K U R S
Odbiorniki radiowe retro
Regeneracja, uruchamianie i strojenie, część 15
Dobieranie lamp zastępczych do wzmacniaczy
w.cz. w odbiornikach superheterodynowych
Odbiornik superheterodynowy nazywany jest
również odbiornikiem z przemianą częstotliwości,
ponieważ najpierw następuje w nim przemiana
sygnału wejściowego dużej częstotliwości nośnej
(radiowej) na sygnał o mniejszej i ustalonej
częstotliwości nośnej (nazywanej pośrednią),
a dopiero potem demodulacja w celu uzyskania
sygnału o częstotliwości akustycznej. Pod
względem elektrycznym odbiornik ten jest
o wiele bardziej złożony i wyposażony w lampy
spełniające wiele różnych funkcji. W rezultacie
odbiornik superheterodynowy ma nie tylko
lepszą czułość i selektywność, ale także lepszą
wierność odtwarzania.
dwójnych z serii boczno- cz.), dodatkowy wzmac-
stykowej oraz elektronowe- niacz pośredniej częstotli-
go wskaz
nika dostrojenia. wości z obwodem automa-
O wiele trudniej jest tycznej regulacji wzmoc-
dobrać lampy zastępcze nienia (odbiorniki wyż-
do odbiorników superhe- szej klasy), elektronowy
terodynowych niż do od- wskaz
nik dostrojenia oraz
Budowa odbiornika z serii nóżkowych. Układy biorników prostych. W ce- rozbudowany wzmacniacz
superheterodynowego przemiany częstotliwości lu łatwiejszego omówienia małej częstotliwości (układ
Odbiorniki heterodyno- i wzmacniacza sygnałów tej problematyki skorzysta- przeciwsobny).
we, w zależności od sta- częstotliwości pośredniej my ze schematu blokowe- Odbiorniki superhetero-
wianych wymagań, były były zbudowane na hep- go odbiornika superhetero- dynowe starszej generacji
budowane w różnych od- todach (np. RENS 1224, dynowego przedstawionego (pochodzące głównie z pro-
mianach, od najprostszych, RENS 1234). Punktem na rys. 30. dukcji do końca lat czter-
do bardzo skomplikowa- przełomowym w rozwoju Odbiornik superhete- dziestych) były przystoso-
nych. Pierwsze odbiorniki konstrukcji tych odbiorni- rodynowy może być wy- wane wyłącznie do odbio-
z przemianą częstotliwości ków było wprowadzenie posażony we wzmacniacz ru sygnałów z modulacją
były wyposażone w lampy lamp wielosiatkowych i po- wielkiej częstotliwości (w. amplitudy. Dopiero wraz
z wprowadzeniem emisji
na UKF (pod koniec lat
czterdziestych) rozpoczę-
to produkcję odbiorników
przystosowanych dodatko-
wo do odbioru tego zakre-
su częstotliwości.
Na rys. 30, przedsta-
wiającym schemat blokowy
odbiornika superheterody-
nowego, linią przerywaną
obwiedziono bloki odbior-
nika, w które wyposażane
były odbiorniki wyższej
klasy oraz odbiorniki z za-
Rys. 30. Schemat blokowy odbiornika superheterodynowego kresem UKF.
Elektronika Praktyczna 10/2006
73
K U R S
Dobieranie lamp sator strojeniowy. W byłej
zastępczych NRD produkowano kil-
w poszczególnych ka typów odbiorników 1
blokach odbiornika: klasy ze wzmacniaczami
wzmacniacz wielkiej wielkiej częstotliwości (np.
częstotliwości Bethoven, Stradivari).
