Płk w st. sp. pil. dr inż. Antoni Milkiewicz
Samolot F-16C/D
Szczególne przypadki w locie
ażde urządzenie techniczne wymyślone Osobliwym sposobem ostrzegania o niepra-
K
i skonstruowane przez człowieka, także widłowym położeniu podwozia samolotu jest
samolot, łączy w sobie zarówno elementy wy- zmiana koloru uchwytu dz
wigni chowania
nikające z geniuszu rozumu, jak i elementy i wypuszczania podwozia z żółtego na czer-
będące skutkiem ludzkiej omylności. Dlate- wony.
go zawsze możliwe jest nieprawidłowe za- Światła ostrzegające koloru bursztynowego,
działanie zespołów i urządzeń samolotu, zgrupowane na tablicy  CAUTION LIGHT
a w następstwie pojawienie się zagrożenia PANEL , są umieszczone na prawym górnym
bezpieczeństwa lotu  szczególnego przypad- pulpicie (rys. 1). W skład świateł ostrzegają-
ku w locie. cych koloru bursztynowego wchodzi tzw. cen-
W lotnictwie krajów zachodnich wyróżnia tralne światło  MASTER CAUTION . Poja-
się dwa stopnie zagrożenia spowodowanego wia się, gdy zaświeci dowolne światło ostrze-
niewłaściwym działaniem sprzętu lotniczego, gające koloru bursztynowego. Centralne świa-
w których następstwie pojawiają się odpo- tło ostrzegające nie świeci wtedy, kiedy zapa-
wiednie ostrzeżenia: lają się światła czerwone. Świecącą się lampkę
WARNING (ostrzeżenie, które można na-  MASTER CAUTION można wyłączyć przez
zwać katastroficznym)  światła koloru przyciśnięcie jej czołowej części.
czerwonego. Gdy pojawi siÄ™ takie ostrze-
żenie, należy koniecznie zastosować odpo- Akustyczny
wiednie procedury, techniki itp. Niezasto- układ ostrzegania
sowanie ich, lub zastosowanie niedokład-
ne, spowoduje zagrożenie zranieniem lub Akustyczny układ ostrzegania (Voice Mes-
śmiercią załogi. sage System  VMS) przekazuje głosowe in-
CAUTION  światła koloru bursztynowe- formacje katastroficzne, ostrzeżenia i infor-
go. Po pojawieniu się takiego ostrzeżenia macje dyskretne. O zaistnieniu sytuacji kata-
należy zastosować nakazane procedury, stroficznej układ informuje pilota słowami:
techniki itp. Niezastosowanie siÄ™ do naka-  WARNING  WARNING , pauza,  WAR-
zu zagrozi uszkodzeniem sprzętu. NING  WARNING . Sygnały takie włącza-
W samolocie F-16C/D informacje o zagro- ją się automatycznie po upływie 1,5 sekundy
żeniu są przekazywane przez układy świetlny od chwili pojawienia się katastroficznego
i akustyczny oraz w postaci zobrazowania na światła czerwonego.
ekranie monitora. Sygnał  CAUTION  CAUTION włącza
siÄ™ automatycznie po 7 sekundach od chwili
Świetlny zaświecenia się przynajmniej jednego światła
układ ostrzegania ostrzegającego koloru bursztynowego.
Informacje dyskretne dotyczÄ… niebezpiecz-
Światła WARNING znajdują się nad pra- nych sytuacji w locie. Pojawiają się np. wte-
wą częścią tablicy przyrządów (rys. 1). dy, kiedy istnieje niebezpieczeństwo przekro-
PrzeglÄ…d WLOP 31
(WARNING LIGHT
PANEL)
Rys. 1. Rozmieszczenie świateł ostrzegających w kabinie samolotu F-16C
32
MAJ 2004
czenia bezpiecznej wysokości lotu ( ALTITU- Dla przykładu rozpatrzmy przypadek uka-
zania się podczas lotu czerwonego światła  EN-
DE  ALTITUDE ) albo zderzenia samolotu
z ziemią podczas zniżania lub podczas nur- GINE (rys. 2). Na rys. 2 w kolumnie  Popraw-
ne działanie/spostrzeżenia widzimy znaki od-
kowania ( PULL UP  PULL UP ).
syłające czytelnika do materiału znajdującego
się w dalszej części rozdziału  Emergency pro-
Zobrazowanie ostrzeżenia
cedurs , w którym wiedza na ten temat jest
na ekranie monitora
pogłębiona. Korzystanie z tego materiału by-
łoby ułatwione, gdyby zostały podane strony,
Na górnym prawym pulpicie znajduje się
na których ten materiał się znajduje.
ekran monitora, na którym wyświetlane są
informacje o uszkodzeniach wyposażenia sa- Światło  ENGINE sygnalizuje uszkodze-
nie lub wyłączenie się silnika. Mogły wystą-
molotu, zebrane na tzw. liście uszkodzeń dla
pić: spadek prędkości obrotowej bez drgań
pilota (pilot fault list  PFL)  rys. 1.
i obcych dz
więków, zmniejszenie prędkości
obrotowej z pompażem, spadek ciągu itp.
