‚ego organizmu, co prowadzi do
przewlekłego stresu, bądz
nawet do śmierci.
REAKCJE
żð dystres jest reakcjÄ… organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji
ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodz
ca, czyli
stresora.
żð eustres to stres mobilizujÄ…cy pozytywnie do dziaÅ‚ania.
żð neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w dziaÅ‚aniu, chociaż dla innych bywa
on eustresowy lub dystresowy
OBJAWY
żð pobudzenie emocjonalne,
żð wzrost ciÅ›nienia krwi,
żð przyspieszenie akcji serca,
żð przyspieszenie oddechu,
żð suchość w ustach,
żð  gÄ™sia skórka",
żð wzrost stężenia cukru we krwi;
3. RADZENIE SOBIE ZE STRESEM
żð radzenie sobie (coping) to poznawcze i behawioralne usiÅ‚owania sprostania
specyficznym wymaganiom zewnętrznym i/lub wewnętrznym, ocenianym jako
wyczerpujÄ…ce lub przekraczajÄ…ce zasoby jednostki
żð radzenie sobie polega na wykorzystaniu zasobów odpornoÅ›ci na stres w celu
opanowania krótkotrwałej reakcji wywołanej przez stresor
Antonovsky twierdzi, że każda strategia radzenia sobie ma 3 główne komponenty:
żð racjonalność - to trafna, obiektywna ocena sytuacji lub stresora. Możliwe, że nasze
przekonanie, iż jakiś bodziec jest szkodliwy, wywoła odpowiednią reakcję naszego
ciała.
żð elastyczność - odnosi siÄ™ do dysponowania różnorodnymi strategiami radzenia sobie
ze stresorem oraz do gotowości brania ich wszystkich pod uwagę. Elastyczność polega
na wybieraniu najbardziej odpowiedniej strategii w ramach ograniczeń kulturowych
(często nie da się rozwiązać nowych problemów za pomocą starych sposobów)
żð dalekowzroczność - jest zdolnoÅ›ciÄ… przewidywania konsekwencji różnych strategii
radzenia sobie. Dalekowzroczność prowadzi do racjonalności  zaczynamy od trafnej
oceny stresora, a kończymy na trafnej ocenie konsekwencji swojej strategii radzenia
sobie z nim.
Składniki te są ze sobą wzajemnie powiązane, zaś skuteczne radzenie sobie wymaga
wykorzystania w dużym stopniu wszystkich tych elementów.
STYLE RADZENIA SOBIE
Radzenie sobie skoncentrowanie na problemie ukierunkowane jest na opanowanie stresora
w celu zmniejszenia lub usunięcia jego stresujących właściwości.
żð monitorowanie stresu  polega na uÅ›wiadamianiu sobie zwiÄ™kszonego napiÄ™cia oraz
możliwych przyczyn tego stanu
żð strukturalizacja - polega na zbieraniu informacji o stresorze, przeglÄ…dzie dostÄ™pnych
zasobów i planowaniu sposobu ich wykorzystania
żð umiejÄ™tnoÅ›ci spoÅ‚eczne dotyczÄ… asertywnoÅ›ci, wchodzenia w bliskie zwiÄ…zki i
ujawniania siebie
Radzenie sobie skoncentrowane na emocjach ukierunkowane jest na opanowanie reakcji
emocjonalnej związanej z danym stresorem, takich jak złość, poczucie winy, napięcie.
żð ponowna ocena problemu  porównanie siÄ™ z sytuacjÄ… innych
żð znajdowanie czegoÅ› pozytywnego w każdym przeżyciu
żð unikanie (fizyczne) i zaprzeczanie (psychiczna ucieczka)
żð humor
Radzenie sobie skoncentrowanie na unikaniu określa styl radzenia sobie ze stresem, który
charakteryzuje się tendencją do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania
sytuacji stresowej: angażowanie się w czynności zastępcze (np. oglądanie telewizji, objadanie
się), poszukiwanie kontaktów towarzyskich.
Jeśli ludzie myślą, że można poradzić sobie z danym problemem wybiorą strategię
radzenia sobie skoncentrowanÄ… na problemie Najmniej efektywny jest styl skoncentrowany na
emocjach. Styl oparty na unikaniu może pełnić pewne funkcje przystosowawcze (wsparcie
społeczne).
5. OSOBOWOŚĆ ODPORNA
żð wysoki stopieÅ„ zaangażowania (zdolność do uwierzenia, że to kim siÄ™ jest i co siÄ™
robie jest prawdziwe ważne i celowe)
żð kontrola (przekonanie o posiadaniu wpÅ‚ywu na zdarzenia zachodzÄ…ce we wÅ‚asnym
życiu oraz działania zgodne z tym przekonaniem)
żð traktowanie stresorów jako wyzwania (poglÄ…d, że zmiana jest czymÅ› normalnym i
stanowi raczej pogląd, niż zagrożenie)
6. POCZUCIE KOHERENCJI
Poczucie koherencji (spójności) (eng. the sense of coherence) to konstrukt teoretyczny,
wprowadzony przez Aarona Antonovskyego, który oznacza globalną orientację człowieka,
wyrażającą stopień, w jakim ma on trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
żð bodz
ce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają
charakter ustrukturowany, przewidywalny i wytłumaczalny (zrozumiałość);
żð dostÄ™pne sÄ… zasoby, które pozwolÄ… mu sprostać wymaganiom stawianym przez bodz
ce
(zaradność);
żð wymagania te sÄ… dla niego wyzwaniem wartym wysiÅ‚ku i zaangażowania
(sensowność).