WARZYWNICTWO
JAK UNIKAĆ SZAREJ PLEŚNI W UPRAWACH POMIDORÓW W WEA
NIE
MINERALNEJ?
Piotr Słomiany
Spośród chorób grzybowych największe straty w uprawach pomidorów w wełnie
mineralnej powoduje szara pleśń (Botrytis cinerea). Porażane są pędy, liście, kwiatostany i
owoce (fot. 1). Szara pleśń w krótkim czasie może opanować nawet do 40% roślin.
Pomidory są atakowane przez tę chorobę już od marca. Infekują zarodniki konidialne oraz
grzybnia. Zarodniki wnikają do rośliny przez naturalne otwory, na przykład aparaty
szparkowe, oraz w miejscach uszkodzenia tkanek. Grzybnia natomiast rozwija się
macerując skórkę, po czym wnika w głąb tkanek. Najczęstszym miejscem infekcji są jednak
zranienia pędów po usuwaniu liści. Pamiętajmy, że przy typowych terminach sadzenia
pomidorów w warunkach klimatycznych Polski, plony około 50 kg/m2 można uzyskać tylko
wtedy, kiedy plantacja pozostaje zdrowa do końca produkcji (maksymalny udział
porażonych roślin nie powinien przekraczać 8%). Ze względu na możliwość uodparniania
się tego patogenu na działanie fungicydów, warto się skoncentrować na działaniach
profilaktycznych  tym bardziej że w Unii Europejskiej duża część środków ochrony roślin
jest wycofywana z obrotu (czyt. też
HO 6/2005).
Fot. 1. Objawy szarej pleśni na owocu
Zarodniki szarej pleśni są przenoszone przez wiatr i krople wody. Infekcjom sprzyja wysoka
wilgotność powietrza, powyżej 85%, i niska temperatura  około 14 17�C. Odmiany o przewadze
cech wegetatywnych są częściej i szybciej porażane niż odmiany generatywne. Na
rozprzestrzenianie się tej choroby duży wpływ ma także gęstość nasadzenia. Rośliny o pokroju
wegetatywnym powinny być uprawiane w zagęszczeniu wynoszącym maksymalnie 3,4 pędu/m2,
natomiast generatywne  nawet do 3,8 4,0 pędy/m2. Zagęszczenie uprawy powinno być także
dostosowane do wysokości obiektu  w niższych szklarniach, starego typu, pomidory należy
sadzić w mniejszej obsadzie, w nowych, wysokich  nasadzenia można zagęścić.
Warunki panujące w obiekcie
Nadmiar pożywki, czyli tak zwany przelew wyciekający z mat i pozostający wokół nich (zwłaszcza
gdy podłoże szklarni jest nieprzepuszczalne) paruje, zwiększając wilgotność powietrza.
Rozwiązaniem tego problemu może być uprawa w rynnach leżących lub wiszących (fot. 2),
ponieważ wówczas pożywka może być zbierana i odprowadzana poza szklarnię lub, po odkażeniu,
krążyć w obiegu zamkniętym. Dobrym sposobem obniżania wilgotności powietrza jest włączanie
ogrzewania wegetacyjnego. Ruchomą rurę wegetacyjną (fot. 3) na początku uprawy, przed
ustawieniem podpór dla pędów, instalujemy około 20 cm nad kostką  jeśli uprawa prowadzona
jest w systemie "V". Póz
niej umieszcza się ją na wysokości wierzchołków roślin i w miarę ich
wzrostu przesuwa w górę, do zakwitnięcia 4. grona. Do tego czasu temperaturę rur wegetacyjnych
powinno się utrzymywać na poziomie około 35�C. Po tym okresie należy obniżyć rurę do
wysokości pierwszego grona, a temperaturę, w zależności od potrzeby, utrzymywać na poziomie do
40 60�C.
W większości nowo budowanych obiektów instalowane są rury wegetacyjne. Oprócz utrzymywania
właściwej wilgotności powietrza w obiekcie i zapobiegania rozwojowi szarej pleśni, mają one za
zadanie również osuszanie ran po usuniętych liściach i gronach, a także przyspieszenie dojrzewania
pomidorów w pierwszych gronach.