Identyfikacja
Wyłączenie się silnika z powodu braku pa-
zagrożenia bezpieczeństwa lotu
liwa czy wskutek mechanicznych uszkodzeń
Podczas użytkowania statków powietrz- objawia się brakiem wskazań temperatury
gazów, spadkiem prędkości obrotowej poni-
nych produkcji krajowej i pochodzÄ…cych z
żej 60% i niereagowaniem silnika na prze-
importu z dawnego ZSRR przyzwyczailiśmy
się do tego, że opis szczególnych przypad- mieszczanie dz
wigni sterowania silnikiem
(DSS). Lampka  ENGINE zaczyna się świe-
ków w locie zaczyna się od tytułu, będącego
jednocześnie nazwą szczególnego przypad- cić, gdy prędkość obrotowa zmniejsza się
poniżej 55%. Po wyłączeniu się silnika, gdy
ku. Opis objawów i czynności, które należy
prędkość obrotowa zmniejsza się poniżej
wykonać aby zażegnać niebezpieczeństwo,
znajduje się za tytułem. Identyfikację zagro- 45%, pojawiają się światła lampek  MAIN
GEN i  STBY GEN 1, włącza się też awa-
żenia na samolocie F-16C/D rozpoczyna się
ryjne urzÄ…dzenie zasilajÄ…ce  EPU.
od objawów zauważonych przez pilota. Z
punktu widzenia efektywności działania pi- Najpoważniejszą przyczyną wyłączenia się
silnika, która jednocześnie powoduje wyelimi-
lota taki sposób postępowania jest bardziej
naturalny, a więc chyba i bardziej racjonal- nowanie podstawowych z
ródeł energii elek-
ny niż sposób obecnie u nas stosowany. Pi- trycznej i hydraulicznej, jest uszkodzenie pio-
lot uzyskuje bowiem bezpośrednią uogól- nowego wałka napędu obu reduktorów: napę-
du agregatów silnikowych i płatowcowych.
nioną informację, np. w postaci świetlnej, i
W takim przypadku spada do zera ciśnienie
musi się do niej ustosunkować. Sygnał o
uszkodzeniu silnika zazwyczaj nie wskazu- w instalacjach hydraulicznych A i B oraz ci-
śnienie oleju w silniku i przestaje działać sys-
je na bezpośrednią przyczynę pojawienia się
tem sterowania samolotem  FLCS. I choć włą-
tego sygnału; niekiedy sygnał jest mylący.
Pilot powinien więc przeanalizować wszel- cza się urządzenie awaryjnego zasilania  EPU,
to jednak czas jego pracy jest ograniczony2.
kie dostępne, bezpośrednie lub pośrednie,
informacje związane z tym sygnałem. Jed- W takich przypadkach, kiedy istnieją warun-
ki do uruchomienia silnika, należy przystąpić
nak zawsze poczÄ…tkiem takiej analizy jest
do jego uruchamiania. Najlepsze warunki do
pierwszy sygnał.
W czasie lotu samolotu F-16C/D identyfi- uruchomienia silnika  zalecany zakres wyso-
kacja zagrożenia bezpieczeństwa odbywa się
1
A. Milkiewicz: Samolot F-16C/D. Instalacje: pali-
z wykorzystaniem metody tzw. drzewa uszko-
wowa, hydrauliczna i elektryczna.  PrzeglÄ…d WLOP
dzeń, przedstawionej w podręczniku dla pilo- 2004, nr 2, s. 35 - 40.
2
Tamże.
ta w rozdziale  Emergency procedurs .
