Okres póz
nej dorosłości oraz bilans życiowy człowieka starego
D. H. Bromley  Psychologia starzenia się
Pięć typów przystosowania się w starszym wieku
Za pomocą analizy wieloczynnikowej Suzanne Reichard zbadała 115 cech osobowości u 40 dobrze
i 30 z
le przystosowanych osób.
Na tej podstawie określono 5 różnych sposobów rozwiązywania problemów starości.
Niektórzy ludzie nie pasują do tej klasyfikacji, nie wykazują uwzględnionych w niej cech lub
posiadają inne cechy, które pominięto!
1) Postawa konstruktywna:
 wewnętrzna integracja, dobre stosunki z innymi ludz
mi
 pewny siebie, zdolny do wyrażania uczuć, tolerancyjny
 pogodzenie się ze starością, zakończeniem pracy zawodowej
 optymistyczna postawa wobec życia i przyszłości
 postępuje zgodnie ze swoimi zasadami, na ich podstawie formułuje oceny i sądy
 silny charakter, odpowiedzialność za swoje czyny, dąży do realizowania celów
długofalowych, umie planować
 ma przyjaciół, nie odczuwa wrogości wobec ludzi, od których doznał krzywd
 wysoka samoocena, liczy na pomoc swojego otoczenia
2) Postawa zależności:
 więcej objawów bierności i zależności, ale ta postawa również jest akceptowana społecznie
 umiarkowanie zintegrowany wewnętrznie
 liczy na pomoc (zarówno materialną jak i oparcie emocjonalne) innych osób
 mało ambitny, cieszy się z przerwania pracy zawodowej, uwolnienia się od
odpowiedzialności i obowiązków
 je i pije nieco powyżej normy, prowadzi życie na stopie przewyższającej środki, które
posiada
 łatwo się męczy, chętnie odpoczywa w domu
 bierny i uległy w małżeństwie (często wiąże się to z posiadaniem dominującej matki)
 podejrzliwość wobec nowych znajomych oraz obawy, aby nie zakłócili oni spokoju i
poczucia bezpieczeństwa
3) Postawa obronna:
 wiele cech podobnych do lekkich objawów nerwicowych
 przystosowanie do warunków życia wymaga wysiłków (zarówno samego człowieka jak i
otoczenia) niewspółmiernych do rezultatów
 przesadne opanowanie, skrępowanie zwyczajami i konwenansami
 pracę wykonywali dla zabezpieczenia materialnego, a nie dlatego, że dawała im satysfakcję
 warunki finansowe na starość przygotowali zawczasu
 samowystarczalni, odrzucają pomoc innych ludzi
 wyrażanie poglądów ogólnie przyjętych, nie wypowiadają własnych opinii lub sądów
 odkładanie momentu wycofania się z pracy, strach przed bezczynnością
 niechętny stosunek do grup mniejszościowych
 pesymistyczne spojrzenie na starość
 zazdrość w stosunku do młodych, nawet jeśli są zadowoleni ze swojego życia i osiągnięć
 myśl o starości i śmierci zagłuszana ciągłą aktywnością
4) Postawa wrogości:
 winy za wszystkie błędy przypisywane warunkom zewnętrznym i otoczeniu
 agresywni, podejrzliwi, skłonni do rywalizacji
 brak jednak stanów depresyjnych
 wyrażanie poglądów stereotypowych, uprzedzenia wobec mniejszości
 poświęcenie się pracy i odkładanie myśli o emeryturze
 postrzeganie starości jako godnego pożałowania spadku sił fizycznych i umysłowych
 brak stabilności i ciągłości w przebiegu pracy zawodowej
 ucieczka przed starością poprzez ciągłą aktywność, pracę bez odpoczynku
 epizody niepomyślnej sytuacji osobistej i nerwic w historii życia
 stany lękowe, pesymizm, depresja, strach przed popełnieniem błędów
 brak realizmu, brak ambicji, niewiara w ludzi
 zazdrość i wrogie usposobienie w stosunku do ludzi młodych
 wzrastanie w atmosferze braku ciepła rodzinnego
 niepogodzenie ze starością, obawa przed śmiercią
5) Postawa wrogości skierowanej na samego siebie:
 skierowanie wrogości nie na otoczenie, ale na siebie samych
 krytyka i niechęć wobec historii własnego życia
 brak ochoty przeżycia życia raz jeszcze, bardziej ambitnie
 w toku życia przesuwali się do coraz niższych warstw społeczno  ekonomicznych
 ludzie pasywni, bez inicjatywy
 niezdolność do podjęcia odpowiedzialności i zapewnienia sobie środków finansowych
 pewne objawy depresji
 wiele spośród tych osób przeżyło nieszczęśliwe małżeństwo albo nie kocha swoich
współmałżonków
 pogodzenie ze starością, ale brak konstruktywnej postawy
 pesymiści, przekonani, że człowiek nie ma wpływu na swoje życie
 brak uprzedzeń wobec mniejszości
 brak rozwiniętych uczuć społecznych
 poczucie bycia samotnym i niepotrzebnym
 smutek, żal do siebie samych, depresja
 śmierć jako wyzwolenie z nieszczęśliwej egzystencji
Gorzej przystosowani starzy ludzie wykazywali na ogół w ciągu swego życia złe przystosowanie
się.