Fot. 2. Przy uprawie w rynnach  dzięki odprowadzaniu nadmiaru pożywki poza szklarnię 
łatwiej utrzymać higienę uprawy
Fot. 3. Rura wegetacyjna pomaga, między innymi, utrzymać dobrą zdrowotność roślin
(Cienia, gospodarstwo Ryszarda Prusa)
Wentylatory w obiektach szklarniowych powinny być zamontowane tak, aby przekazywały sobie
strumień powietrza. Zalecana odległość wentylatorów o wydajności 4,8 m3/godz. wynosi 35 40 m
w rzędzie i 15 20 m między rzędami. W profilaktyce szarej pleśni mają one za zadanie
likwidowanie zastoisk wyższej wilgotności i zarazem wyrównywanie temperatury powietrza w
obiekcie. Poprzez wentylatory może być podawany także dwutlenek węgla.
Pielęgnacja roślin
W zapobieganiu szarej pleśni ważne jest zachowanie odpowiednich warunków w czasie
usuwania liści i pozostałości gron. Zabiegi te należy wykonywać przy niskiej wilgotności mat i
powietrza oraz podczas słonecznej pogody, następnie  aby przyspieszyć osuszanie ran (fot. 4) 
należy podnieść temperaturę rur wegetacyjnych do 50 60�C. Od dłuższego czasu wiele wątpliwości
budzi kwestia, czy liście należy obrywać, czy je ucinać. Producenci zwykle obrywają liście  jest
to dobra metoda, pod warunkiem, że rana po liściu nie będzie miała żadnych zadr, urwanej skórki i
pozostanie w miarę gładka. Przy ucinaniu liści sekatorem  co jest coraz częściej spotykane w
naszych szklarniach  warto używać sekatora przeznaczonego tylko do tego celu. Powinien on
mieć tępo zakończone ostrza, zapobiegające uszkadzaniu pędów i owoców. Niektórzy producenci
do usuwania liści używają cienkich, sztywnych stalowych nożyków. Jest to dosyć dobry sposób,
jednak wymagający wprawy i doświadczenia pracowników, ponieważ bardzo często w czasie tego
zabiegu uszkadzane są pędy, owoce, a także sznurki. Przyjęto zasadę, by jednorazowo nie usuwać
więcej niż 2 lub 3 liście, co ma ograniczyć powierzchnię ran, czyli potencjalnych miejsc infekcji.
Pozostałości gron po zbiorze owoców można obrywać mocnym szarpnięciem. Jeżeli nie ma
ogrzewania wegetacyjnego, lepiej jednak zrezygnować z tego zabiegu. Obrywanie gron stanowi
silny impuls generatywny dla roślin, dlatego  decydując się na ich usuwanie  należy również
brać pod uwagę kondycję roślin.
Fot. 4. Włączanie ogrzewania wegetacyjnego pozwala na szybsze zasuszenie ran po gronach
Z zapobieganiem szarej pleśni łączy się także pytanie, czy lepiej jest okręcać pędy wokół
sznurków, czy używać klipsów? Ze względu na nieco większą szybkość i łatwość okręcania, jest
ono częściej stosowane. Często jednak sznurki ocierają pędy, na przykład podczas opuszczania
roślin, i w tych miejscach następują infekcje szarą pleśnią (fot. 5). Zdecydowanie lepszą metodą jest
używanie klipsów (najlepiej ażurowych). Ich zaletą jest mniejszy stopień uszkadzania pędów i
możliwość przekładania klipsów z dolnej części łodygi, leżącej na podporach, na górną, kwitnącą.
Klipsy należy zawsze zakładać pod liśćmi. Na całą roślinę trzeba przeznaczyć 8 10 klipsów.