Wzmacniacze w. cz. Poprawa parametrów
były stosowane w odbior- odbiornika została osią-
nikach wyższej klasy, za- gnięta przez zastosowa-
równo prostych, jak i su- nie niskoszumnych pentod
perheterodynowych. Głów- w cz., zwanych selekto-
nym celem stosowania dami. Odbiorniki niższej
takiego wzmacniacza było klasy, w których obwo-
zwiększenie czułości i se- dy wejściowe dołączane
lektywności oraz zmniej- są wprost do mieszacza,
szenie szumów na wyjściu mają niewielką czułość ze
odbiornika. względu na dużą opor-
Odbiorniki z przemianą ność szumową wieloelek-
częstotliwości wyposażo- trodowych lamp przemia-
ne we wzmacniacz w. cz. ny częstotliwości (heptoda,
(zazwyczaj selektywny), oktoda). Najmniejszą opor-
można łatwo rozpoznać, ność szumów mają trio-
ponieważ mają przeważnie dy (około 500 V), ale ich
potrójny kondensator stro- stosowanie jest utrudnione
jeniowy, gdyż trzeci seg- ze względu na dużą wła-
ment jest włączony w ob- sną, szkodliwą pojemność
wód zmiany częstotliwości siatka-anoda. Powoduje
środkowej wzmacniacza ona bowiem zmniejsza-
w. cz. Jednym ze znanych nie wzmocnienia wraz ze
wyjątków jest odbiornik wzrostem częstotliwości.
produkcji krajowej  Ero- Neutralizacja tej pojem-
ica . Jest on bowiem wy- ności C jest utrudniona
as
posażony w szerokopasmo- w odbiornikach przysto-
wy rezystancyjny wzmac- sowanych do odbioru sy-
niacz w. cz. i dlatego ma gnałów z modulacją AM,
tylko podwójny konden- ponieważ są w nich zbyt
Rys. 31. Charakterystyka prądu anodowego w funkcji
napięcia siatki dla pentody napięciowej i pentody regu-
lacyjnej
Elektronika Praktyczna 10/2006
74
K U R S
mocno  roz- go zastosowano pentody regulacyj-
c i ą g n i ę t e  ne (selektody) o niewielkiej oporno-
podzakresy ści szumów (1& 5 kV) w stosunku
częstotliwo- do lamp przemiany częstotliwości
ści odbiera- (70 kV). Parametr ten jest bardzo
nych sygna- ważny, ponieważ opór szumów
łów radio- lampy jest jednym ze składowych
wych. Trio- całkowitego oporu szumów obwo-
dy znalazły du i warunkuje poprawny odbiór
zastosowa- sygnałów od dalekich stacji. Wraz
nie dopiero ze wzrostem częstotliwości szum
w zakresie anteny i obwodów wejściowych
UKF dlate- jest mniejszy od szumu lampy
go, że za- we wzmacniaczu wstępnym. Dla-
kresy prze- tego w odbiornikach wyposażonych
strajanych w podzakres UKF jest dogodniejsze
częstotliwo- zastosowanie triody we wzmacnia-
ści są węż- czu wielkiej częstotliwości. Mały
sze i można zakres przestrajanych częstotliwo-
łatwo zneu- ści umożliwia łatwą neutralizację
"Ia
( )
Fot. 32. Widok cokołu tralizować szkodliwej pojemności C . W celu
"U
s
as
przejściowego przy s z ko d l i w ą uniknięcia szkodliwego oddziały-
zamianie lampy EF13 pojemność wania między obwodem anodowym
na EF89 C , wyko- a siatkowym stosuje się specjalne
as
rzystując cenną zaletę triody, jaką układy kompensujące działanie tego
jest niska rezystancja szumów. sprzężenia zwrotnego. Polega to na
Do budowy wzmacniaczy w cz. wprowadzeniu dodatkowego elemen-
w odbiornikach zakresu długofalowe- tu, który sprzęga wyjście wzmacnia-
go, średniofalowego i krótkofalowe- cza z jego wejściem w taki sposób,
Elektronika Praktyczna 10/2006
75
K U R S
że zostaje odwrócona faza dy napięciowej i pentody cane stosowanie wstępnej, Najczęściej stosowany-
doprowadzanego napięcia regulacyjnej (selektody). ujemnej polaryzacji siatki mi w odbiornikach pen-
o 180�. Do najczęściej sto- Taką właściwość lampy ze względu na ograni- todami regulacyjnymi są:
sowanych sposobów neu- uzyskano w wyniku na- czenie statycznego prądu AF3, CF3, EF3, EF5, EF9,
tralizacji pojemności C winięcia siatki sterują- anodowego (oszczędność EF11, EF13, EF22, EF89.
