Judaizm
06.12.2008r. wykład
Judaizm dzieli się na czasy biblijne i pobiblijne. Przedmiotem dzisiejszego wykładu są czasy pobiblijne,
rozumiane w sposób nieco umowny. Za cezurę czasową jest zburzenie drugiej świątyni jerozolimskiej
i okres I wieku, jednak procesy, które mają wpływ na przeprowadzanie podziałów czasowych
zaczynają się wcześniej.
y
ródłem pomocniczym do uchwycenia historii judaizmu są greckie pisma chrześcijańskie.
Podstawowym z
ródłem jest Talmud. Jest to z
ródło konstytutywne dla kształtu judaizmu. Uznawany
za tekst prawie, że święty niekiedy w praktyce równorzędny z Tanachem. Instytucja, która
ukształtowała się czasie judaizmu rabinicznego jest Jesziwa  żydowska akademia talmudyczna, gdzie
realizuje się nakaz studium Tory.
Talmud  hebr. Talmud złożony z Miszny  komentarz najpierw przekazywany ustnie, a potem
nazywany przez rabinów ustną Torą. Zgodnie z tym poglądem Bóg na Synaju przekazał Torę pisaną i
Torę przekazywaną w tradycji. Uznano, że należy wykonać prace inwentaryzacyjną dotychczasowej
tradycji judaistycznej. Tora-szebealpe  hebrajskie okreśłenie Tory ustnej. Uznano zatem konieczność
spisania tego, co dotychczas funkcjonowało w tradycji ustnej. Przykładowo Paweł z Tarsu był uczniem
Gamaliela. Ludzie, którzy zajęłi się spisywaniem Miszny byli rabinami. Nazywamy ich tanaitami. Oni
doprowadzili do zamknięcia kanonu i przystąpili do zrewidowania tradycji. Wynikało do z potrzeby
odradzania się judaizmu w formie rabinicznej po zburzeniu świątyni. ? udał się do Jawne i tam założył
pierwszą szkołę toraiczną. Praca tanaitów nazywana była  ogrodzeniem wokół Tory  czyli spanie
ustnej tradycji sięgającej II w. p.n.e. w celu ocalenia jej przed zapomnieniem. W Tyberiadzie Jehuda
Hanassi założył szkołę i dokonał redakcji miszn wspinając się ponad partykularne interesy. Zawarł w
nich to, co jednolite, a także opisał istniejące różnice. Tak powstała Miszna napisana po hebrajsku,
zbierająca rozstrzygnięcia prawne, co do których była zgoda, a także opisuje różnice halachiczne
(halacha = pokazanie zasad jak postepować). Dzieło powstało na przełomie II i III w. Prace nad Miszną
ustały. Zbierano jeszcze fragmenty halachy w dodatku zwanym Toseftą, która nie ma autorytetu
Miszny. Powstały od III w. także szkoły w Babilonii, gdzie brano pod uwagę prace powstałe w
Tyberiadzie. W Babilonii mamy cztery ośrodki: Nehardea, Surra, Pumbaditta, Machuza. Miszna
została podzielona na 6 sederów  porządków, a w ich obrębie na traktaty. W sumie mamy w Misznie
63 traktaty (masektot):  Kobiety (naszim),  Ofiary ,  Świętości  zawierają uszczegółowione
przepisy z Pwt. Amoraici zaś zaczęli sporządzać komentarze do Miszny  zwane Gemara  które
powstają po aramejsku w ośrodku palestyńskim i babiblońskim: Gemara Palestyńska i Babilońska.
Gemarę Palestyńską zakończono na przełomie IV i V w. a Babilońską V i VI w. Gemarę nazywa się
Talmudem (w wąskim znaczeniu). W znaczeniu szerokim Talmudem nazywa się Misznę i Gemary. Z
tego wynika, że mówi się o dwóch Talmudach  palestyńskim i babilońskim. Gemara Palestyńska
komentuje 39 traktatów (masektot). Gemara Babilońska komentuje 36 i pół traktatów. Gemara
Babilońska jest jednak dużo wieksza niż Palestyńska. Póz
niej w jeszibach studiowano głównie Talmud
Babiloński. Saboraici nadali ostateczny kształt Talmudowi. Powstały także tzw. Małe traktaty 
apokryficzne, które nie weszły do Miszny ale wniosły swoje piętno do judaizmu. Mówią np. o tym jak
zapisywać księgę Tory. Są one studiowane, ale nie mają tak wysokiej rangi jak Miszna. Środowiskiem,
które na pracę redakcyjną Talmudu się nie zgodzili są Karaici  zwani też Ananitami, którzy
kontestowali normatywność treści zawartych w Talmudzie. Oparli się jedynie na tekście Tory pisanej.