Ponadto, w miarę możliwości, warto usuwać sznurek z dolnych części łodyg, doprowadzając do
tego, by na podporach leżały łodygi bez sznurka (fot. 6). Gęste ustawianie podpór wzdłuż rzędów
również korzystnie wpływa na zdrowotność łodyg (ponieważ zapobiega łamaniu się pędów).
Fot. 5. Infekcja szarą pleśnią często zaczyna się w miejscu otarcia pędu przez sznurek
Fot. 6. Zachowanie zdrowych pędów do jesieni jest możliwe, między innymi, dzięki ograniczaniu
ich uszkodzeń, na przykład usuwaniu sznurka z dolnych partii oraz zawijaniu pędów na końcach
rzędów pod szerszym kątem (PGO Białystok, zakład w Ostrołęce)
Opuszczanie pędów to czynność, przy której może się zdarzyć sporo uszkodzeń (fot. 7), zwłaszcza
przy zbyt dużej liczbie obrotów hakiem z nawiniętym sznurkiem. Gdy wyprowadzone zostały
dodatkowe pędy (czyt. też HO 2/2005), bardzo ważne, aby były one prowadzone na sznurkach
odróżniających się kolorem  aby pęd główny i boczny opuszczać jednocześnie i układać na
podporach  co zapobiega wyłamywaniu się odgałęzień. Wykonywanie tego zabiegu wymaga
dużej wprawy pracowników. Często popełnianym błędem jest niewłaściwe układanie pędów na
końcu rzędów. Pędy zawinięte pod ostrym kątem mają tendencję do pękania. Rozwiązaniem tego
problemu jest układanie pędów z zachowaniem szerszego kąta.
Fot. 7. Pęd uszkodzony podczas opuszczania
W naszych szklarniach coraz częściej praktykowane jest zostawianie w rzędach przez kilka dni
liści usuwanych z roślin (fot. 8). Ma to na celu między innymi:
" zwiększenie wilgotności w obiektach podczas upalnego lata (a przez to również
zmniejszenie podatności roślin na suchą zgniliznę wierzchołkową);
" dostarczenie dodatkowego dwutlenku węgla;
" umożliwienie przejścia entomofagów z usuniętych liści na rośliny.
Nie bez znaczenia jest również to, że po częściowym wyschnięciu łatwiej jest wywiez
ć liście ze
szklarni. Liście można jednak pozostawiać w rzędach tylko wtedy, gdy są one zdrowe  wolne od
chorób i szkodników, a w szklarni utrzymuje się niska wilgotność powietrza.
Fot. 8. Pozostawianie liści w rzędach ma wiele zalet, bezpiecznie można je jednak prowadzić tylko,
gdy liście są zdrowe, i przy niskiej wilgotności powietrza
Nawożenie i nawadnianie
Rośliny prawidłowo nawożone  z zachowaniem odpowiednich proporcji pomiędzy
poszczególnymi składnikami pożywki  są mniej podatne na porażenie szarą pleśnią. Przyjmuje
się, że rośliny przenawożone azotem, a w niedostatecznym stopniu odżywione potasem, są zawsze
bardziej podatne na infekcje. Przy zbyt intensywnym dla danej odmiany wzroście wegetatywnym,
gdy równocześnie panuje niższa od optymalnej temperatura powietrza, często następują pierwsze
infekcje szarą pleśnią. Nie bez wpływu na zdrowotność roślin jest używanie do sporządzania
pożywek chlorku wapnia. Zawartość chloru w pożywce nie powinna jednak przekraczać 100
mg/dm3. Ogrodnicy holenderscy uważają, iż po jego użyciu szybciej zasychają rany po liściach i
gronach.
W przypadku uprawy na matach, w których utrzymuje się wilgotność większa od optymalnej (dla
danego modelu maty), wzrasta parcie korzeniowe roślin. Wówczas w trakcie usuwania liści i gron
wydłuża się okres zasychania ran, ponieważ stanowią one "ujście" dla będącego pod ciśnieniem
soku roślinnego. Nadmierne nawadnianie ma zły wpływ na zdrowotność roślin. Przy zbyt wysokiej
wilgotności maty powstaje środowisko beztlenowe i korzenie zaczynają obumierać. W wyniku tego
rośliny przestają pobierać w pierwszej kolejności pierwiastki, uważane za trudniej przyswajalne
(np. Ca), natomiast nadal pobierają łatwiej przyswajalne (N). Ma to bezpośredni wpływ na
obniżenie zdrowotności roślin.