as
we wzmacniaczu w. cz. cej o zmiennej gęstości baterii). Jednak odchyle- Do mniej popularnych
należy neutralizacja ano- zwojów. Środkowa część nie charakterystyki lampy należą: EF81, EF82, EF85,
dowa i siatkowa. Jej zasa- siatki ma rzadsze uzwoje- od prostolinijnego kształtu EF92, EF93. Należy pod-
dy pracy przedstawione są nie w stosunku do części może spowodować znie- kreślić, że lampy EF13
w polecanej literaturze. skrajnych. kształcenia nieliniowe, i EF89 są najbardziej uda-
W początkowym okre- Jeżeli na siatkę lam- które objawiają się zmia- nymi i niskoszumnymi
sie, w odbiornikach przy- py zostanie podany duży ną kształtu wzmacnianych pentodami regulacyjnymi.
stosowanych do odbioru ujemny potencjał, to wte- sygnałów. Im silniejszy sy- Do najpopularniejszych
zakresu UKF w głowicy dy przepuszcza elektrony gnał, tym zniekształcenia pentod regulacyjnych pro-
stosowano podwójną trio- tylko środkowa (rzadsza) mogą być większe. Poten- dukcji rosyjskiej należą:
dę ECC 81 (np. odbior- część siatki, ponieważ cjał ujemny siatki, który 6K3 (6SK7), 6K4 (6SG7),
nik produkcji byłej NRD skrajne jej części zupeł- jest zależny od wartości 6K4 , 6K7 i 6K9.
Paganini), a następnie spe- nie nie przepuszczają amplitudy sygnału, po- Do najpopularniejszych
cjalnie do tego celu skon- elektronów. Powoduje to chodzi z obwodu automa- heksod stosowanych we
struowaną podwójną trio- zmniejszenie nachylenia tycznej regulacji wzmoc- wzmacniaczach wstępnych
dę ECC85. Obie wymie- charakterystyki i współ- nienia. Opóz
nienie reakcji w cz. należą: REN1824,
nione lampy są obecnie czynnika wzmocnienia obwodu ARW na nagły RENS1224, RENS1384, AH1,
dostępne. Zamiast lampy K . Punkt pracy lampy wzrost amplitudy sygna- CH1, EH1 oraz EF8. Naj-
a
ECC81 można więc z po- będzie się znajdował na łu, spowodowane stałą bliższym odpowiednikiem
wodzeniem zastosować dolnym zakrzywieniu cha- czasową filtru w obwodzie heksody EF8 jest heksoda
lampę ECC85. rakterystyki. Natomiast automatyki, jest niezau- produkcji rosyjskiej 67.
Odbiorniki 1 klasy przy niewielkim ujemnym ważalne przez słuchacza, Spośród wymienionych
produkowało wiele firm potencjale pracuje cała nawet w początkowej fazie typów pentod regulacyj-
już w latach trzydzie- powierzchnia siatki, ale zadziałania ARW podczas nych najbardziej dostępne
stych, zanim problema- główny wpływ na prąd dostrajania odbiornika. są: EF22, EF89 oraz pen-
tyka szumów w lampach anodowy mają skrajne Wzmocnienie wzmac- tody produkcji rosyjskiej:
doczekała się należytego gęstsze części siatki. Ob- niacza w cz. w odbiorni- 6K3, 6K4, 6K4, 6K7.