Niektórzy reprezentanci grupy konstruktywnej mieli także w sowim życiu krótkie okresy złego
przystosowania się.
Trudne okresy życia w każdym jego momencie mogą prowadzić do zmiany postawy życiowej i
nowego przystosowywania się.
Ludzie dobrze przystosowani w okresie starości są zrównoważeni uczuciowo i łatwo przystosowują
się do zmienionych okoliczności.
Zasadnicza struktura osobowości jest trwała (z wyjątkiem przypadków starczych zaburzeń
psychicznych).
Trempała  Psychologia rozwoju człowieka
Biologiczny i osobowościowy wymiar starzenia się
Starzenie się organizmu to naturalny, nieodwracalny i postępujący proces powodujący
zmniejszanie się zasobów funkcjonowania i tym samym stopniowe ograniczanie możliwości
adaptacji zarówno do środowiska zewnętrznego, jak i wewnętrznego (Borysławski).
Biologiczne zmiany w póz
nej dorosłości są zmianami wstecznymi, zachodzącymi wskutek
zaniku zdolności reprodukcyjnej komórek organizmu. Starość rozpoczyna się więc na poziomie
komórkowym.
Rozróżnia się następujące rodz. Zmian biol. W póz
nej dorosłości:
" Uniwersalne (np. utrata elastyczności skóry, ubytek masy kostnej)
" Prawdopodobne ( artretyzm- przewlekła choroba zw. Z zaburzeniem metabolizmu kwasu
moczowego objawiająca się bólem stawów; depresja)
Inny podział: pierwotne- nieodwracalne, uniwersalne zmiany organiczne (ubytek masy kostnej),
wtórne- następstwa przejściowych chorób (np. spowolnienie ruchów), 3 rzędu- nagła skokowa
deterioracja wszystkich fcji organizmu zazwyczaj poprzedzająca śmierć
Najdłużej żyjąca kobieta miała 122 lata, mężczyzna- 115.
Mężczyz
ni żyją przeciętnie 7-9 lat krócej niż kobiety, jednak ci, którzy dożywają 90 r.ż. są na ogół
sprawniejsi niż kobiety.
Hipotezy starzenia się:
Genów śmierci- program starzenia jest zapisany w genach i z wiekiem nast. Odblokowanie tego
programu;
Telomerowa- Tel. To końcowe segmenty DNA w chromosomach uleg. Podczas Podziału
komórkowego skróceniu, aż do wyczerpania, wtedy następuje śmierć.
Kaskady błędów- przy kolejnych podziałach kumulują się drobne mutacje, powodujące wzrost
liczby błędnych informacji Genet., których eliminację uniemożliwia równoległy proc. Słabnięcia
mech. Regeneracyjnych
Immunologiczna- uszkodzenia mech. odpornościowych;
Wyczerpania reprodukcyjnego- bierze pod uwagę ewolucyjny punkt widzenia;
Zużycia- geny długowieczności z rodziny sirtuin z czasem słabną;
Hipoteza wolnych rodników- przyczyną starzenia są nadaktywne cząsteczki H2O2, powst. W proc.
Oddychania komórkowego i pod wpł. Promieni UV i Roentgena. Uszkadzają makromolekuły
DNA;
Hipoteza klinkierowa- w organizmie gromadzą się składniki odpadowe i wchłonięte, a
niemetabolizowane substancje;
Hipotezy behawioralne- czynniki wpływ. Na dynamikę starzenia się to ruch, tempo życia;
Wniosek: starzenie się to proces wieloprzyczynowy.
W rezultacie zmian maleje wydolność ukł: krążenia, oddechowego i wydalniczego, pojawiają się
zmiany w wyglądzie ciała, wzrasta kruchość kości, zmniejsza się napięcie mięśniowe.
Mnoga patologia- (np. cukrzyca, depresja, upośledzenie wzroku jednocześnie).
Inteligencja płynna- wrodzona, decydująca o przetwarzaniu informacji i stanowiąca bazę dla
nowych sprawności; skrystalizowana- nabyta w toku uczenia się i gromadzona podczas
doświadczenia.