Talmud  od czasów powstań  wskazał jaki jest dalszy kierunek rozwoju judaizmu. Wyznaczył
kierunek, którym jest studiowanie Tory. Wszelkie przepisy zawierające zasady składania ofiar i
świątyni z jednej strony jest zapisem historycznym, a zdrugiej wybiega w przyszłość na czasy
zbudowania trzeciej świątyni jerozolimskiej. W Talmudzie mamy spisane całe prawo żydowskie
obejmujące życie jednostek, gmin, całych społeczności, obchodzenia świąt, koszerności, a także
przepisy prawa cywilnego między Żydami. Legitymizacja Talmudu i nauk w niej zawartych nadawana
była przez domniemane objawienie Tory ustnej pod Synajem. We wczesniejszym judaizmie filarami
był świątynia i Tora. Po zburzeniu świątyni była potrzeba zastąpienia jednego filaru, którym stał się
Talmud. Procesy przemian w obrębie judaizmu zaczęły się także w czasie powstania chrześcijaństwa.
Chrześcijanie w naturalny sposób przyjęli księgi Starego Testamentu. Żeby podkreślić różnice między
judaizmem a chrześcijaństwem trzeba było stworzyć element, który nie byłby wspólny judaizmowi i
chrześcijaństwu. Odmienne nauczanie judeochrześcijan zagrażało judaizmowi nadając Staremu
Testamentowi odmienną interpretację. Z punktu widzenia religioznawczego nie sposób pomijać tego
wątku. Dopiero w tym kontekście rabinizacja judaizmu staje się zrozumiała. Trudność w przyjęciu się
rabinizmu wynikała z jego faryzejskiej prowieniencji. Poglądy jednej judaistycznej sekty miały zostać
przyjęte przez wszystkich Żydów, co wymagało znacznych zabiegów  głównie na gruncie nauczania.
Elementem misjonarstwa judaistycznego była otwarta liturgia judaistyczna związana z prozelitami.
Podzieleni na dwie grupy  prozelici bramy zafascynowani monoteizmem, a stroniący od stosowania
obrzezania. Druga grupa zwana prozelitami sprawiedliwości podporządkowywała się obowiązkowi
obrzezania. Kto przyjmował obrzezanie, dokonywał oczyszczenia w mykwie wchodził do judaizmu i
nie mógł być nazywany pochodzacym z pogaństwa. Taki model funkcjonowania Żydów funkcjonował
aż do połowy XVIII w.
W zakresie periodyzacji judaizmu średniowiecze zaczyna się z chwilą zburzenia świątyni
jerozolimskiej. Niektórzy chcąc zbliżyć je do periodyzacji zachodniej stosują cezurę zamknięcia
Talmudu.
Od końca XV w. do XVIII w. judaizm przezywa okres przełomowy związany z możliwościa drukowania
Talmudu. Drukarnie są jednak chrzescijańskie i pozostają pod kontrola cenzury chrześcijańskiej. Żydzi
uczą się samodzielnego druku publikacji. Kiedy pojawia się ruch w obrębie Włoch wchodza jako
zecerzy i inni pracownicy do drukarni chrześcijańskich. Bez nich chrześcijańscy drukarze nie byliby w
stanie składac do druku pisma hebrajskie. Chrześcijanie motywowani celem nawracania Żydów
drukują z
ródła judaistyczne, które maja być wykorzystane w pracy misyjnej wśród Żydów. Większość
powstających publikacji zostaje zakupiona przez środowiska żydowskie. Tak druk z
ródeł
judaistycznych staje się przyczynkiem do ożywienia judaizmu.
Baruch Spinoza  zakwestionował wiele prawd należących do judaizmu rabinistycznego, m.in.
autorstwo Mojżesza w spisywaniu Pięcioksięgu. W Berlinie powstaje nurt haskali  oświeceniowy,
który prowadzi do załamania się do wielowiekowych paradygmatów religijnych.