Za duża czy za mała wilgotność powietrza?
Dawniej w określaniu warunków klimatycznych w szklarni kierowano się, między innymi,
pomiarem względnej wilgotności powietrza. Od kilku lat  od kiedy bardziej popularne stały się
komputery klimatyczne  zaczęto posiłkować się również parametrem HD (humidity deficiency),
oznaczającym deficyt pary wodnej. HD jest to ilość pary wodnej wyrażona w g/m3, jakiej w danej
temperaturze brakuje do osiągnięcia tak zwanego punktu rosy. Wzajemne zależności pomiędzy
zawartością pary wodnej w powietrzu, a temperaturą przedstawia tabela. Niebieskie pola w
środkowej części wyrażają optymalne warunki, w których rośliny rosną i rozwijają się dynamicznie,
mają duże tygodniowe przyrosty i są mało podatne na porażenie przez szarą pleśń. Pola zielone
przedstawiają niedostateczną wilgotność, występującą na przykład w czasie upalnego lata. Przy
niedoborze wilgotności w szklarni wzmożona jest transpiracja i pobieranie składników
pokarmowych. W tych okresach często może występować sucha zgnilizna wierzchołkowa. Poziom
wilgotności w matach zmienia się bardzo dynamicznie i maty często wymagają dodatkowego
podawania pożywki nocą. Pola czerwone wskazują na dużą zawartość pary wodnej w powietrzu,
parcie korzeniowe jest wówczas bardzo słabe i korzenie nie mogą pobrać odpowiedniej ilości
pożywki z maty. W takim środowisku  przy wysokiej wilgotności i niskiej temperaturze 
gwałtownie nasilają się infekcje szarą pleśnią. Wtedy konieczne jest włączanie ogrzewania przy
równoczesnym uchyleniu wietrzników.
Deficyt wilgotności (g/m3)
Ochrona i podatność odmian
Ze względu na dużą łatwość uodparniania się grzyba B. cinerea na substancje aktywne fungicydów
konieczna jest rotacja środków chemicznych używanych w ochronie przed tą chorobą (czyt. też
"Program ochrony warzyw"). Skuteczność biologicznych preparatów używanych do aplikowania w
maty nie jest wystarczająca  ochrona biologiczna powinna być traktowana jedynie jako metoda
wspomagająca w ochronie przed szarą pleśnią.
Zwykle większą podatność na szarą pleśń mają odmiany wegetatywne o dłuższych liściach, niż
generatywne, które mają zwykle liście krótkie, ustawione prostopadle do łodygi. Ponadto odmiany,
których owoce przed osiągnięciem dojrzałości mają ciemniejszy odcień zieleni, są mniej porażane
niż te o jasnozielonej barwie niedojrzałych owoców. Z zagadnieniem zróżnicowanej podatności
odmianowej powinno się wiązać także doradztwo odmianowe, które musi uwzględniać:
" właściwy dobór odmiany do warunków panujących w danym gospodarstwie;
" możliwość szczepienia pomidorów na podkładkach silnie rosnących (co  poprzez
wzmocnienie systemu korzeniowego  zwiększa wigor roślin, umożliwia większe
przyrosty i tym samym szybsze odmładzanie się rośliny, wzmacnia odporność odmian);
" dostosowanie gęstości nasadzenia do obiektu;
" określenie możliwości wyprowadzenia pędów dodatkowych (kiedy i do jakiego
zagęszczenia  czyt. też HO 2/2005);
" dobór systemu uprawy do typu szklarni (system "V", maty 20 cm lub system podwójnych
mat 15 cm);
" określenie optymalnej dla danej odmiany liczby liści w danym okresie uprawy.