Najwięcej wspomnień pochodzi z okresu od 10- 30 r.ż.  wcześniej, dziecięca amnezja
introwertyzacja osobowości, tj. skłonność do skierowania uwagi na własne doświadczenie
wewnętrzne. Introwertyzacja sprzyja twórczemu przepracowywaniu doświadczenia,
autokonfrontacji, "rozliczaniu się" z sobą.
bitter- sweet emotions- wg Baltesa jest to przejaw samonagradzania, wg Labouvie Vief- proces
integracji poznawczo- emocjonalnych sfer umysłu.
Swoiste przesunięcie priorytetów życiowych wg klasyków, przejawia się w:
" intelektualizacji dążeń
" reorientacji temporalnej;
Pierwsze zagadnienie dot. Zamiany celów z tych praktycznych na duchowe i religijne. Drugie-
polega na zmianie nastawienia prospektywnego na retrospektywne (kim był, a nie kim jest).
Gerotranscendencja- przekierowanie światopoglądu od materialistycznego do kosmicznego
(ogarniającego całą rzeczywistość, widzialną i niewidzialną, jej początek i koniec.
Społeczny wymiar starzenia się
Główne psychospołeczne zadanie póz
nej dorosłości: adaptacja do nowej sytuacji życiowej,
charakteryzującej się istotnymi stratami (aging losses) oraz ich kumulacją (loss continuum).
Straty dotyczą:
 zdrowia, siły, sprawności, atrakcyjności fizycznej
 pozycji zawodowej, prestiżu, statusu materialnego
 kontaktów zawodowych i towarzyskich
 więzi z bliskimi osobami
 perspektywy życiowej  kurczącego się czasu, planów i możliwości ich realizacji
 tożsamości społecznej  z powodu nienadążania za przemianami społeczno  kulturowymi i
technologicznymi
Najdotkliwsze zjawisko związane z emeryturą:
kobiety  utrata kontaktów z ludz
mi
mężczyz
ni  utrata pozycji i prestiżu
Teoria stresu starości  krytyczne wydarzenia związane z procesem starzenia się działają jak
stresory. Zmuszając jednostkę do nieustannej readaptacji, pozbawiają ją nabytych cech. Upraszczają
więc jej osobowość i upraszczają jej pierwotny obraz, co staje się wtórnym czynnikiem
stresogennym.
Typowy sposób reagowania na stres starzenia się: zachowanie typu  góra -  dół - jednostka uczy
się pewnej formy zachowania ( góra ), wkrótce jednak wraca do starego schematu ( dół ).
Ostatecznie, wskutek chronicznego stresu, następuje rekapitulacja cyklu rozwojowego (powrót do
schematu typowego dla wczesnego dzieciństwa).
Podstawę adaptacji do starości stanowią:
 selektywna optymalizacja sprawności  podtrzymywanie przez stymulację i aktywność tych
funkcji i działań, które słabną najwolniej
 stopniowe podejmowanie działań kompensacyjnych
 utrzymywanie optymizmu, niezależnie od kosztów starzenia się
Ustosunkowanie się do krytycznych zdarzeń w póz
nej dorosłości i sposoby rozwiązywania
napotkanych problemów cechuje znaczne zróżnicowanie indywidualne!
Efektywna adaptacja do starości:
 akceptacja nieuchronności starzenia się i związanych z tym ograniczeń
 pogodzenie się z przemijaniem i nadchodzącym kresem życia
 dostosowywanie stylu życia do nowych warunków
 dostrzeganie pozytywnych aspektów swojej sytuacji życiowej
 koncentrowanie uwagi na tym, co istotne, co maksymalizuje poczucie sensu życia i daje
pogodę ducha
Brak przystosowania do starości:
 mizantropia
 samoizolacja
 apatia
 negatywne emocje (głównie wrogość do świata, lęk, poczucie winy)
Style funkcjonowania ludzi starszych
Najczęściej wskazywane style to:
1) Styl przystosowawczy aktywny  niezależny, osoby odczuwające satysfakcję z działania i
realizowania celów, pozostające w dobrych relacjach z innymi, radzące sobie z wyzwaniami
codzienności
2) Styl przystosowawczy bierny  zależny, styl  bujanego fotela (rocking chair style), osoby
preferujące spokój, wycofujące się z aktywnego życia społecznego i zawodowego,
akceptujące swoją sytuację życiową, traktujący emeryturę jako uwolnienie od obowiązków,
skoncentrowane na przeżyciach wewnętrznych
3) Styl przystosowawczy obronny  osoby radzące sobie ze stresem starzenia się za pomocą
różnych form aktywności, również przez nadaktywność, rygoryzm, sztywne przestrzeganie
norm; osoby mało refleksyjne, samowystarczalne
4) i 5) to typy nieprzystosowawcze  agresja i jawny bądz
ukryty bunt przeciw starości;
niektóre osoby kierują wrogość i agresję ku światu i innym ludziom, inne zaś nienawidzą
siebie (self  haters) prawdopodobnie z powodu silnego poczucia niespełnienia
Dwie teorie wyjaśniające mechanizm adaptacji do starości:
1) Teoria wycofania się (disengagement theory), wyłączenia lub dezaktywacji  starzejąca się
osoba ma potrzebę oddalenia się od absorbujących obowiązków, zdystansowania się wobec
nich, zwolnienia tempa życia; jest także przekonana o konieczności ustąpienia miejsca
młodszym. Wiąże się to z potrzebą oszczędzania zasobów energetycznych oraz
eliminowania z
ródeł stresu. Wycofanie się sprzyja refleksji nad życiem i jego sensem,
pomaga w dokonywaniu bilansu i osiąganiu równowagi psychicznej.