PrzeglÄ…d WLOP 33
Rys. 2. Analiza sytuacji metodą drzewa uszkodzeń po zaświeceniu się lampki  ENGINE
koÅ›ci lotu i prÄ™dkoÅ›ci samolotu  przedstawio- wznoszenie pod kÄ…tem 30° z przeciążeniem
ne są na rys. 3. Z obwiedni zaznaczonej na ry- 3. Jeśli prędkość jest mniejsza niż 350 kt,
sunku wydzielono obszar parametrów H i V, a wysokość jest bezpieczna do katapultowa-
w którym możliwe jest uruchomienie silnika za nia, zaleca się utrzymanie wysokości kosztem
pomocą systemu uruchamiania. prędkości. Gdy prędkość jest mniejsza niż
W przypadku wyłączenia się silnika na 350 kt, a wysokość jest mniejsza niż wysokość
małej wysokości należy podjąć działania ma- bezpieczna do katapultowania należy katapul-
jące na celu zagwarantowanie bezpiecznego tować się, wykorzystując nawet tę niewielką
uruchomienia silnika lub wykatapultowania prędkość. Wysokość, jaką można uzyskać kosz-
się pilota. Należy więc zamienić energię ki- tem prędkości samolotu, pokazuje rys. 4.
netyczną samolotu  prędkość na energię po- Pomyślne uruchomienie silnika i bezpiecz-
tencjalną  wysokość. Jeśli prędkość jest więk- ne wykonanie lotu zależą od odpowiedniej
sza niż 350 węzłów (kt), należy rozpocząć wartości całkowitej energii samolotu, która
34 MAJ 2004
Rys. 3. Najlepsze warunki do uruchomienia silnika podczas lotu
z kolei zależy od wysokości i prędkości. Pro- ne katapultowanie (rys. 5). Za lotnisko nada-
blem ten obrazuje rys. 5. jące się do lądowania samolotu z wyłączonym
Jeśli wysokość lotu gwarantuje dolot do silnikiem należy uznać takie, które po przy-
nadającego się do lądowania lotniska, można ziemieniu zapewnia długość dobiegu od
podjąć decyzję o lądowaniu z wyłączonym 8000 ft (2400 m) do 1/3 długości drogi star-
silnikiem. towej.
Podczas lotu z wyłączonym silnikiem mak-
Lądowanie symalny zasięg samolotu o gładkiej konfi-
z wyłączonym silnikiem guracji i masie 20 000 lb (9600 kg) uzyskuje
się przy prędkości lotu 200 kt (370 km/h). Każ-
Przed podjęciem decyzji o lądowaniu z wy- de zwiększenie masy samolotu o 1000 lb
łączonym silnikiem należy rozważyć następu- (453 kg) wymaga zwiększenia prędkości o 5 kt
jące zagadnienia: (9 km/h). Utrzymując optymalną prędkość
stopieÅ„ zagrożenia (możliwość powstania 200 kt i kÄ…t natarcia 7°, można wykonać lot
pożaru, utraty sterowności itp.), z wysokości 5000 ft na odległość 7 mil mor-
porę doby i warunki atmosferyczne, skich (13 km). Wynika z tego, że doskona-
odległość do lotniska nadającego się do lą- łość aerodynamiczna samolotu wynosi oko-
dowania, ło 8,6. Manewr do lądowania z wyłączonym
stopień opanowania na symulatorze manew- silnikiem przedstawia rys. 6.
ru lądowania z wyłączonym silnikiem. W manewrze do lądowania rozróżnia się
Zniżanie do lądowania powinno odbywać trzy kontrolne pozycje samolotu: pozycję
siÄ™ w obszarze H i V gwarantujÄ…cym bezpiecz- wysokÄ…, pozycjÄ™ niskÄ… i bazÄ™.
PrzeglÄ…d WLOP 35
Rys. 4. Wysokość, jaką można uzyskać kosztem prędkości samolotu podczas lotu z wyłączonym silnikiem
36
MAJ 2004
Rys. 5. Możliwości bezpiecznego uruchomienia silnika w zależności od wartości H i V
PrzeglÄ…d WLOP
37
Rys. 6. Manewr do lądowania z wyłączonym silnikiem
Pozycja wysoka: wysokość 7000 - 10 000 Optymalne przechylenie w zakrętach dla
ft (2100 - 3000 m) nad poziomem ziemi (lotni- gÅ‚adkiej konfiguracji wynosi 55°, dla samo-
ska); zalecana: 7000 ft + 500 ft na każde lotu z wypuszczonym podwoziem  50°.
zwiększenie masy samolotu o 1000 lb. Jeśli komputer sterowania ogniem jest wy-
Pozycja niska: wysokość 3000 - 5000 ft łączony, ścieżka podejścia wyświetla się na
(900 - 1500 m); zalecana: 3000 ft + 250 ft na HUD.
każde zwiększenie masy samolotu o 1000 lb. W razie gdy lądowanie może być niebez-
Pozycja bazowa: wysokość 2000 ft (600 m) pieczne, należy się katapultować.
 minimalna.
Materiał opracowano na podstawie Flight Manual
F-16C/D.
The author describes the way of threats warning in F-16 C/D. He also shows the
difference between the way of displaying special cases during flight in Polish instruc-
tions and those of F-16 C/D aircraft.
38 MAJ 2004