rozpoznania (rok 1939). jawia się to dużym na- ku nie jest zbyt duże. Pentody regulacyjne
Potrafiono już wtedy pro- chyleniem charakterystyki Wynosi około 15& 20 V/ nie powinny pracować
dukować niskoszumne Sa ( ), ponieważ punkt V i maleje w zakresie fal jako detektor siatkowy
pentody (np. RENS 1234, pracy położony jest wtedy krótkich, chociaż współ- w odbiorniku reakcyjnym
RENS1234, EF 13) oraz na stromej części charak- czynnik amplifikacji lam- oraz we wzmacniaczu ma-
niskoszumne heksody (EH terystyki lampy. Dlatego py może wynosić kilka łej częstotliwości dowolne-
1, EF 8). Heksoda EF 8 tego typu lampy nazywają tysięcy. Nachylenie cha- go odbiornika, ponieważ
była produkowana tylko się lampami o zmiennym rakterystyki tych lamp nie mogą spowodować wzrost
przez firmę Philips i sto- nachyleniu charakterysty- jest duże i wynosi około zniekształceń odbieranych
sowana w odbiornikach ki. 1,3& 4,4 mA/V. Duża war- audycji. Nie należy rów-
ich produkcji, a wystę- Jeżeli do siatki steru- tość oporności wewnętrz- nież stosować we wzmac-
pująca w nazwie litera F jącej takiej lampy docie- nej, rzędu miliona omów, niaczu wstępnym wielkiej
sugeruje, że jest to pen- ra bardzo słaby sygnał przyczynia się do popra- częstotliwości pentod na-
toda, a nie heksoda (obec- od dalekiej stacji, to na wy selektywności. Jedno- pięciowych o tak zwanej
nie stanowi ona rarytas siatce jest mały potencjał cześnie wartość pojemno-  krótkiej charakterysty-
kolekcjonerski i trudno ją ujemny i wówczas jest ści siatka-anoda jest zwy- ce . Pogorszy się bowiem
zastąpić inną lampą). wykorzystywana stroma kle mniejsza od 0,01 pF, wówczas praca wzmac-
Drugim ważnym para- część charakterystyki lam- co pozwala na uzyskanie niacza w. cz., ponieważ
metrem lamp pracujących py. Wzmocnienie wzmac- dużej stabilności pracy nie będzie działał obwód
we wzmacniaczu w. cz. niacza w cz. jest wtedy wzmacniacza. ARW ze względu na od-
jest zdolność do odbioru duże. Natomiast odwrot- Działanie regulacyjne mienną charakterystykę
sygnałów o małej i dużej nie jest przy silnym sy- obwodu ARW zmniejsza- przebiegu prądu anodo-
amplitudzie. Taką właści- gnale np. stacji lokalnej. jąc wzmocnienie lampy wego w funkcji napięcia
wość posiadają pentody Przeważnie na wejściu przeciwdziała zniekształ- siatki pentody napięcio-
o zmiennym nachyleniu wzmacniacza w. cz. ampli- ceniom. Wzmacniacz rezo- wej w stosunku do pento-
charakterystyki, zwane tuda sygnału docierającego nansowy w. cz. przyczynia dy regulacyjnej.
pentodami regulacyjnymi z anteny jest mała i dlate- się do znacznej poprawy Jako lampę zastępczą
lub selektodami. go lampa może pracować selektywności odbiornika, we wzmacniaczu w. cz.
Na rys. 31 pokaza- bez wstępnej polaryzacji a więc również do tłumie- powinno się wybrać pen-
no charakterystykę prądu siatki, co najczęściej ma nia sygnałów lustrzanych. todę regulacyjną o dużym
anodowego w funkcji na- miejsce. Tylko w odbiorni- Jest to szczególnie ważne stosunku S /C .
a as
pięcia siatki dla pento- kach bateryjnych jest zale- na falach krótkich. Mieczysław Laskowski
Elektronika Praktyczna 10/2006
76