2) Teoria aktywności (activity theory) lub zaangażowania  potrzeba bycia aktywnym jest
niezależna od wieku, a jej niezaspokojenie przyczynia się do obniżenia poczucia jakości
życia i przyspiesza proces degradacji psychicznej.
Problem stylu życia ludzi starszych sprowadza się jednak nie tyle do dynamicznych zaangażowań,
ile raczej do dostosowania poziomu i rodzaju aktywności do indywidualnych potrzeb i możliwości!
Z czasem aktywność człowieka starszego w coraz większym stopniu obejmuje podstawowe
czynności typu pielęgnacyjnego, zależne od zdrowia i sprawności ruchowej. Dzieje się tak
zazwyczaj w bardzo póz
nej dorosłości, kiedy codzienne funkcjonowanie staje się uciążliwe,
przykre, a nawet bolesne.
Role społeczne w póz
nej dorosłości
Główną rolą człowieka starszego jest rola emeryta, której jednak nie da się precyzyjnie zdefiniować
z powodu znacznego zróżnicowania stylu życia na emeryturze, głównie zaś z powodu braku
podstawowej cechy roli, jaką jest konkretny rodzaj obowiązku czy powinności.
Z tego powodu mówi się o pojęciu roli emeryta jako roli pustej, bez treści lub jako  roli bez roli -
roleless role.
Istota emerytury: zwolnienie z obowiązku pracy i innych społecznie określonych zajęć.
Przejście na emeryturę jest doświadczane skrajnie różnie: jako  początek końca lub  zasłużony
odpoczynek .
Przeżycia towarzyszące przejściu na emeryturę zależą od:
 stanu zdrowia (słabe zdrowie sprzyja zadowoleniu z przejścia na emeryturę)
 poziomu wykształcenia i statusu zawodowego (im wyższy status, tym trudniejsza adaptacja
do roli emeryta)
 charakteru wykonywanej pracy (obowiązki rutynowe ułatwiają adaptację)
 zasobów materialnych i relacji rodzinnych (dobra ich jakość chroni przed kryzysem)
Niekiedy początkowa akceptacja roli emeryta z czasem zmienia się w swoje przeciwieństwo!
Dzieje się tak, gdy osoba nie może odnalez
ć się w nowej sytuacji, nie ma alternatywnego zajęcia
lub nie może kontynuować dotychczasowych zajęć w pożądanym zakresie.
Zmiana w zakresie ról rodzinnych  coraz większa zależność od dotychczasowych
podopiecznych; rola córki czy syna kończy się wraz ze śmiercią ostatniego z rodziców, rola żony
czy męża zmienia się w rolę wdowy czy wdowca, rola rodzica staje się coraz mniej obarczona
obowiązkami.
Pojawia się rola babci lub dziadka, jej scenariusz jest jednak bardzo elastyczny, podatny na wpływy
kulturowe.
Odwrócenie piramidy rodzinnej  charakterystyczne dla współczesności  w przeciętnej rodzinie
jest więcej dziadków niż wnuków (niski przyrost naturalny, systematyczne wydłużanie się czasu
życia człowieka oraz zmiany dokonujące się w modelu życia współczesnej rodziny).
Bardzo ważne w póz
nej dorosłości są relacje w związkach oraz przyjaz
nie:
a) osoby starsze żyjące w związkach są szczęśliwsze niż samotne.
b) kobiety lepiej radzą sobie z samotnością niż mężczyz
ni.
c) kontakty z dziećmi należą do ważnych, lecz niekiedy zbyt angażujących emocjonalnie
d) relacje małżeńskie opierają się głównie na przywiązaniu, wzajemnej pomocy, niekiedy
mają charakter romantyczny, rzadziej towarzyszy im namiętność
e) dla samooceny i ogólnego zadowolenia duże znaczenie mają relacje z przyjaciółmi i są
one niejednokrotnie ważniejsze niż relacje z członkami rodziny.