Ideologia rabiniczna opierała się na rozszerzonym znaczeniu Tory. Drugim elementem była rabinizacja
Biblii i sakralizacja historii. Trzeba było szukac w biblii argumentów podpierających ideologie
rabiniczną. Wprowadzono szereg interpretacji, np. pokazywano, że sam Mojżesz studiuje Torę,
podobnie jak Dawid  zatem, że jesziwa nie jest wymyśłona przez rabinów, ale ma swoje z
ródło w
czasach biblijnych. Sam Bóg niemalże studiuje Torę. Taka legitymizacja studiowania pism była
absurdalna w obec faktu, że za Dawida Tora nie istniała. Na tym polega owa rabinizacja Biblii dla
uzasadnienia nowych instytucji. A
ączona z tym jest sakralizacja dziejów. W kategoriach
religioznawczych mówimy o doświadczaniu sacrum. Mówi się o teofaniach Boga  np. Mojżesz,
charyzmatyczni prorocy, którzy doświadczali sacrum. Izraelici byli przekonani, że w ten sposób Bóg
wkracza w ich życie. Istniało również przekonanie w czasach przedrabinicznych, że charyzmat
prorocki w Izraelu pozostał. Charyzmatyczny urząd proroka w przekonaniu Żydów ustał za czasów
Antaksystesa w V w. W to miejsce przed rabinizmem pojawia się ruch mądrościowy  zwany
sapiencialem. Powstają pisma sapiencjalne  mądrościowe. Księga Mądrości Syracha stara się nawet
personifikować mądrość. Bóg przestaje działać aż do czasów eschatycznych. Do tego czasu wchodzi
autorytet zbiorowej mądrości  Bóg działa przez przekaz ustny, Torę ustną. Najpierw przekazywał ją
Mójżesz, potem prorocy, a wreszcie rabini stawiają siebie w tym szeregu. To oni uważają siebie za
autentycznych interpretatorów Tory. Za główną wartość rabini uważają możliwość studiowania i
profesjonalnego komentowania Tory przez rabinów. Nie chodzi o samą czynność studiowania, ale
rozumiane jest jao wchodzenie w obecność bożą. Jest niejako okryty obecnością Boga  szehina. W
gminie najwazniejszy jest rabin  tj. ten, który studiuje Torę. On w jesziwie gromadzi mężczyzn, którzy
studiuja z nim Torę. Żyd nawet jeśli nie jest w stanie studiować Torę powinien w zamian łożyć na jej
nauczanie  choćby przez partycypowanie w pensji rabina.  Święta gmikna żydowska  pojęcie
wynikające z pojmowania studiowania Tory jako świętości. W ten sposób powstaje cały spójny
kompleks filarów, na którym zasadza się judaizm rabiniczny. Większość zgodziła się na taką formę
judaizmu. W średniowieczu pojawiły się nowe diaspory na Dalekim Wschodzie, w Afryce, Europie.
Wszystkie one opierają się na utworzonych filarach.
Z czasem pojawia się próba kodyfikacji zasad judaistycznych przez Majmonidesa. Dzisiaj nie ulega
wątpliwości, że próba uregulowania zasad judaizmu była udana. Są to zasady powstające także z
powodów apologetycznych. Są odpowiedzią na konfrontację z filozofią grecką. Jednym z agadnień
jest próba odpowiedzi czy dostęp do prawdy jest powszechny, czy jest ona uniwersalna. W obrębie
judaizmu istniało przekonanie, że prawda jest udziałe narodu wybranego i jest ona zawarta w Torze.
Jak zatem pogodzić judaistyczny partykuralizm żydowski z uniwersalizmem greckim. Majmon stanął
na stanowisku, że wiara jest konieczna i ważniejsza od intelektu, niemniej jednak pozostaje pod
kontrolą intelektu. Dostęp do prawd objawionych powinien zostac poddany kontroli rozumu.
Majmon przynosi rezonans po stronie Żydów rabinicznych, którzy Majmonidesa potępiają. Większość
opowiedziała się przeciw Majmonidesowi. Musiało minąc wiele lat zanim świat żydowski przyjął
zasady Majmona. Sprzeciw budziła koncepcja Tory ograniczonej, wobec uznawania, że każda jota jest
z
ródłem przekazu i wszystko jest jednakowo istotne dla objawienia prawdy. Rabini sprzeciwiali się
sprowadzaniu judaizmu do jakiegoś minimum. Sprzeciwiali się nauczaniu adeptów ukształtowanych
formuł halachicznych, ale chcieli wprowadzać do zrozumienia, które doprowadzi do samodzielnego
formułowania własnej halachy przez uformowanego adepta. Judaizm zatem nie ma być zredukowany
do określonych zasad. Jest żywotny i otwarty na dalsze rozumienie Tory. W przeciwieństwie do
chrześcijaństwa rozumienie Tory nie idzie hierarchicznie od góry. Rozumienie może być oddolne 
każdy rabin może mieć własne rozumienie i interpretacje i co najwyżej należy rozważyć, które
rozumienie jest właściwe lub dokonać syntezy.
Próby definiowania judaizmu mogą doprowadzić do nastepującego syntetycznego ujęcia judaizmu
jako amalkamat trzech idei  wiary w Boga, objawienia Izraelowi przez Boga Tory i życia w
posłuszeństwie Bogu na podstawie Tory. Haskala doprowadzi do zakwestionowania tych
podstawowych zasad judaizmu  włącznie z wiara w Boga, jako czegoś, co stanowi o tożsamości Żyda.
Pojawi się inne rozumieni Tory  antyrabiniczne. Przestanie ona być wyznacznikiem życia
żydowskiego. Pierwszeństwo zdobędzie życie w państwie, w którym się funkcjonuje. Żyd zgodnie z tą
koncepcją ma się wpisać w zastaną kulturę. Rozpocznie się proces emacypacji Żydów. Potem
dochodzi do procesu asymilacji. Haskala spycha religie na margines do sfery prywatnej, zaś Żydzi
przez otwarcie, asymilacje i emancypację mają od nowa się określić. Jednak nie w oparciu o religię. W
ten sposób dojdzie do podziału na judaizm rabiniczny, reformowany a wreszcie judaizm
humanistyczny.